عبدالله اصفهانی
انگیزه‌ای اصیل
آدمی فطرتاً جویای حقیقت است و هر چه این جنبه از وجود او بیشتر پرورش داده شود، به همان اندازه برای ادراک حقایق، دفاع از حق و حق‌گویی انبساط بیشتری می‌یابد. در تعالیم اسلامی به رشد و پرورش این میل مقدس درونی توجه شایانی شده و در نظام تربیتی این آیین، توجه به بصیرت و حقیقت و پرهیز از آفات آن جایگاه ویژه‌ای دارد.
البته انسان‌هایی که با گناه و خلاف و خطاهای عمدی بر این بُعد از وجود اصیل خویش لایه‌ای دودآلود پوشانده‌اند، دیگر نمی‌توانند از حق‌جویی و حق‌خواهی لذت ببرند و به همین دلیل حق برای آنان تلخ است. درست مثل بیمارانی که در ایام کسالت قادر نیستند از خوردن غذاهای خوشمزه لذت ببرند.
در روایتی از حضرت عیسی«ع» نقل شده است: «همان طور که بیماران از طعام پاکیزه و مطبوع لذت نمی‌برند، افراد دنیاپرست هم از خوراک‌های معنوی و روحی‌ای چون حق‌خواهی و حلاوت معنویت لذت نمی‌برند.»(۱)
رسانه‌های گروهی می‌توانند طوری عمل کنند که مردم به سوی حق رغبت پیدا کنند، زیرا به فرمایش حضرت علی«ع» : «حق راه برتر و نمونه (۲) نجات‌دهنده (۳) و گوهری روشن است(۴) و نزدیک‌ترین بندگان به خدای تعالی گویاترین آنان به حق است(۵) و شبیه‌ترین مردم به فرستادگان الهی کسی است که در حق گویاتر و در به کار بستن آن پابرجاتر باشد(۶) و راست‌ترین گفتار آن است که با حق مطابقت نماید.(۷) یاری کردن حق موجب رستگاری است(۸) و خواستار حق کارها را بر خود آسان می‌کند و مردم به سوی آن روی می‌آورند.(۹)
پل‌میلر روزنامه‌نگار آمریکایی حیله‌گری را در روزنامه‌نگاری مهم می‌داند، اما هربرت بروکر از سردبیران معروف، روی آوردن به حقیقت و کشف واقعیت‌های مسلم را ویژگی اصلی کار روزنامه‌نگاری دانسته است،(۱۰) البته به دست آوردن حقیقت نباید با پیمودن راه‌های غلط و مذموم صورت گیرد. در واقع رسیدن به این مقصود که هدفی عالی است، توسل به هر وسیله‌ای را مجاز نمی‌شمارد و مقدمات و راه‌ها هم باید درست و اصولی باشند.
مردمی که روح حقیقت‌جویی را از دست می‌دهند و به ظواهر و لایه‌های سطحی اکتفا می‌کنند، در مسیر غلط قرار می‌گیرند و دیگر قادر نیستند حسن و قبح اشیا و سود و ضرر آنها را درک کنند. به فرمایش شهید مطهری چنین افرادی حتی چه بسا حقایق عالی را انکار و ماهیت آنها را قلب و به جای حسن استفاده، سوءاستفاده کنند.
رسالت رسانه‌ها در این راستا آن است که مردم را از اسارت در هوس‌ها، اوهام و خرافات برهانند و آنان را به آزادگی واقعی برسانند. اگر این زنجیرها از خرد، دل و گرایش‌های فکری مردم باز شوند، آنان بهتر می‌توانند حقایق را درک کنند. این هم نکته‌ای است که قرآن بر آن اشاره دارد «وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ اَلْأَغْلالَ اَلَّتِی کانَتْ عَلَیْهِم؛(۱۱) و بار سنگین را از دوش آنان برمی‌دارد و غل‌ها را می‌گشاید.»
قرآن با صراحت تقلیدهای کورکورانه از پدران را که محکم‌ترین زنجیر اسارت عقل است پاره کرد، آنها را سخت مورد نکوهش قرار داد، خردها را بیدار کرد که به دنبال حق بروند و از قیدهایی که کرامت آنان را پایمال می‌سازد، آزاد باشند.
صلای صدق
یکی از مصداق‌های حقیقت و از ستوده‌ترین و گزیده‌ترین خصایص انسانی، صداقت، درستی و راستی است. قرآن تأکید می‌کند: « اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ(۱۲) این فضیلت به‌حدی است که امام صادق«ع» فرموده‌اند: « إِنَّ الصّادِقَ أَوَّلُ مَن یُصَدِّقُهُ اللّه عَزَّوَجَلَّ یَعلَمُ أَنَّهُ صادِق؛(۱۳): نخستین کسی که راستگو را تصدیق می‌کند خداوند بلندمرتبه است.» و نیز: «به نماز خواندن و روزه گرفتن افراد فریب نخورید، زیرا چه بسا انسان انس گیرد به نماز و روزه تا آنجا که اگر این دو را وانهد، دچار هراس گردد، ولی انسان‌ها را به راستگویی و امانت‌پردازی بیازمائید.»(۱۴)
و نیز: «این ویژگی باید از حد زبان، بیان و تبلیغ به عرصه عمل و کردار برسد و البته آنهایی که واقعاً لسان صادقی دارند، اعمال و رفتار خویش را از هرگونه آلودگی پاک می‌کنند.»(۱۵)
حضرت علی«ع» می‌فرمایند: «صدق و راستی استوارترین پایه‌های ایمان است.» البته به فرمایش آن امام همام: «راست‌ترین سخن آن است که زبان حال به آن گویا باشد، زیرا لسان درون صادق‌تر است.»(۱۶)
به قول اهل منطق، صدق برابر بودن ظاهر و باطن است. عرفا حقیقتی را صدق نامیده‌اند که به کمال رسیده و نصیب خود را از تمامیت وجود دریافت کرده باشد. اولین درجه صدق توجه قلب است و همت تمام برای پیمودن راهی درست. در دومین مرحله، فرد نباید تکاپوی خویش را جز برای حق بخواهد و سوم آنکه در معرفت، صداقت را پیشه کند و رضای حق را درنظر بگیرد.
راستی اگر رسانه‌ها این فضیلت را زیربنای تلاش‌های فکری، فرهنگی و تبلیغی خویش قرار دهند و در گفتار، رفتار و برنامه‌های خود صدق را درنظر گیرند، بسیاری از آشفتگی‌های حاکم بر روابط اجتماعی و تصورات مردم برطرف می‌گردند، زمینه‌های سعادت و سلامت روانی جامعه فراهم و دریچه‌های کمال به روی مردم گشوده می‌شود.
این نکته برگرفته از کلام گهربار رسول اکرم«ص» است که فرمودند: «همواره ملازم راستی و همیشه راستگو باش، زیرا این ویژگی، آدمی را به سوی خوبی‌ها و نیکی‌ها رهنمون می‌سازد.»(۱۷)
دست‌اندرکاران رسانه‌هایی که خود را به صفت راستی می‌آرایند باید مراقب باشند، زیرا شیطان‌های انسی و جنی مترصد آنند که چنین گوهری را از دستشان بربایند، پس دقت‌های بایسته‌ای ضرورت دارد تا مبادا آفت‌ها به این متاع ارزشمند آسیب نرسانند و آن را از درون نپوشانند. این بازدارنده‌ها گاهی از درون تشکیلات همچون موریانه‌ای سر برمی‌آورند و گاهی ارتباطات نادرست و حساب نشده به آن دامن می‌زنند.
مرزهای امیدواری و نگرانی‌های عاقلانه
شیوه دائمی شیطان‌صفتان دمیدن روح نومیدی در میان افراد جامعه است، اما رسانه‌هایی که بذر راستی می‌افشانند از این روش پیروی نمی‌کنند. امام خمینی فرموده‌اند: «باید همه فکری بکنند، آنهایی که اهل فکرند، اهل قلمند و صالحند باید درصدد باشند که به این جامعه امید بدهند. این مردم احتیاج به امید دارند. دیگران دارند اینها را ناامید می‌کنند. این قلم‌ها می‌خواهند که ملت را دلسرد کنند، در حالی که ملت خودش در میدان عمل است، لکن باز آنها این طور حرف‌ها را می‌زنند و منتشر هم می‌کنند.»(۱۸)
گاهی خبری که در ذاتش یک نوع ناگواری وجود دارد، اگر با تدابیر خردمندانه به آگاهی مردم برسد، تنش کمتری ایجاد خواهد کرد. برخی از رسانه‌ها برای اینکه از دیگران عقب نیفتند، همراه با واقعیت‌های خبری به امور تخیلی روی می‌آورند و می‌کوشند واقعه نه چندان مهم و فراگیری را بزرگ جلوه دهند و نوعی آشفتگی را بر اذهان تحمیل کنند.
امام با آگاهی از این پدیده شوم هشدار دادند: «همه باید کوشش کنند نه تنها این گرفتاری‌ها را زیاد نکنند، بلکه گرفتاری‌ها را کم کنند. لازم است کسانی که به کشور و اسلام علاقمندند این راه نجات را که راه حق و مرضی خداوند متعال است ادامه دهند و از کوچک‌ترین اختلافات یا دامن زدن به آنها که راه شیطان و مخالف رضای حق تعالی است، احتراز نمایند تا در دنیا و آخرت سعادتمند شوند و کشور راه سازندگی را در پیش گیرد.»(۱۹)
از آن سو اگر دست‌اندرکاران فرهنگی و تبلیغی و به‌خصوص رسانه‌ها مردم را برای برخی از حوادث ناگوار، رنج‌آور و غیرمترقبه مهیا نکنند، موقعی که آنان در معرض ناگواری‌ها قرار می‌گیرند، فرسایش روحی شدید و ناامیدکننده‌ای پیدا می‌کنند. رسانه‌ها باید این زمینه‌ها را به وجود آورند که جهان سرای تحول است و هیچ یک از شئونات آن دوام ندارد. همه انسان‌ها صرف‌نظر از موقعیت و مقام و شغلی که دارند مشمول این ویژگی هستند و خواه‌ناخواه با اموری ناگوار مواجه و به آفاتی مبتلا می‌شوند.
حضرت علی«ع» می‌فرمایند: «هیچ کس از تغییرات روزگار ایمنی ندارد و از آلام و مصائب ایام به سلامت نخواهد ماند.»(۲۰) اگر مردم، دنیا را آن گونه که هست بشناسند و فراموش نکنند که چیزی ثابت و پایدار نیست، همواره برای دگرگونی‌ها آمادگی روحی خواهند داشت و در وقایع اسف‌بار خود را نمی‌بازند، جزع و فزع نمی‌کنند و این خود عامل مهمی برای مبارزه با تشویش‌هاست.
امام صادق«ع» می‌فرمایند: «سه چیز است که شایسته نیست انسان خردمند در هیچ حالی آنها را فراموش کند. اول فنای دنیا، دوم دگرگونی حالات و سوم آفات ناگهانی و بلایای بی‌امان.»(۲۱)
رسانه‌ها می‌توانند جنبه‌های عبرت‌آموز رویدادها را برای مردم با روشی تشریح کنند که بر اثر آگاهی از رویدادها نه تنها آشفته نشوند، بلکه چنان تحت تأثیر واقع می‌شوند که وقتی تندباد حوادث به سویشان می‌وزد، بی‌قرار نشوند. در دشواری‌های زندگی، تعادل روحی و موازنه فکری را از دست ندهند، حق و فضیلت را فراموش نکنند و اگر هم نعمتی به آنان روی آورد و روزگار بر وفق مرادشان شد، دچار غرور نشوند، فقیران و درماندگان را از یاد نبرند و اگر هم روزی موفقیت و نعمتی به دست آورده را از دست دادند، زبون و فرومایه نشوند.
این هدف مهم تربیتی اسلام است که قرآن آن را به عنوان اصلی اساسی در روان‌شناسی اسلامی مطرح کرده است: « لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَال(۲۲) تا هرگز بر انچه از دستتان می‌رود آزرده نشوید و از آنچه به دست می‌آورید شادمانی توأم با غرور پیدا نکنید.»
رسانه‌هائی که حق‌گویی و واقع‌گرایی مبتنی بر ارزش‌های معنوی را مشی خود قرار می‌دهند، ضمن اینکه می‌کوشند آرامش و امنیت روانی جامعه را حفظ کنند، اما از این‌گونه درس‌های آموزنده هم غافل نیستند و با حوادث و رویدادها برخورد خام و خشک متداول در رسانه‌های غربی را ندارند. آنان با درج اخبار اهداف رشددهنده و تعالی‌بخشی را در نظر می‌گیرند و در عین حال که مراقبند مردم را ناامید نکنند، به آنان می‌آموزند که چگونه مصائب و آلام را تحمل و با استقامت و بردباری بر دشواری‌ها غلبه کنند. این نکته تحقق فرمایش حضرت علی«ع» است که: « مَن اَحَبَّ الْبَقاءَ فَلْیُعِدَّ لِلْمَصائِبِ قَلْباً صَبُورا؛(۲۳) کسی که می‌خواهد در دنیا زندگی کند، باید با دلی بردبار، خود را برای سختی مهیا کند.»
و امام باقر«ع» توصیه کرده‌اند: « مَن لایُعِدِّ الصَّبرَ لِنَوائِبِ الدَّهر یَعجُز؛(۲۴) فردی که استقامت و پایداری برای مقابله با مصائب روزگار را در خود فراهم نکند، ناتوان است.» البته این گونه آموزش‌ها و برنامه‌های تربیتی باید به شکلی اجرا شوند که مردم را به سوی بی‌رغبتی و سستی سوق ندهند، زیرا به بهانه ناپایداری دنیا و بی‌قراری و تحولات روزگار نمی‌توان از اداء وظایف و انجام مسئولیت‌ها شانه خالی کرد، گوشه‌نشینی را برگزید و بار زندگی خود را بر دوش دیگران افکند. این روند خود موجب عقب‌افتادگی، رکود و جمود می‌شود و عوارض آن برای آحاد جامعه نگران‌کننده و ذلت‌آور است.
درست است که برخی بلایا و گرفتاری‌ها منحصر به رویدادهای طبیعی و خشم طبیعت و از اختیار انسان‌ها خارج هستند، ولی در هنگام وقوع حوادث ناراحت‌کننده و موحش باید ضمن ارائه گزارش‌ها تجزیه و تحلیل‌هایی بیاید و علل و ریشه‌های وقوع برخی مصایب روشن شود، زیرا اغلب ابتلائات مردم ناشی از اعمال منفی و رفتار مذموم خود آنان است. ستم‌ورزی، جنایت، خیانت، اعمال جاهلانه و سایر رفتارهای گناه‌آلود و انجام منکرات است هر چند مختص افراد وظیفه‌ناشناس، مجرم، خاطی و خائن است، اما برای دیگران هم رنج‌هایی را به وجود می‌آورد.
در این موارد باید خلافکاران نگران و دچار هراس شوند، زیرا این زشتخویی و بدرفتاری آنهاست که چنین وضع ناهنجاری را پدید آورده است و دیگران هم باید متنبه گردند و بدانند که اعمال ناپسند پیامدهای منفی و گاه سنگینی را به دنبال دارد. انتشار اخباری در باره چگونگی مجازات مجرمان و رسوایی و عذاب آنان گرچه ظاهری ناگوار دارد، اما به شرط آنکه با جهت‌گیری‌های اخلاقی و تربیتی توأم گردد، می‌تواند برای دیگران آموزنده باشد.
قرآن می‌فرماید: « ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَهٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ؛(۲۵) رنج‌هایی که به شما اصابت می‌کنند نتیجه اعمالی است که مرتکب شده‌اید.»
حضرت علی«ع» می‌فرمایند: «بپرهیز از اینکه گناه کردن را آسان شماری و بی‌پروا مرتکب ناروایی‌ها شوی که این کار در دنیا جامه ذلت به تو می‌پوشاند و در سرای جاوید خشم الهی را متوجه تو می‌نماید.»(۲۶)
رسانه‌ها در عین حال که به خوانندگان امیدواری می‌دهند باید از شعارزدگی بپرهیزند و صادق باشند. توجه به معنویت و مکارم اخلاق مانع از بروز بسیاری از رذائل اخلاقی می گردد. بسیاری از توقعات و مکنونات انسان‌ها که علمای اخلاق آنها را «آمال شیطانی» نامیده‌اند، تابع منطق، عقل و قاعده اصولی نیستند و همین‌ها آدمی را فریب می‌دهند و عمر را تباه می‌سازند و فرصت‌ها را می‌سوزانند. آرزوهای باطل مانند شاخه‌های اضافی یک درخت نه تنها محصولی ندارند، بلکه دست‌کمی از آفت‌ها ندارند و اگر هرس شوند، امیدهای واقعی عملی می‌شوند.
شهید مطهری در این باره گفته‌اند: «اگر بشر بخواهد در زمینه امیدهای صادق و واقعی خود موفقیت پیدا کند و خود را رشد دهد، چاره‌ای ندارد از اینکه با آرزوهای کاذب و خیالات واهی شیطانی که جز غرور و فریب چیزی نیستند مبارزه کند .»(۲۷)
رسالتی حساس و ظریف
یکی از خصال مهم که درست نقطه مقابل خودخواهی قرار دارد و سرچشمه بسیاری از خوبی‌هاست، احساس مسئولیت در برابر دیگران است. این ویژگی موجب می‌شود که انسان از حصار بی‌تفاوتی و خودمحوری و گرایشات جناحی و گروهی بیرون بیاید و بین برنامه‌های خود و سرنوشت و سعادت دیگران پیوندی عمیق برقرار کند. فضایل و کمالاتی چون خیرخواهی برای مردم، اهتمام به امور مسلمانان، یاری مظلومان، دفاع از حقایق و ارزش‌ها، امر به معروف و نهی از منکر، افشای جنایات استکبار و نفاق، انسان‌دوستی و مردم‌گرایی که در تعالیم حیات‌بخش اسلام مورد تأکید قرار گرفته‌اند از جمله آثار و نشانه‌های این رسالت است.
رسول اکرم«ص» فرموده‌اند: « «مَنْ اَصْبَحَ لا یَهْتَمُّ بِاُمورِ الْمُسْلِمینَ فَلَیْسَ مِنْهُمْ(۲۸) وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلاً یُنادى یا لِلْمُسْلِمینَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِم: (۲۹) کسی که روزی را بگذراند و به امور مسلمین اهتمام نداشته باشد، از ما نیست و کسی که ندای امداد مظلومی کسی را بشنود و اجابت نکند از مسلمانی بهره‌ای ندارد.»
آن حضرت تأکید فرموده‌اند: «امت من همواره در خیر و خوشبختی به سر می‌برند، تا زمانی که به کارهای نیک فرمان دهند و از امور ناروا جلوگیری و در خیرات و خوبی‌ها همکاری می‌کنند، اما اگر این مراقبت‌های همگانی از بین رفت، برکت از آنان سلب می‌شود و گروهی از اشرار و بد اندیشان بر آنان استیلا می‌یابند. آنگاه در زمین و آسمان دادرس و یاوری نمی‌یابند.»(۳۰)
با توجه به اهمیت مسئولیت رسانه‌ها در جامعه اسلامی، در انتخاب تیترها و گزارش‌ها به جای تهییج بیهوده افکارعمومی و پیگیری سیاست‌های گروهی، قومی و طبقاتی و القای اندیشه‌ای خاص، باید مصالح عمومی درنظر گرفته شود.
پرداختن به مباحثی که فرهنگ دینی مردم را ارتقا و آنان را به سوی خوبی‌ها سوق می‌دهد. تشریح اوضاع مسلمانان سرزمین‌های دیگر، حمایت از رنج‌دیدگان و محرومین، بازگویی تلاش‌های انجام‌شده در جهت رفع تبعیض‌ها و بی‌عدالتی‌ها و افشای جریان‌هایی که جامعه را تهدید می‌کنند، باید اصل قرار گیرند.
امام خمینی همواره تذکر می‌دادند: «رسانه‌ها مربی یک کشور هستند، باید تربیت کنند کشور را، تلویزیون باید ارشاد بکند… روزنامه‌ها نباید یک چیزهایی را که موجب تهییج و انحراف مردم است بنویسند. مطبوعات باید بنگاه هدایت و مدرسه سیار باشند و مردم را از همه مسائل به‌خصوص مسائل روز آگاه کنند. مجله باید در خدمت کشور باشد و انسان آبرومند و متفکر درست کند تا برای مملکت مفید باشد. آنکه از همه خدمت‌ها بالاتر است این است که نیروی انسانی ما را رشد بدهد و این به عهده مطبوعات است. قلمی فایده دارد که بیدارگر توده‌های مردم باشد، قلمی آزاد است که توطئه‌گر نباشد. همت بگمارید که قلم و بیان خویش را برای تعالی اسلام و کشور و ملت خود به کارگیرید…».(۳۱)
در جامعه اسلامی ایران رسانه باید با توجه به مقدسات و ارزش‌های معنوی، کرامت انسانی، قانون اساسی، حاکمیت ملی، تمامیت ارضی، حقوق عمومی، آداب و سنن و شعائر مذهبی و هویت اصیل جامعه اطلاع‌رسانی کنند. هیچ شخصیت حقیقی و حقوقی‌ای حق ندارد در پوشش آزادی و روشنفکری با درج مطالب موهن به مقدسات مردم و کشور توهین و جامعه را دچار بحران کند و به استقلال فرهنگی و سیاسی سرزمین اسلامی خدشه وارد نماید.
امام تأکید داشتند که: «مطبوعات باید از مسائلی که مضر به وحدت جامعه و مضر به آن انگیزه‌ای هستند که جامعه برای آن قیام کرده است و در حقیقت مضر برای اسلام‌اند احتراز کنند.»(۳۲)
البته اختلافات فکری و ابراز عقیده‌های متفاوت امری پذیرفته شده است، اما باید مراقب بود که در هنگام طرح دیدگاه‌های گوناگون و احیاناً معارض با نظام اسلامی، هماهنگی و یکپارچگی مردم تهدید نشود. در یک جامعه متفرق و گسسته که از هر گوشه آن آشفتگی بروز می‌نماید و دچار هرج و مرج شده است، دیگر اهل نظر هم آرامش کافی برای بیان دیدگاه‌های خود را از دست می‌دهند.
رسول اکرم«ص» می‌فرمایند: «دست خدا با جماعت است، از این رو اگر کسی از اجتماع مسلمین کناره گیرد، شیطان او را دربرخواهد گرفت.»(۳۳)
امیرمؤمنان علی«ع» فرموده‌اند: «با مردم باشید که قدرت الهی با جماعت است و از تفرقه بپرهیزید، زیرا آنکه از جامعه کناره‌گیری می‌کند، طعمه شیطان است.»(۳۴)
تعصب‌های قومی و گروهی که معمولاً بر فضای برخی از رسانه‌ها حاکم‌اند از عواملی به شمار می‌روند که می‌توانند با تبلیغات مسموم و به وجود آوردن جو ناسالم و مخرب به اتحاد مسلمانان آسیب جدی وارد کنند. این نکته در یکی از بیانات امام سجاد«ع» به وضوح مورد توجه قرار گرفته است: «تعصبی که دارنده‌اش گناهکار محسوب می‌شود بدین معناست که شخص افراد بد گروه خود را از افراد خوب گروه (رقیب) برتر می‌بیند. تعصب (منفی) این نیست که شخصی گروه خود را دوست دارد و بدان گرایش داشته باشد، بلکه آن است که گروه خود را در ارتکاب ستم و خلاف یاری کند.»(۳۵)
در برابر خط اغوا و فریب افکار عمومی که روش تبلیغی و رسانه‌ای استکبار است و همیشه به عنوان یک تاکتیک در منازعات از سوی قدرت‌طلبان در پیش گرفته شده است، سیاست رسانه‌ای اسلام قرار دارد که بنایش بر صداقت، صراحت، حق‌گویی و دوری از فریب و خدعه است. حضرت علی«ع» در برابر طعن و کنایه افرادی که معاویه را به دلیل تمسک به روش‌های فریبنده و سوار گردیدن بر امواج تبلیغی دروغین تحسین می‌کردند، فرمود: «سوگند به خداوند او از من زیرک‌تر نیست، اما مکار و فاسق است و اگر نبود که خداوند فریبکاری و تزویر را دشمن می‌دارد، همانا من زیرک‌ترین مردم بودم، اما دغلبازی فسق است و نافرمانی از دستورات الهی.»(۳۶)
پی‌نوشت‌ها
۱ـ تحف العقول، ابن شیعه حرانی، ص ۵۴۳.
۲ـ جلوه‌های حکمت، ناظم‌زاده قمی، ص ۱۸۰.
۳ـ همان مأخذ، همان ص.
۴ـ غررالحکم و دررالکلم، آمدی، ج ۱، ص ۸۸.
۵ـ همان، ج اول، ص ۲۰۲.
۶ـ همان، ج اول، ص ۱۹۷.
۷ـ همان، ج اول، ص ۱۸۸.
۸ـ همان، ج ۲، ص ۱۵۲.
۹ـ همان، ج ۲، صص ۲۲۲ و ۲۰۴.
۱۰ـ روزنامه‌نگاری حرفه‌ای (مجموعه مقالات)، مرکز گسترش آموزش رسانه، ص ۱۴ـ۱۳.
۱۱ـ اعراف، ۱۵۷.
۱۲ـ توبه، ۱۲۰.
۱۳ـ اصول کافی، کتاب الایمان و الکفر، ج ۴، ص ۳۱۸.
۱۴ـ همان، ص ۳۱۷.
۱۵ـ همان، صص ۳۲۲ـ۳۲۱.
۱۶ـ وسایل الشیعه شیخ حر عاملی، ج ۲، ص ۲۳۵ و نیز غررالحکم.
۱۷ـ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۱۷، ص ۱۰۹.
۱۸ـ صحیفه نور، ج ۱۴، ص ۸۸.
۱۹ـ همان، ج ۸، ص ۲۳، ج ۶، ص ۱۹۲، ج ۲۲، صص ۱۶۵ و ۲۸۳.
۲۰ـ فهرست غررالحکم، ص ۱۴۸.
۲۱ـ بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۱۸۳.
۲۲ـ حدید، ۲۳.
۲۳ـ بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۱۳۸.
۲۴ـ کافی، کلینی، ج ۲، ص ۹۳.
۲۵ـ شوری، ۳۰.
۲۶ـ غررالحکم، ص ۱۵۶.
۲۷ـ حکمت‌ها و اندرزها، شهید آیت‌الله مطهری، ج اول، ص ۱۷۸.
۲۸ـ اصول کافی، ج ۳، ص ۲۳۸.
۲۹ـ همان، ص ۲۳۹.
۳۰ـ بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۹۴.
۳۱ـ کلمات قصار (پندها و حکمت‌ها)، امام خمینی«ره»، صص ۱۱۱، ۱۷۸، ۱۸۰.
۳۲ـ امام خمینی«ره» و رسانه‌های گروهی، جواد فخار طوسی، ص ۲۷۷.
۳۳ـ کنزالعمال، حسام‌الدین هندی، ج اول، ص ۴۰۶، حدیث ۱۰۳۰.
۳۴ـ نهج‌البلاغه، ترجمه فیض‌الاسلام، ص ۳۹۲.
۳۵ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۲۱۶.
۳۶ـ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۱.
سوتیترها:
۱٫
گاهی خبری که در ذاتش یک نوع ناگواری وجود دارد، اگر با تدابیر خردمندانه به آگاهی مردم برسد، تنش کمتری ایجاد خواهد کرد. برخی از رسانه‌ها برای اینکه از دیگران عقب نیفتند، همراه با واقعیت‌های خبری به امور تخیلی روی می‌آورند و می‌کوشند واقعه نه چندان مهم و فراگیری را بزرگ جلوه دهند و نوعی آشفتگی را بر اذهان تحمیل کنند.
۲٫
رسانه‌ها می‌توانند جنبه‌های عبرت‌آموز رویدادها را برای مردم با روشی تشریح کنند که بر اثر آگاهی از رویدادها آشفته نشوند و بی‌قرار نشوند و اگر هم نعمتی به آنان روی آورد و روزگار بر وفق مرادشان شد، دچار غرور نشوند، فقیران و درماندگان را از یاد نبرند و اگر هم روزی موفقیت و نعمتی به دست آورده را از دست دادند، زبون و فرومایه نشوند.
۳٫
با توجه به اهمیت مسئولیت رسانه‌ها در جامعه اسلامی، در انتخاب تیترها و گزارش‌ها به جای تهییج بیهوده افکارعمومی و پیگیری سیاست‌های گروهی، قومی و طبقاتی و القای اندیشه‌ای خاص، باید مصالح عمومی درنظر گرفته شود.