دکتر عبدالحمید انصاری
مقدمه: در سه قسمت گذشته (۱۲، ۱۳ و ۱۴) تعدادی از فیلم‌های سینمایی سال ۶۵ تحلیل گردید. همانگونه که ذکر شده است، سال ۶۵ یکی از پرکارترین سال‌های ساخت فیلم محسوب می‌شود. در این شماره نیز بقیۀ فیام‌های سال مذکور ارائه و مورد بررسی قرار می‌گیرد. برای درک بهترِ موضوع، فیلم‌ها به چند ژانر تقسیم شده‌اند.
الف) ژانر اجتماعی، خانوادگی، اعتیاد، کودک و نوجوان
۴۵- بی‌پناه: کارگردان، تهیه کننده وفیلم‌نامه نویس: علیرضا داودنژاد. بازیگران: رضا داودنژاد، عبدا… اکبری، فریماه فرجامی، پری امیر حمزه و مصطفی طاری.
ماجرای مرد معتادی‌است که زنش از وی جدا شده و کودک خردسالشان پیش مرد معتاد زندگی می‌کند. زن در حالیکه همواره نگران فرزندش می‌باشد، با شخص دیگری ازدواج می‌کند. هرچند ازدواج زن از روی ناچاری‌است، اما شوهر جدید انسان آزاده و فهمیده‌ای‌است و متوجه رنج پنهان زنش می‌شود. او تلاش می‌کند همسر را امیدوار به زندگی و آینده نماید تا اینکه شوهر اول با زنش تماس می‌گیرد تا برای رفع مشکل کودکشان کمک بگیرد. شوهر جدید وقتی اصل ماجرا و غم پنهان همسرش را در‌می‌یابد برخلاف تصور اولیه زن، به کمک فرزندش می‌شتابد و همسر اوّل زن را از اعتیاد رهایی می‌بخشد. فیلم مثل غالب فیلم‌های داود نژاد، بر اساس کشمکش‌های عاطفی شخصیّیت‌ها شکل گرفته و خمیرمایۀ جوانمردیِ عامیانه برای تکمیل آن بکار گرفته شده است. داودنژاد از سازندگان فیلم قبل از انقلاب است که بعد از انقلاب تغییر رویه داد و فیلم‌های متناسب با فضای کشور ساخت. او با مدیم سینما آشناست و مولفه‌های تاثیر‌گذاری بر مخاطب عام را می‌شناسد. وی پس از انقلاب مجموعه‌ای از آثار خوب و بد را در کارنامۀ خود دارد. از فیلم‌های خوب او، «خانۀ عنکبوت» و «نیاز» و از فیلم‌های بد او «ملاقات با طوطی» و «بچه‌های بد» می‌باشد.
ب) ژانر دفاع مقدس، سیاسی، درگیری‌های ایلی، حادثه‌ای
۴۶- گزارش یک قتل: کارگردان: محمدعلی نجفی. فیلمنامه: حسن هدایت، علیرضا رئیسیان، محمدعلی نجفی. بازیگران: هما روستا، اکبر زنجان‌پور، مهناز افضلی(همسر حسن پورشیرازی) و قطب‌الدین صادقی.
یک زندانی سیاسیِ مرتبط با ۲۸ مرداد سال ۳۲ و سقوط مصدق، پس از ۲۰سال زندانی بودن آزاد می‌شود. او پس از آزادی برای انتقام از فردی که او را به زندان انداخته، او را به قتل می‌رساند و فراری می‌شود، سرانجام وکیل خانواده مقتول او را یافته ولی وقتی به سراغ او می‌روند درمی‌یابند که مشغول یاری رساندن به مجروحان حوادث و تظاهرات انقلاب اسلامی سال۵۷ است. محمدعلی نجفی کارگردان سریال فاخر «سربداران» است که در دهۀ۶۰ از تلوزیون پخش شد.
۴۷- شیر سنگی: کارگردان: مسعود جعفری جوزانی. محصول: بنیاد سینمایی فارابی، بازیگران: عزت‌ا… انتظامی، علی‌نصیریان، علیرضا شجاع نوری، حمید جبلی، اصغر همت، شمسی فضل‌الهی، فهیمه راستکار، ولی‌ا… شیراندامی.
داستان فیلم به اختلافات درون ایلی عشایر کشور مربوط می‌شود که با قتل یک فرد انگلیسی در سال‌های اشغال ایران وارد کش و قوس‌های مقابله با حکومت وقت نیز می‌شود. همانند دیگر ساخته‌های جعفری جوزانی، فیلم قابل قبولی است که ملغمه‌ای از غیرت ایلیاتی، تعصب ملی و بارقه‌ی کمرنگی از دین و آیین را درهم آمیخته است. جعفری جوزانی فارغ‌التحصیل سینما از فرانسه است. او برای حرفه خود ارزش قائل بوده و همواره تلاش کرده است از مرزهای اخلاق حرفه‌ای، فرهنگ مردم و ملاحظات دینی جامعه فراتر نرود، هر چند می‌توانست در سطوحی ارزشی‌تر و اخلاقی‌تر از موقعیت فعلی خود نیز ظاهر شود که به نظر می‌رسد از ترس شماتت و اتهام وابستگی به قدرت از سوی همکاران خود چنین نکرده است.
۴۸ـ هویت: کارگردان و فیلمنامه‌نویس؛ ابراهیم حاتمی‌کیا، محصول: شبکه ۲ سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیگران؛ جلیل فرجاد (پدر مونا و مارال فرجاد)، علی غلامی، ابوالقاسم مبارکی، حسن اسدی.
جوانی که گذشته خوبی ندارد در اثر تصادف به عنوان رزمنده مجروح در بیمارستان بستری می‌شود. فضای مجروحین جنگی به شدت جوان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، در حالی که او میان گذشته تاریک خود و شرایط تازه حیران و سرگردان است توسط یکی از مجروحین جنگ شناسایی می‌شود که این امر وضعیت ملتهب روحی وی را دوچندان می‌کند. سرانجام جوان در تصمیمی مبارک، از گذشته خود می‌برد و به دنیای جدید و روشن می‌پیوندد.
۴۹ـ ناخدا خورشید: کارگردان و فیلمنامه‌نویس؛ ناصر تقوایی، بازیگران؛ داریوش ارجمند، پروانه معصومی، علی نصیریان، فتحعلی اویسی، سعید پورصمیمی، اصغر بیچاره.
«خورشید» ناخدای یک لنج کوچک بارکش در سواحل خلیج فارس است که با نقل و انتقال کالا و مسافر به بنادر حاشیه‌ای داخل و خارج کشور روزگار می‌گذراند. پس از ترور حسنعلی منصور نخست‌وزیر در سال ۴۱، تعدادی از افراد متهم، قصد خروج از کشور را دارند که در این میان تعدادی خلافکار شرور نیز می‌خواهند از کشور بگریزند. در میانه دریا، ناخدای یک‌دست، متوجه شرارت و پلیدی این جانیان می‌شود و بین دو طرف درگیری‌های خونین رخ می‌دهد که همگی کشته می‌شوند. ناصر تقوایی کارگردان با استعدادی بود که قبل از انقلاب به فیلمسازی اشتغال داشت. وی با وجود استعداد خوب، پیش از انقلاب شکر نعمت را با ساختن آثار خوب و ارزشمند به جا نیاورد و آثار مبتذلی چون «آرامش در حضور دیگران» را به دنیای سینما عرضه نمود. پس از انقلاب هر چند فضا برای جبران مافات وجود داشت، اما وی از آن بهره نگرفت. تنها اثر قابل قبول او فیلم «ناخدا خورشید» است. تقوایی با مصاحبه‌های سیاسی و نیمه‌سیاسی و موضعگیری‌های فاقد ارزش هنری، وقت و انرژی خود را بر باد داد و استعداد خود را مسکوت گذاشت. او هم‌اکنون در شرایط سنیِ از کارافتادگی است.
۵۰ـ حریم مهرورزی: کارگردان؛ ناصر غلامرضایی. تهیه‌کننده؛ غلامرضا موسوی و شرکاء. بازیگران؛ جمشید مشایخی، افسانه بایگان (همسر مصطفی شایسته)، حبیب اسماعیلی، مهری مهرنیا، مرحوم نعمت‌الله گرجی.
داستان فیلم به زندگی مهاجرین جنگ تحمیلی در یکی از مراکز جنگ‌زدگان تهران می‌پردازد. بیوه جوانی به همراه فرزند کوچک خود و پدر و مادرش در این مرکز با سختی‌های آوارگان تجاوز عراق به کشورمان دست و پنجه نرم می‌کند. رنج و مرارت هجرت قهری از شهر و دیار و اقامت پر مسئله در شهر شلوغی چون تهران هر چند سخت است، اما با آزادی خرمشهر به شیرینی و حلاوت تبدیل می‌شود.
ـ فیلم‌های سال ۱۳۶۶:
در این سال جمعاً ۵۳ فیلم ساخته شد که سال پررونقی برای سینما محسوب می‌شود. البته با توجه به نزدیک شدن به پایان جنگ تحمیلی، آثار اجتماعی این شرایط در فیلم‌ها آرام آرام ظاهر می‌شود که در توضیحات آتی به آنها اشاره خواهد شد.
الف) ژانر اجتماعی، خانوادگی، اعتیاد، دفاع مقدس
۱ـ بهار در پاییز: کارگردان؛ فخیم‌زاده. محصول هدایت فیلم. بازیگران؛ مرحوم هادی اسلامی، ثریا حکمت، جعفر والی، پرویز پورحسینی، پوراندخت مُهیمن.
غفلت فرزندان از سرکشی به والدین پیر و غرق شدن در زندگی روزمره خمیرمایه فخیم‌زاده برای پرداختن به یکی از معضلات زندگی شهرنشینی مدرن در ایران پس از انقلاب قرار گرفته است. این معضل که مسائل روحی، روانی، فرهنگی و ناهنجاری‌های اجتماعی فراوانی را باعث شده است، یکی از دغدغه‌های جدی سیاستگذاران جامعه امروز ماست. البته فخیم‌زاده با پیوند این معضل به بمباران منزل پدری و کشته شدن والدین فرزندان غافل نیم‌نگاهی هم به دفاع مقدس دارد و این حادثه را زمینه ندامت و اصلاح رویه‌های نادرست قبلی فرزندان قرار می‌دهد. فخیم‌زاده که خود از فعالیت‌های سینمایی قبل از انقلاب خویش به عنوان «کار در دوره جاهلیت» نام می‌برد، پس از انقلاب با ساختن فیلم‌ها و سریال‌های خوب و قابل قبول، تاکنون کارنامه مثبتی از خود برجای گذاشته است.
۲ـ آن‌سوی آتش: محصول؛ سیمای جمهوری اسلامی ایران. کارگردان؛ کیانوش عیاری. بازیگران؛ سیامک اطلسی، عاطفه رضوی، خسرو شجاع‌زاده، پروین سلیمانی.
قصه فیلم به اختلاف و دعوای دو برادر بر سر تقسیم پول فروش منزل پدری که در یک روستا واقع است می‌پردازد، که البته ظهور یک دختر فقیر، فضای جنگ و دعوای عوامانه آنها را تغییر می‌دهد و به سمت آرامش می‌برد.
لازم به یادآوری است که کیانوش عیاری سینماگر بااستعداد و کم‌کاری است که کاملاً با فرهنگ سینما و فیلم آشناست و آثار قابل‌توجهی را عرضه نموده است، اما متأسفانه باید تأکید نمود که دقت لازمه را در مراعات حساسیت‌های فیلمسازی پس از انقلاب به کار نمی‌برد. این نقیصه باعث گردید که برخی از آثار وی سالها اجازه اکران نیابند و موجب آسیب مالی و زمانی، به همه دست‌اندرکاران فیلم شود. سینماگر باهوشی مانند عیاری نباید با بی‌توجهی در قسمت‌های کوچکی از آثار خود، کل محصول را که عموماً مورد توجه تماشاگران قرار گرفته در تنگنای اصطکاک با ضوابط وزارت ارشاد قرار دهد.
۳ـ با من از فردا بگو: محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران. کارگردان؛ فریدون کوچکیان. بازیگران؛ گوهر خیراندیش، سیروس گرجستانی، کمند امیرسلیمانی.
مصائب اعتیاد فرزندان، دستمایه قصه‌پردازی این فیلم است. باید توجه نمود که دشمنان اسلام پس از حمله نظامی تصور می‌کردند کار نظام به سرعت تمام می‌شود، اما با فرسایشی شدن جنگ که به ابتکار حضرت امام«ره» موجب اضمحلال رژیم صدام شد، هجمه فرهنگی به تدریج در دستورکار استکبار قرار گرفت که یکی از وجوه شناخته شده آن گسترش اعتیاد است. همانطور که در تحلیل‌های آتی هم خواهیم گفت؛ مؤسسات گوناگون حاکمیت، شناخت درست مبارزه همه‌جانبه‌ای را در این زمینه آغاز کردند که ساخت فیلم‌های سینمایی مربوط به مواد مخدر در همین راستاست، البته باید اذعان نمود که آثار جذاب در این حوزه انگشت‌شمارند.
۴ـ پاییزان: کارگردان؛ رسول صدرعاملی. فیلمنامه؛ ابوالحسن داودی، رسول صدر عاملی، فریدون جیرانی.
داستان فیلم به مسئله مهم مهاجرت جوانان به کشورهای دیگر و به ویژه غربی می‌پردازد، در حالی که همسرش به دلایل عاطفی و گنگ، مخالف این امر است. این دو در سفر به روستایی به نام «پاییزان» به حوادثی برخورد می‌کنند که نظر جوان را درباره ترک کشور خود تغییر می‌دهد.
فیلم مانند سایر آثار رسول صدرعاملی در ژانر اجتماعی ساخته شده و دارای کش و قوس‌های داستانی با هدف جذب مخاطب است، اما متأسفانه به عمق مسائل اجتماعی نمی‌پردازد و بیشتر تعلیق‌ها در سطح عواطف و احساسات باقی می‌ماند. بی‌تردید اگر صدرعاملی عنایت بیشتری برای تعمیق داستان به مناسبات فرهنگی جامعه به خرج می‌داد، فیلم ماندگارتری عرضه می‌کرد، هر چند همین فیلم هم در مقایسه با اغلب آثار زمان خود جلوتر است.
صدرعاملی بعدها با ساخت آثاری مشابه نظیر «دختری با کفش‌های کتانی» و «دیشب باباتو دیدم، آیدا» دغدغه‌مندی خود در حوزه آسیب‌های اجتماعی، فرهنگی را نشان داد که امیدواریم عمیق‌تر شود.
(مأخذ اطلاعات فیلم‌ها، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، فرهنگ فیلم‌های سینمایی ایران تألیف جمال امید)
سوتیتر:
۱٫
فخیم‌زاده که خود از فعالیت‌های سینمایی قبل از انقلاب خویش به عنوان «کار در دوره جاهلیت» نام می‌برد، پس از انقلاب با ساختن فیلم‌ها و سریال‌های خوب و قابل قبول، تاکنون کارنامه مثبتی از خود برجای گذاشته است
۲٫
ناصر تقوایی کارگردان با استعدادی بود که قبل از انقلاب به فیلمسازی اشتغال داشت. وی با وجود استعداد خوب، پیش از انقلاب شکر نعمت را با ساختن آثار خوب و ارزشمند به جا نیاورد و آثار مبتذلی چون «آرامش در حضور دیگران» را به دنیای سینما عرضه نمود
۳٫
صدرعاملی بعدها با ساخت آثاری مشابه نظیر «دختری با کفش‌های کتانی» و «دیشب باباتو دیدم، آیدا» دغدغه‌مندی خود در حوزه آسیب‌های اجتماعی، فرهنگی را نشان داد که امیدواریم عمیق‌تر شود.