قسمت هفتم
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی رهبر
از مسائلی که در سبک زندگی اسلامی قابل طرح است دیدگاه اسلام در حریم خصوصی و حریم عمومی است. هر چند بیشترین گفت‌وگوها امروزه در باره حریم خصوصی است و از حریم عمومی کمتر سخن به میان می‌آید، اما باید بدانیم سرنوشت انسان همان گونه که به حریم خصوصی وابسته است، از حریم عمومی و شرایط آن نیز تأثیر می‌پذیرد.
در فرهنگ اسلام حریم خصوصی و حقوق و مسئولیت شخصی افراد محترم است، بدین معنا که در زندگی خصوصی و آنچه به شخص یا خانواده او ارتباط دارد و حریم به شمار می‌آید، نباید دخالت کرد و در عین حال این خود شخص است که باید به حریم شخصی خود و خانواده‌اش بپردازد و از آن صیانت کند.
هر کسی در انتخاب سبک زندگی تا آنجا که به سرنوشت افراد جامعه مرتبط نباشد آزاد است و اگر از چهارچوب شرعی تخلف کند، خود باید در برابر خداوند پاسخگو باشد و کسی حق دخالت ندارد، مگر اینکه شاکی خصوصی در محاکم قضایی دادخواهی و یا مدعی‌العموم نسبت به افراد تحت تکفل شخص احساس خطر کند و ورود به زندگی افراد را در چهارچوب قانون لازم بداند.
قرآن کریم در مورد مسئولیت سرپرست خانواده نسبت به افراد تحت تکفل خود و اصلاح ساختار اخلاقی آنان می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُم وَأَهلِیکُم نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَه(۱) : ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده خود را از آتش دوزخ نگهداری کنید.» یعنی از آنچه آنان را به آتش می‌کشاند حراست نمایید.
پیامبر اکرم«ص» در تفسیر این آیه کریمه می‌فرمایند: «حسبک ان تأمرهم بما تأمر به نفسک و تنها هم عما تنهی عنه نفسک» کافی است که آنان را بدانچه خود مأموری امر و از آنچه خودداری می‌کنی نهی کنی، آنها را امر به معروف کنی و از منکرات برحذر داری.»
در این مورد مواعظ لقمان حکیم به فرزندش که در قرآن کریم آمده شایان توجه است که با اقامه نماز و امر به معروف و نهی از منکر و صبر و بردباری توصیه می‌کند: « یا بُنَی أَقِمِ الصَّلَاهَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ اصْبِرْ عَلَی مَآ أَصَابَک»(۲) و نیز مواعظ وصایای بسیار ارزنده و هدایتگر امیرمؤمنان به فرزندش امام حسن«ع» طی یک نامه طولانی تربیتی که در نهج‌البلاغه آمده است و باید به عنوان یک منشور تربیتی اخلاقی ملاک عمل قرار گیرد.(۳)
بنابراین، هر خانواده‌ای موظف است اعضای خود را به رفتار شایسته تعبد و تعهد و پرهیز از آنچه مخل سرنوشت آنهاست امر و نهی کند. یکی از این مسئولیت‌ها امر به نماز و سایر تکالیف شرعی است. « وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا»(۴) و حریم خصوصی را پاک و منزه نگه دارد و اگر به این مسئولیت عمل نکند، مجازات الهی در انتظار اوست.
در روایتی آمده که پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «وای به حال فرزندان آخرالزمان از دست پدرانشان! اصحاب عرض کردند: کدام پدران؟ مسلمان یا کافر؟ فرمود: پدران مسلمانشان، زیرا فرائض دین را به آنها نمی‌آموزند.»
مایه تأسف است که برخی پدران و مادران نه تنها به تربیت دینی فرزندانشان اهتمام ندارند، بلکه ابزار فساد را به خانه‌های خود می‌کشانند و آموزه‌های ضداخلاقی را از طریق ماهواره‌ها به فرزندانشان تزریق می‌کنند و به جای اینکه حریم خصوصی را پاک نگهدارند، با دست خود سرنوشت فرزندانشان را به برنامه‌های ضداخلاقی که رسانه‌های اجنبی و صهیونیستی تدارک دیده‌اند می‌سپارند و این یک ستم در حق فرزندان معصوم است. دستگاه‌های نظارتی نیز دغدغه این وضع را ندارند.
تأثیر خانواده بر جامعه
از آن رو که افراد و خانواده‌ها عناصر بنیادین اجتماع هستند و جامعه را می‌سازند، اگر خودکنترلی در خانواده حاکم باشد، جامعه کمتر با مشکل مواجه خواهد شد. مرحله نخست تربیت اسلامی بر مبنای اصلاح و هدایت افراد و سپس نظارت اجتماعی و امر و نهی عمومی است. آنچه در مبانی اسلام در حریم خصوصی آمده از قبیل مسئولیت زن و شوهر نسبت به یکدیگر و والدین نسبت به اولاد و تربیت فرزندان، در راستای سالم‌سازی حریم خصوصی و خانواده است. اگر وظایف این حوزه رعایت نشود، خانواده‌ها نباید انتظار داشته باشند کسی از بیرون خانواده درصدد سالم‌سازی خانواده آنها برآید و تلاش او به نتیجه برسد.
آداب و مسائل تربیتی، نظارتی و خودکنترلی در خانواده به عنوان حریم خصوصی در منابع اسلامی به تفصیل آمده است که درصدد شرح آن نیستیم. توصیه‌های اخلاقی اجتماعی قرآن کریم در مورد حریم خصوصی و احترام به حدود و حقوق دیگران در راستای همین مطلب است از جمله آیه کریمه: « یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً».(۵) که مؤمنان را به پرهیز از گمان بد و تجسس و غیبت برحذر می‌دارد. آیات و روایات بی‌شمار دیگر نیز در این زمینه شایان توجه هستند.
قانون اساسی و حریم خصوصی
حریم خصوصی و حقوق شهروندان طی چند بند قانون اساسی بدین‌گونه آمده است:
اصل ۲۲ ـ حیثیت، جان، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است، مگر در مواردی که قانون تجویز کند.
اصل ۲۳ـ تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ کسی را نمی‌توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد.
اصل ۲۵ـ بازرسی و نرساندن نامه و ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلکس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آنها، استراق سمع و هرگونه تجسس ممنوع است مگر به حکم قانون.
حریم خصوصی خانواده
آیات متعددی در قرآن کریم است که به رعایت حریم خصوصی توصیه می‌کند، از جمله آنهاست اطلاع دادن و اجازه گرفتن اولاد بالغ برای ورود به حریم خصوصی پدر و مادر «و اذا بلغ الاطفال منکم الحکم فلیستئذنوا کما استأذن الذین من قبلکم»(۶) و اذن خواستن غلامان برای ورود به حریم صاحبانشان؛ «لیستئذنکم الذین ملکت ایمانکم».(۷)
و به مؤمنان توصیه می‌کند به خانه پیغمبر وارد نشوند تا به آنان اذن داده شود: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُم»(۸) و نیز به تمام مؤمنان فرمان می‌دهد که به خانه‌های دیگران بدون اذن وارد نشوند و پس از اذن گرفتن به اهل خانه سلام کنند و اگر کسی در خانه نیست، به هیچ‌وجه وارد آن خانه نشوند و اگر هنگام ورود به خانه کسی، صاحب خانه گفت برگردید، برگردند و رعایت این دستورات را از لوازم تقوا و طهارت نفس می‌داند.(۹)
بنابراین، خانه مردم حریم خصوصی آنهاست و وارد شدن بدون اذن صاحب خانه جایز نیست. البته اگر خانه‌ای در مظان تهمت و فساد باشد که فساد آن به سطح جامعه کشیده شود و یا در آن خانه توطئه علیه اسلام و کیان مسلمین باشد، می‌توان برای پیشگیری از فساد، با حکم قضایی به آن خانه وارد شد و در حدود قانون اقدام لازم کرد.
حریم عمومی و تضامن اجتماعی
حریم عمومی، فضای رفتاری اجتماع است که برای عموم مردم باید حریم امنی باشد. امنیت جانی، مالی، آبرویی، حیثیتی، امنیتی و اخلاقی و… . جایگاه حریم عمومی در سلامت جامعه تعیین‌کننده است.
حریم عمومی حق صدها و هزاران مردمی است که با محیط جامعه سر و کار دارند. اگر ویروس یک بیماری به جامعه سرایت کند، توده مردم را آلوده می‌کند و نیز اگر یک بیماری اخلاقی به جامعه رخنه کند، ملتی را به فساد می‌کشد. همان گونه که در روایات آمده گناه پنهانی تنها به گنهکار زیان می‌رساند، ولی گناه آشکار زیانش از فرد فراتر رفته، جامعه را آلوده می‌کند.
حراست از حریم عمومی وظیفه آحاد مردم است و نیز مسئولیت حکومت که باید حافظ مصالح یک کشور باشد و حریم جامعه را از آلودگی پاک نگهدارد.
در روایت آمده است که اگر جمعی در کشتی نشسته باشند که در دریا شناور است و یکی از سرنشینان بخواهد کشتی را سوراخ کند، وظیفه طبیعی آنهاست که مانع آن خرابکاری باشند، این یک قاعده عقلانی است که همه انسان‌ها از هر تبار و دیار و نحله و آیینی بدان ملتزمند. این همان تضامن اجتماعی و صیانت از حقوق و حریم عمومی است که نظارت ملی به آن نام داده‌اند و در اسلام امر به معروف و نهی از منکر نامیده می‌شود. امر به معروف حافظ مصالح عموم مردم است و نهی از منکر برخورد با خرابکاری‌ها.
امیرمؤمنان«ع» می‌فرمایند: « و الاَمرَ بِالمَعرُوفِ مَصلَحَهً لِلعَوامِ، وَ النَّهی عَنِ المُنکَرِ ردعاً لِلسُّفَهاء: امر به معروف مصلحت توده مردم است و نهی از منکر برخورد با ابلهان و جاهلان.(۱۰)
نظارت بین‌المللی اسلامی
خداوند امت اسلام را با عنوان بهترین امت ستوده است، بدین جهت که امر به معروف و نهی از منکر می‌نمایند: « کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ»(۱۱) این مأموریت تنها به درون جامعه اسلامی محدود نیست، بلکه فراتر می‌رود و جامعه جهانی را نیز در برمی‌گیرد.
اسلام رسالت جهانشمول دارد، مسلمانان اگر بتوانند می‌بایست برای خیر و صلاح بشریت بکوشند و برای اقامه حق و محو باطل تلاش کنند و برای اقامه عدل و داد و ریشه‌کن ساختن ظلم و ستم که بدترین منکر است از پای ننشینند، یار مظلوم باشند و خصم ظالم.
در وصیت امام حق و عدل امیرالمؤمنین«ع» آمده است: « کُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً». بر این اساس است که جمهوری اسلامی دفاع از مظلوم و ستیزه با ظالم را وظیفه ذاتی خود می‌داند.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ تحریم، ۶.
۲ـ لقمان، ۱۷.
۳ـ نهج‌البلاغه، نامه ۳۱.
۴ـ طه، ۱۳۲.
۵ـ حجرات، ۱۲.
۶ـ نور، ۵۹.
۷ـ نور، ۵۸.
۸ـ احزاب، ۵۳.
۹ـ نور، ۲۷.
۱۰ـ نهج‌البلاغه، قصار ۲۵۲.
۱۱ـ آل‌عمران، ۱۱۰.
سوتیتر:
۱٫
در فرهنگ اسلام حریم خصوصی و حقوق و مسئولیت شخصی افراد محترم است، بدین معنا که در زندگی خصوصی و آنچه به شخص یا خانواده او ارتباط دارد و حریم به شمار می‌آید، نباید دخالت کرد و در عین حال این خود شخص است که باید به حریم شخصی خود و خانواده‌اش بپردازد و از آن صیانت کند.