حجت‌الاسلام دکتراصغر هادوی کاشانی
مقدمه
در اقتصاد قانون ساده‌ای وجود دارد که مصرف هر کس باید متناسب با درآمد او باشد. هر چه درآمد بالا برود، مصرف بالا می‌رود. قانون دیگری هم هست که مکمل قانون اول است که می‌گوید درآمدی هم که به دست می‌آید باید دائمی باشد و اگر درآمد مقطعی و زودگذر باشد نمی‌توان مصرف را بالا برد، چون این درآمد قطع می‌شود و انسان به مصرف بالاتر عادت می‌کند.
بعضی آدم‌ها مصرف خود را از بالا می‌برند بدون آنکه درآمد اضافه‌ای کسب کنند. وقتی می‌بینند که دیگران از کالاها و خدمات خاصی استفاده می‌کنند، آنها نیز در رقابت با دیگران مصرف خود را بالا می‌برند، این کار را چشم و همچشمی می‌گویند. این نوشتار به علل، آثار و راه‌های درمان این پدیده رایج اجتماعی می‌پردازد.
الف) علل چشم و همچشمی
۱ـ مسابقه با دیگران
بعضی‌ها دوست دارند همواره خود را با دیگران مقایسه و در یک مسابقه نابرابر شرکت کنند، غافل از اینکه آدم‌ها از لحاظ درآمد، شخصیت، اعتبار اجتماعی، شهرت و… با یکدیگر تفاوت دارند.
۲ـ کمبود اعتماد به نفس
وقتی شخصی به آنچه دارد قانع نیست، در اعتماد به نفس دچار مشکل می‌شود و فکر می‌کند که اگر امکانات بیشتری داشته باشد در جامعه موفق‌تر است و به اهداف خود می‌رسد، لذا با چشم و همچشمی درصدد از بین بردن نداشته‌ها و جایگزینی آن با داشته‌هاست، غافل از اینکه اگر عطش این شخص در مصرف فروکش کند، دیگرانی در جامعه هستند که در مصرف سیری‌ناپذیرند و لذا با چشم‌وهمچشمی همواره دنبال آنان است نه به هدف خود می‌رسد و نه به اهداف دیگران، چون به تعداد افراد و سلیقه‌ها، اهداف وجود دارند.
۳ـ تربیت خانوادگی
کسانی که در خانواده‌هایی زندگی کرده‌اند که آرزوهای آنها سرکوب شده، امروز به فکر جبران گذشته‌ها هستند، لذا باید هر آنچه را که به چشم آنها خوب جلوه می‌کند، تهیه و آرزوهایشان را برآورده کنند.
۴ـ بی‌توجهی به داشته‌ها
کسانی که چشم‌شان به رفتار مصرفی دیگران است، فقط یک روی سکه و توانایی‌های دیگران را می‌بینند. اما باید نگاهی به داشته‌های خود هم داشته باشند. مصرف دیگران ناشی از درآمد آنان است و بدون آن درآمد نمی‌توان آن گونه زندگی کرد. چه بسا ممکن است توانایی کسب درآمد کسی کمتر از دیگران باشد، اما از طریق ارث یا راه‌های مشروع به نقطه‌ای رسیده که می‌تواند سبک زندگی مناسب خودش را داشته باشد که برای دیگری امکان ندارد.
۵ـ ازدواج‌های نامناسب
در ازدواج باید تناسب اجتماعی و اقتصادی و اخلاقی در مرد و زن وجود داشته باشد. گاهی شخصی همسری را انتخاب می‌کند که در شأن او نیست و برای گذران زندگی مجبور می‌شود از الگوی دیگران پیروی کند. لذا دقت در انتخاب همسر و شرایط اقتصادی زوجین بسیار مهم است. البته این قاعده استثنا هم دارد. زنانی بوده‌اند که زندگی بسیار مرفهی داشته‌اند، ولی بعد از ازدواج، این ویژگی مانع ادامه زندگی مشترک آنها نشده است. در رأس همه این زنان، حضرت خدیجه«س» بوده است.
۶ـ تأثیرپذیری از رسانه‌ها
بعضی‌ها اصرار دارند ماهواره را عامل چشم و همچشمی بدانند، ولی ماهواره جزیی از یک سلسله عوامل است و به طورکلی رسانه‌های داخلی و صدا و سیما هم در ترویج مصرف‌گرائی بی‌تأثیر نیستند. محتوای بعضی فیلم‌ها و سریال‌های داخلی با شکل ارائه آنها تناسبی ندارد و صمیمیت و الگوی بومی ایرانی ـ اسلامی در آنها رعایت نمی‌شود.
ب) آثار چشم و همچشمی
۱ـ اختلال در مدیریت هزینه
وقتی زندگی روال عادی خود را دارد هر کسی می‌داند چقدر درآمد دارد و هزینه‌های او چه میزان است و بر این اساس برنامه‌ریزی و در واقع با نگاه به درون خانواده، هزینه را مدیریت می‌کند. اما کسی که چشمش به زندگی دیگران است، نمی‌داند هدفش چیست و حد مصرف او کجاست، چون مصرف دیگران قابل پیش‌بینی نیست و هر کسی الگوی مصرفی خود را می‌داند و از دیگران باخبر نیست.
ممکن است امروز همسایه ما اتومبیلی داشته باشد و چند ماه دیگر مدل دیگری را. اگر نگاه ما به مصرف او باشد، هدف گم و نوعی سرگردانی برای فرد ایجاد می‌شود. چنین فردی نه در مورد درآمد برنامه دارد و نه در باره هزینه و از همین جا آشفتگی در دریافت و پرداخت به وجود می‌آید؛ بسان کشوری که موازنه دخل و خرج ندارد، نظام این خانواده هم فرو می‌پاشد تا جایی که گفته می‌شود ۳۰ درصد طلاق در کشور از آثار چشم و همچشمی است.
۲ـ در دام قرض افتادن
کسی که چشمش به دیگران است و توانایی هزینه کردن ندارد، به‌ناچار در دام قرض گرفتن می‌افتد. تجربه نشان داده است مسیر کسانی که در راه وام گرفتن می‌افتند، نقطه پایان ندارد و همواره دلمشغول گرفتن وام و پرداخت آن هستند. در متون دینی سفارش شده تا جایی که ممکن است انسان خود را در معرض تقاضا از دیگران قرار ندهد. امام علی«ع» فرمودند: « إِیَّاکُمْ وَ الدَّیْنَ فَإِنَّهُ مَذَلَّهٌ بِالنَّهَارِ وَ مُهَمَّهٌ بِاللَّیْلِ وَ قَضَاءٌ فِی الدُّنْیَا وَ قَضَاءٌ فِی الْآخِرَه: از زیر بار قرض رفتن بپرهیزید که خوارکننده انسان در روز است و موجب اندوه و رنج بردن او در شب. یک بار گرفتار پرداختنش در این دنیا و یک بار گرفتاری دیر پرداختن و یا نپرداختن آن در آخرت را باعث می‌شود.»(۱)
۳ـ اضطراب
اضطراب و بی‌قراری و افسردگی از بیماری‌های شایع کشورهای در حال توسعه و پیشرفته است که به‌تدریج جای آرامش و معنویت و سادگی دوران‌های گذشته را گرفته است. این بیماری معلول بسیاری از عوامل است. به جرئت می‌توان گفت از عوامل مؤثر این کاهش معنویت و افزایش اضطراب، توهم مسابقه با دیگران است.
بسیاری از افراد با نگاه به دیگران و زندگی آنها، نوعی تشویش خاطر برای خود ایجاد کرده‌اند. آنان همیشه فکر می‌کنند در این مسابقه عقب افتاده‌اند و لذا به هر وسیله ممکن سرعت می‌گیرند تا در این رقابت بازنده نباشند. اتومبیل، منزل مسکونی، ویلای شخصی، لباس‌های فاخر و گرانقیمت، دکوراسیون و مبلمان منزل را موجب تقویت برای رسیدن به خط پایان می‌دانند و همواره در تشویش و اضطراب هستند که دیگران بر آنها سبقت نگیرند، یا اگر سبقت گرفته‌اند خود را به آنان برسانند، در حالی که قناعت و ماندن در حد کفاف، آرامش بیشتری را برای انسان به ارمغان می‌آورد.
۴ـ حرام‌خواری
بیمارانی که مبتلا به چشم و همچشمی هستند وقتی درآمد کافی ندارند ممکن است برای رسیدن به اهداف خود به حرام‌خواری مبتلا شوند. کاسبی که درآمد محدودی دارد، کارمندی که حقوق ثابت دارد و کارگری که دستمزد معینی دارد، امکان دارد اضافه هزینه‌اش را با درآمد حرام جبران کند، در صورتی که در روایات ما آثار و پیامدهای بسیار بدی برای حرام‌خواری آمده است. تاریکی دل، عدم استجابت دعا، عدم قبولی نماز و درد و رنج جسمی از جمله این آثار است.
ج) درمان چشم و همچشمی
۱ـ تغییر باورها
زندگی دیگران به جای آنکه بستر نامناسب هزینه را فراهم آورد، می‌تواند الگویی برای تلاش بیشتر باشد. انسان می‌تواند به بالادست خود نگاه و راه‌های افزایش درآمد مشروع را پیدا و با کار و تلاش بیشتر، خود را برای زندگی بهتر و رفاه بیشتر آماده کند. این کار هم رفاه فردی را به ارمغان می‌آورد، هم رفاه اجتماعی را. اگر همه فکر کنند توانایی‌های بالقوه زیادی دارند و می‌توانند آنها را به فعلیت درآورند، در این صورت تولید ملی افزایش می‌یابد، درآمد ملی بالا می‌رود و سرانه درآمد همه افراد بیشتر می‌شود.
۲ـ تقلید در کارهای خوب
می‌توان چشم و همچشمی مثبت را هم تصور کرد و نگاه فرد فقط به حوزه اقتصاد محدود نشود. برای رسیدن به نقطه‌ای که دیگران از علم بیشتر و خلاقیت بهتر برخوردارند، باید به دیگران غبطه خورد و چشم و همچشمی را در این مسیر هدایت کرد. به قول قرآن در کارهای خیر باید با دیگران مسابقه گذاشت.
۳ـ تربیت خانوادگی از کودکی
خانواده‌ها از دوران کودکی فرزندانشان دو کار مهم می‌توانند انجام دهند.
اول تا آنجا که امکان دارد خواسته‌های فرزندان را تأمین کنند. صبر کودک با صبر بزرگسال فرق دارد. یک دقیقه برای بزرگسال شاید در نظر کودک چند ساعت جلوه کند. لذا با توجه به آموزه‌های دینی و بهره‌گیری از کارشناسان مذهبی باید آرزوهای کودکان را برآورده کرد.
دوم از همان دوران کودکی، مدیریت هزینه و اولویت‌بندی در هزینه‌ها را به کودکان آموزش بدهند تا موازنه دخل و خرج در وجود آنها نهادینه شود. اگر این دو کار صورت گیرد، اولاً در بزرگسالی به فکر آن نخواهند بود که کمبودهای دوران کودکی را جبران کنند و ثانیاً مدیریت هزینه در سطوح بالاتر را هم یاد می‌گیرند.
۴ـ نگاه به فرودستان
شکر و سپاس و قناعت از زیباترین آموزه‌های دینی ما مسلمانان است. باید بدانیم آنچه که داریم خدا داده است و باید قناعت کنیم و شاکر خداوند باشیم. بسیاری از افراد آنچه را که ما داریم ندارند، لذا مناسب است به جای نگاه به فرادستان که چشم و همچشمی را به دنبال دارد، نیم‌نگاهی هم به فرودستان داشته باشیم.
امام صادق«ع» فرمودند: «به ناتوان‌تر از خودت بنگر و به توانگرتر از خویش منگر. نگاه به ناتوان‌تر تو را قانع‌تر می‌سازد.»(۲)
البته نگاه به فرودستان منافاتی با تلاش و کوشش برای رسیدن به زندگی بهتر ندارد. مراد امام این است که انسان در هر سطحی از زندگی هم که باشد باید به زیردستان نگاهی داشته و به آنچه که خود دارد قانع باشد.
امید است با کار و تلاش و تولید و قناعت به آنچه خدا داده است به حیات طیبه‌ای که قرآن وعده داده است نایل شویم.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ علل الشرایع، ج ۲، ص ۵۲۷٫
۲ـ کافی، ج ۸، ص ۲۴۴، ح ۳۲۸٫
سوتیترها:
۱٫
وقتی شخصی به آنچه دارد قانع نیست، در اعتماد به نفس دچار مشکل می‌شود و فکر می‌کند که اگر امکانات بیشتری داشته باشد در جامعه موفق‌تر است و به اهداف خود می‌رسد، لذا با چشم و همچشمی درصدد از بین بردن نداشته‌ها و جایگزینی آن با داشته‌هاست.
۲٫
می‌توان چشم و همچشمی مثبت را هم تصور کرد و نگاه فرد فقط به حوزه اقتصاد محدود نشود. برای رسیدن به نقطه‌ای که دیگران از علم بیشتر و خلاقیت بهتر برخوردارند، باید به دیگران غبطه خورد و چشم و همچشمی را در این مسیر هدایت کرد. به قول قرآن در کارهای خیر باید با دیگران مسابقه گذاشت.