روش تربیتی در اسلام
حجت‌الاسلام سیدجواد حسینی
در شماره‌های قبل به روش تربیتی تبشیر، روش اعطای دانش و بصیرت و روش پرسش پرداختیم. در این شماره به «روش تربیتی تغییر موقعیت» می‌پردازیم.
روش تربیتی تغییر موقعیت
بدون شک موقعیت‌های گوناگون وضعی، زمانی، مکانی و اجتماعی تأثیرات مختلفی بر انسان می‌گذارند که این تأثیرات برای هیچ عاقلی قابل رد و انکار نیستند. در اینجا به نمونه‌هایی اشاره می‌شود.
۱ـ تأثیرات طبیعی
قرآن کریم می‌فرماید: « فَالِقُ الإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّیْلَ سَکَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیز؛(۱) او شکافنده صبح است و شب را مایه آرامش و خورشید و ماه را وسیله حساب قرار داده است، این اندازه‌گیری خداوند توانای داناست.»
در این آیه به صبح اشاره شده است که هم بر انسان و هم بر طبیعت اثر انرژی‌بخشی و دنبال فعالیت رفتن دارد و به شب اشاره شده است که اثر طبیعی آن آرامش‌بخشی و سکونت است و به شمس و قمر که نیز بر انسان و طبیعت آثار شگرفی دارد و با نبود آن دو، طبیعت رشد و نمو خود را از دست می‌دهد و به یکی از آثار آن که حسابگری و تقویم طبیعی است اشارتی دارد.
۲ـ تأثیرات معنوی
حضور در مساجد، مشاهد مشرفه، کنار قبور اولیاء که همراه با تغییر موقعیت است آثار شگرف معنوی بر انسان دارد. از شگفت‌آورترین آثار زیارت معصومین«ع»، نزدیکی روحی به شخص زیارت شده است تا آنجا که زائر رنگ و بوی زیارت شده را می‌گیرد و از نظر روحی بین آن دو ـ هر چند کوتاه ـ اتصال و تشابهی پیدا می‌شود. از نظر شیعیان، این تأثیر جای شک و تردید ندارد. فقط به یک نمونه از سخنان یکی از علمای اهل سنت اشاره می‌کنم:
«عبدالرحمن جزیری» در این باره می‌گوید: «مخفی نیست که زیارت قبر رسول خدا«ص» در روح خردمندان [و صاحبان اندیشه] بیش از هر عبادتی تأثیر می‌گذارد. آری کسی که بر مزار مصطفی«ص» ایستاده، در حالی که مکارم اخلاقی‌ای را که او در تمام جهان توسعه داد و آن فسادهایی را که از جهان محو کرد [مانند دخترکشی و شرابخواری و…] به یاد می‌آورد، حتماً قلبش مالامال از محبت و عشق نسبت به این رسول می‌شود.»
وی ادامه می‌دهد: «پس زیارت مصطفی و اصحاب او [آنهایی که اهل عمل بودند] از بهترین عوامل قرب (به خداوند) و شدیدترین و قوی‌ترین عامل اثرگذار بر نفوس و حیات عمل‌کنندگان مخلص آنهاست. آنهایی که فقط خدا را می‌پرستند و به انجام اوامر رسول خدا«ص» تن می‌دهند و از آنچه نهی می‌کند، دوری می‌کنند. ایشان در حقیقت رستگارند.»(۲)
۳ـ تأثیرات عقلانی و بینشی
در قرآن کریم می‌خوانیم: « أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَکِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُور: (۳)آیا آنان در زمین سیر نکردند تا دل‌هایی داشته باشند که (حقیقت را) با آن درک کنند، یا گوش‌هایی که با آن (ندای حق را) بشنوند؟ زیرا (بسیار می‌شود که) چشم‌های ظاهر نابینا نمی‌شود، بلکه دل‌هایی که در سینه‌هاست کور می‌شود.»
این آیه و مشابه آن می‌رساند که مسافرت و مشاهده آثار گذشتگان در رشد عقلانی انسانی تأثیرگذار است. علی«ع» در نامه‌ای به فرزندش امام حسین«ع» می‌فرماید: «پسرم! درست است که من به اندازه همه کسانی که پیش از من می‌زیسته‌اند عمر نکرده‌ام، اما در کردار آنها نظر افکنده و در اخبارشان تفکر کرده و در آثار آنها به سیر و سیاحت پرداخته‌ام تا بدانجا که همانند یکی از آنها شده‌ام، بلکه گویا در اثر آنچه از تاریخ آنان به من رسیده با همه آنها از اول تا آخر بوده‌ام.»(۴)
اصل تربیتی
یکی از راه‌ها برای اصلاح رفتارهای ظاهری و ایجاد حالات مطلوب باطنی آن است که ارتباط فرد با پیرامون او تغییر کند. به عنوان مثال خشم یکی از حالت‌های خطرناک انسان است که می‌تواند خطرات فراوانی داشته باشد. برای فروکش کردن خشم و اصلاح این رفتار ناروا یکی از راه‌ها این است که ارتباط فرد با موقعیت پیرامون او تغییر کند.
حضرت باقر«ع» فرمود: « یُّما رَجُلٍ غَضِبَ وَهُوَ قائِمٌ فَلْیَجْلِسْ فَاِنَّهُ سَیَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّیْطانِ وَاِنْ کانَ جالِسا فَلْیَقُم؛(۵) هر مردی (و زنی) که غضبناک شود در حالی که ایستاده است بنشیند (و تغییر حالت دهد) به‌راستی به‌زودی پلیدی شیطان (که غضب باشد) از او دور خواهد شد و اگر نشسته است بلند شود.» و اگر ایستاده است می‌تواند قدم بزند و به فضای بیرون از محل نظر افکند. همه این تغییر حالات در غضب‌زدایی و دور شدن انسان از حالت خشم مؤثرند.
یکی از نویسندگان در این زمینه می‌گوید: «از آنجا که شرایط مختلف زمانی و مکانی و اجتماعی مبدأ تأثیرگذاری‌های متفاوتی در انسان است، برای ایجاد حالات مطلوب در او لازم است روابطش را با موقعیت مزبور تغییر بدهیم.»(۶)
اهمیت این روش
به‌کارگیری گسترده و وسیع این روش در آیات قرآن کریم و همین طور روایات اهل‌بیت عصمت و طهارت«ع» نشانه اهمیت چشمگیر آن در برنامه تربیتی اسلامی است. قبلاً به نمونه‌هایی اشاره شد و در بیان انواع تغییرات به موارد بیشتری اشاره خواهد شد.
انواع تغییر موقعیت در منابع اسلامی
۱ـ وضعی
قبلاً اشاره شد که حضرت باقر«ع» فرمودند: « اَیُّما رَجُلٍ غَضِبَ وَهُوَ قائِمٌ فَلْیَجْلِسْ…؛(۷) هر مردی (و زنی) غضبناک شود در حالی که ایستاده است (تغییر حالت دهد و) بنشیند…».
۲ـ زمانی
برادران حضرت یوسف به پدر گفتند: « قالُوا یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا کُنَّا خاطِئِینَ. قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّیَ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم؛(۸) گفتند: پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه که ما خطاکار بودیم. گفت به‌زودی از پروردگارم آمرزش می‌طلبم که او آمرزنده و مهربان است.» در منابع روایی آمده است که حضرت یعقوب«ع» دعا در حق فرزندانش را تا سحر جمعه به تأخیر انداخت که در آن ساعت دعا کند که دعا مستجاب می‌شود.(۹)
شب جمعه شب راز و نیاز است
شب جمعه شب سوز و گداز است
شب جمعه درِ رحمت بود باز
کند عاشق سوی معشوق پرواز
(شیخ بهائی)
پیامبراکرم«ص» فرمود: «روز جمعه روزی است که دعای یعقوب«ع» (برای فرزندانش) و توبه آدم در آن روز پذیرفته و بلا از ایوب دفع شد و روزی است که خداوند به جای اسماعیل ذبح عظیم (قوچ) فرستاد و در آن روز آسمان‌ها و زمین و مابین آن دو آفریده شد.»(۱۰)
۳ـ مکانی
گاه در اسلام به سیر و گردش در زمین، رفتن برای زیارت خانه خدا و مشاهد مشرفه پیامبر«ص» و امامان«ع» و بزرگان سفارش شده است. در قرآن کریم می‌فرماید: « قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْق؛(۱۱) در زمین بگرد و بنگر خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟» در بیش از ۷ آیه در قرآن دستور اکید داده شده است که در زمین سیر کنید.
۴ـ اجتماعی
در قرآن کریم می‌خوانیم: « وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ یُکْفَرُ بِها وَ یُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فی حَدیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقینَ وَ الْکافِرینَ فی جَهَنَّمَ جَمیعاً ؛(۱۲) و (خداوند این حکم را) در کتابش بر شما نازل کرده که هرگاه بشنوید افرادی آیات خدا را انکار و استهزاء می‌کنند با آنها ننشینید تا به سخن دیگری بپردازند وگرنه شما هم مثل آنان خواهید بود. خداوند همه منافقان و کافران را در دوزخ جمع می‌کند.»
در اینجا دستور می‌دهد که باید موقعیت نشستن با کفار و منافقان را تغییر داد. برخی آیات دیگر دستور به همنشینی با خوبان و صادقان می‌دهد: « یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقین(۱۳) ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان و راستگویان باشید.»
به همین جهت در اسلام بر انتخاب دوستان خوب و مؤمن سخت سفارش شده است. دوستان خوب در تربیت صحیح انسان نقش بسیار سازنده‌ای دارند تا آنجا که رسول خدا«ص» فرمود: « الْمَرْءُ عَلَى دِینِ خَلِیلِهِ وَ قَرِینِه؛(۱۴) مرد بر دین دوستش و همراهش است.» این حدیث درجه تأثیرگذاری دوستان خوب یا بد را در اجتماع بر انسان می‌رساند.
مصداق‌های تغییر موقعیت در منابع اسلامی
هر چند قرآن کتاب کلیات است ولی گاه به مصداق‌هایی نیز اشاره فرموده است:
۱ـ هجرت
« أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَهً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیرا؛(۱۵) کسانی هستند که فرشتگان جانشان را می‌ستانند در حالی که بر خویشتن ستم کرده بودند. از آنها می‌پرسند در چه کاری بودید؟ گویند ما در روی زمین مردمی بودیم زبون گشته. فرشتگان گویند آیا زمین خدا پهناور نبود که در آن مهاجرت کنید؟ مکان اینان جهنم است و سرانجامشان بد.»
در آیه دیگر می‌خوانیم: « یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَه؛(۱۶) ای بندگان من که به من ایمان آورده‌اید، زمین من فراخ است، پس تنها مرا بپرستید.» و همین مضمون در آیه ۱۰ زمر هم آمده است.
هجرت در صدر اسلام نقش مهمی در تربیت مسلمانان داشت و از آنها انسان‌های آبدیده و محکمی ساخت و همین هجرت‌ها عامل توسعه اسلام شد. حضرت رسول«ص» می‌فرمایند: « «مَنْ فَرَّ بِدینِهِ مِنْ اَرْضٍ اِلیَ اَرْضٍ وَاِنْ کانَ شِبْرا مِنَ الاَْرْضِ اِسْتَوْجَبَ الْجَنَّهَ وَ کَانَ رَفِیقَ أَبِیهِ إِبْرَاهِیمَ وَ نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ؛(۱۷) کسی که برای (حفظ) دینش از سرزمینی به سرزمین دیگر فرار و هجرت کند هر چند به اندازه یک وجب باشد، مستحق بهشت می‌شود و رفیق پدرش ابراهیم و پیامبرش محمد«ص» خواهد بود.»
۲ـ سیاحت و گردشگری
اسلام بر سیاحت و گردشگری که می‌تواند بر انسان تأثیر تربیتی مؤثری داشته باشد، تأکید فراوان کرده است. به نمونه‌هایی از آیات اشاره می‌شود.
سیاحت کنید تا با خلقت و اسرار آن آشنا شوید « قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْق؛ (ای پیامبر) بگو در زمین سیر کنید و بنگرید که چگونه خداوند آفرینش آدمیان را آغاز کرد.»
در زمین سیر کنید تا عاقبت گذشتگان را متوجه شوید « قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الَّذِینَ مِن قَبْلُ کَانَ أَکْثَرُهُم مُّشْرِکِین؛(۱۸) بگو در زمین سیر کنید و بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود. بیشتر آنها مشرک بودند».
قدرتمندان چه شدند؟ « أَوَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الَّذِینَ کَانُوا مِن قَبْلِهِمْ کَانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّهً؛ آنان در زمین نگشتند تا ببینند عاقبت کسانی که پیش از آنان بودند چگونه شد؟! همان‌ها که از اینان نیرومندتر بودند.»
این آیات سه‌گانه می‌رساند که سیاحت و گردش در زمین، هم در تربیت انسان تأثیرگذار است و هم درس عبرتی است در گذشته مشرکان و زورگویان که چگونه نابود شدند و از بین رفتند و عبرت در تربیت عاقلانه و خردمندانه انسان نقش مهمی دارد.
۳ـ انجام عبادات
یکی از مصداق‌های تغییر وضعیت که به انسان انرژی می‌دهد و او را برای تلاش بیشتر یاری می‌رساند و او را در مسیر صحیح، تربیت و هدایت می‌کند، عبادات است که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود.
نماز جمعه
« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاهِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَهِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُون؛(۱۹) ای کسانی که ایمان آورده‌اید. هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته شود به سوی ذکر خدا (و نماز) بشتابید و خرید و فروش را رها کنید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.»
نماز جمعه تغییر موقعیت عبادی است که اولاً برخلاف نمازهای روزانه با تجمع عظیمی انجام می‌گیرد. ثانیاً وجود دو خطبه سازنده می‌تواند آگاهی‌بخش باشد. ثالثاً کیفیت خاص نماز جمعه (که در رکعت اول قبل از رکوع قنوت دارد و در رکعت دوم بعد از رکوع) در واقع یک تغییر موقعیتی است نسبت به عبادت‌های روزانه و بر هم زدن عبادت عاداتی است. لذا ترک این عبادت عظیم، زیان‌های بزرگی دارد، مثل حالت نفاق پیدا کردن اگر سه بار بدون عذر ترک کند.(۲۰)
پرده افتادن بر قلب چنان که حضرت باقر«ع» فرمود: « مَنْ تَرَکَ الْجُمُعَهَ ثَلَاثاً مُتَوَالِیَاتٍ بِغَیْرِ عِلَّهٍ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قَلبِه؛ کسی که سه جمعه متوالی نماز جمعه را بدون عذر ترک کند، بر قلب (و روح) او پرده زده می‌شود.» در روایت دیگری آمده است که: «او لیختمن علی قلوبهم ثم لیکونن من الغافلین؛ حتماً بر قلب آنها مهر زده می‌شود و جزو غافلان شمرده می‌شود.» و همین‌طور ترک نمازجمعه بدون عذر باعث پریشانی و پراکندگی و رفع برکت می‌شود. « فَلَا جَمَعَ اللَّهُ شَمْلَهُ وَ لَا بَارَکَ لَهُ فِی أَمْرِه»(۲۲) این روایات نشان می‌دهند که وجود نماز به عنوان یک تغییر موقعیت عبادی هفتگی نقش تربیتی و روحی مهمی دارد که ترک آن بدون عذر، گرفتاری‌های زیادی را در پی دارد.
حج
حج که یک تغییر موقعیت زمانی، مکانی و عبادی است آثار تربیتی فراوانی دارد که در این مختصر نمی‌گنجد و فقط به صورت فهرست‌وار اشاره می‌شود:
۱ـ هجرت از وطن، هجرت از خود و از خلق و از ماسوی الله
۲ـ احرام که تربیت لباس، تربیت نیت صحیح و تربیت یاد خدا کردن است.
۳- طواف که حرکتی است بر محور توحید به همراهی امام حق و همین طور نماز طواف، آثار تربیت فراوانی دارند.
آری حجی که با کندن لباس معمولی و پوشیدن لباس احرام و لبیک به این رمز که «خدایا! گناهان را از خود دور ساختم و با غسل لحظه احرام، خود را از گناهان شستشو دادم.» شروع می‌شود و با اشک‌های لحظه لبیک توحیدی ادامه می‌یابد و با نگاه به خانه خدا، حاجی برترین آرزوی خویش را عفو گناهان خود برمی‌شمارد و با طواف در خانه خدا اعلام می‌دارد که بعد از این فقط دور خدا و ارزش‌های الهی خواهد چرخید، نه هوی و خواسته‌های شیطانی تا اینکه به قربانی می‌رسد که در واقع قربانی کردن هوس است و آنگاه تراشیدن سر، به معنای اینکه فکر گناه را نیز از مغزم زائل کردم، بدین ترتیب اولین اثر تربیتی حج گناه‌زدایی است که بسیار اثر مهمی است.
اعتکاف
یکی دیگر از موارد و مصداق تغییر موقعیت در بخش عبادات اعتکاف است که آثار تربیتی فراوانی دارد. اعتکاف مجموعه‌ای مرکب از مهم‌ترین عبادات واجب و مستحب و لذا معجونی است شفابخش و سازنده و تربیت‌آفرین. هم اثر نماز در آن است که یاد خدا و بازدارندگی از گناهان باشد(۲۳) و هم نتیجه روزه که سرّی از اسرار الهی است.
حضرت رضا«ع» فرمودند: « لصَّوْمُ سِرٌّ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْعَبْدِ:(۲۴) روزه سرّی بین خدا و بنده است.» و هم پاداش آن خدا و با خداست « الصُّومُ لی وأنا أجزی؛(۲۵) روزه برای من است و من جزا می‌دهم (و یا من جزای او هستم).»
و همچنین بعضی از تروک حج در اعتکاف وجود دارد؛ مانند ترک نگاه به آینه و عطر زدن و مجادله و… که تمرین دوری از محرمات و تربیت صحیح دینی است و اثر آن بخشش گناهان است.
و هم دعا در آن است که مغز و مخ عبادات به شمار می‌رود «الدّعاء مُخُّ العباده ولا یُهْلَکُ مع الدُعاء اَحَد: دعا مغز عبادت است و کسی با [داشتن حالت] دعا به هلاکت نمی‌رسد.»(۲۶)
۴ـ انتخاب همنشین مناسب
همنشینی با علما و خوبان آثار تربیتی مثبت و مجالست با بدان، آثار تربیتی منفی دارد. علی«ع» فرمود: «جالِسُ العُلَماء تَزِدُد عُلَما؛(۲۷) با علما مجالست داشته باشید که باعث افزونی علم می‌شود.» و فرمود: «جالِسُ الُعلَماء تَزِدُد عُلَما»(۲۸) و نیز فرمود: «جالِسُ الفُقَراء تَزِدُد شُکراً».(۲۹)
و از طرف دیگر رسول خدا«ص» فرمود: « إیّاکُم و مُجَالَسهَ المَوتى ! قیلَ : یا رسولَ اللّه ِ ، مَنِ المَوتى ؟ قال : کُلُّ غَنیٍّ أطْغاهُ غِناه؛(۳۰) از مجالست با مردگان دوری کنید، گفته شد ای رسول خدا«ص» مردگان کیستند؟ فرمود هر غنی و ثروتمندی که ثروتش او را به طغیان واداشته است.»
۵ـ سفر علمی
قرآن کریم می‌فرماید: « وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَآفَّهً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَهٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَهٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی وَلِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ؛(۳۱) شایسته نیست مؤمنان همگی به سوی میدان جهاد کوچ کنند. چرا از هر گروهی از آنان طایفه‌ای کوچ نمی‌کند [تا طایفه‌ای در مدینه بماند] که در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود آنها را بیم دهند؟ شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خودداری کنند.»
در این آیه برای سفر علمی چند اثر تربیتی ذکر نموده است:
۱ـ آگاهی و بصیرت‌یابی در دین
۲ـ هدایت و تربیت اقوام خود
قرآن در باره سفر علمی حضرت موسی«ع» و حضرت خضر»ع» در آیات ۷۱ الی ۷۷ سوره کهف مطالب مفیدی را ارائه کرده است که نشان می‌دهد این سفر علمی بصیرت فراوانی برای حضرت موسی«ع» و همسفرش ایجاد کرده است:
۱ـ صبر و تحمل به عنوان عامل مهم تربیتی به حساب می‌آید که نیاز به توان و قدرت بالایی دارد که ممکن است گاهی پیامبر الهی نیز تحملش را طاقت‌فرسا بداند.
۲ـ خداوند انسان مؤمن را از شر فرزندانش نیز حفظ می‌کند.
۳ـ همیشه لازم نیست کار در مقابل مزد باشد. گاهی هم لازم است انسان در مورد کسانی که در حق او ظلم کرده و یا درست برخورد نکرده‌اند احسان و گذشت داشته باشد.
۴ـ برای تأمین زندگی فقرا کار تعاونی و اجتماعی لازم است.
۵ـ خدا هوای فرزندان والدین صالح را بعد از مرگ او نیز دارد.
۶ـ فراق از دوستان تلخ‌ترین حادثه زندگی است.
آثار و نتایج تغییر موقعیت
۱ـ مهار غرائز
غریزه جنسی
حضرت یوسف برای دوری از آلودگی دامن و حفظ عفت، دست به فرار می‌زند « وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَمِیصَهُ مِنْ دُبُر؛(۳۲) هر دو به سوی در دویدند.»
فرار از شیطان و شهوت
در دوران تحصیل در آمریکا، روزی در بولتن خبری پایگاه «رئیس» که هر هفته منتشر می‌شد، نوشته شده بود: «دانشجو بابایی ساعت ۲ بعد از نیمه شب می‌دود تا شیطان را از خود دور کند.» من(۳۳) و بابایی هم‌اتاق بودیم. ماجرای بولتن را از او پرسیدم. گفت: چند شب پیش بی‌خوابی به سرم زده بود و رفتم میدان چمن پایگاه و شروع کردم به دویدن. از قضا فرمانده پایگاه و همسرش مرا دیدند. کلنل ماشین را نگه داشت و مرا صدا زد و گفت: در این وقت شب برای چه می‌دوی؟ گفتم خوابم نمی‌آمد، خواستم کمی ورزش کنم تا خسته شوم. این جواب او را قانع نکرد. اصرار کرد تا واقعیت را برایش بگویم. به او گفتم: «مسائلی در اطراف من می‌گذرد [مسائل جنسی] که گاهی موجب می‌شود شیطان با وسوسه‌هایش مرا به گناه بکشاند. به ما توصیه شده که در چنین مواقعی بدویم یا دوش آب سرد بگیریم.» آن دو با شنیدن حرف من تا دقایقی می‌خندیدند، زیرا با ذهنیتی که نسبت به مسائل جنسی داشتند، نمی‌توانستند رفتار مرا درک کنند… بعد هم در بولتن خبری نوشتند.(۳۴)
غریزه خشم
حضرت باقر«ع» فرمود: « ایُّما رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُو قائِمٌ فَلْیَجْلِس؛(۳۵) هر کسی عصبانی شد در حالی که ایستاده است بنشیند (یعنی تغییر موقعیت دهد).
۲ـ رشد معنوی
اگر بناست به سفر علمی برویم و یا برای فراگیری دانش هجرت کنیم، باید خدمت علمایی برویم که زمینه رشد معنوی را فراهم می‌کنند. حضرت صادق«ع» فرمود: « لَا تَجْلِسُوا عِنْدَ کُلِّ عَالِمٍ إِلَّا عَالِمٍ یَدْعُوکُمْ مِنَ الْخَمْسِ إِلَى الْخَمْسِ مِنَ الشَّکِّ اِلَى الْیَقینِ، وَ مِنَ الْکِبْرِ اِلَى التَّواضُعِ وَ مِنَ الرّیاءِ اِلَى الاِْخْلاصِ وَ مِنَ الْعَداوَهِ اِلَى النَّصیحَهِ وَ مِنَ الرَّغْبَهِ اِلَى الزُّهْدِ؛(۳۶) نزد هر عالمی زانو نزنید. نزد عالمی بنشینید که شما را از پنج چیز به پنج چیز دعوت کند:
۱ـ از شک به یقین برساند.
۲ـ از تکبرورزی به تواضع دعوت کند.
۳ـ از ریاکاری به اخلاص فراخواند.
۴ـ و از دشمنی به خیرخواهی.
۵ـ از رغبت به دنیا به زهد و بی‌رغبتی دعوت کند.»
و همین‌طور رقت قلب از آثار معنوی دیگر برای تغییر موقعیت است. قرآن کریم می‌فرماید: « أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا ؛(۳۷) (پس آیا کسانی که تو را تکذیب می‌کنند) در زمین گردش نکرده و با دیده عبرت به این ویرانه‌ها ننگریسته‌اند تا برایشان دل‌هایی پدید آید که با آنها در فرجام کفر و شرک بیندیشند، یا گوش‌هایی که با آنها حقایق را بشنوند و ایمان بیاورند.»
۳ـ رشد اقتصادی
« رَّبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلَاهَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ (۳۸) پروردگارا! من برخی از فرزندانم (اسماعیل و نسل او) را در سرزمین بی‌کشت و زرع در کنار خانه حرمت‌یافته تو سکونت دادم تا نماز را بر پا دارند؛… و آنان را از میوه‌ها و محصولات روزی عطا کن باشد که سپاسگزاری کنند.»
در این آیه بر هجرت و تغییر موقعیت مکانی آثاری مترتب شده است از جمله رشد معنوی که اقامه نماز باشد و رشد اقتصادی که جلب روزی از مکان‌های دیگر به سمت مکه باشد.
درباره حج هم یکی از فلسفه‌های آن رشد اقتصادی است « ا الْعِلَّهُ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا کَلَّفَ اللَّهُ الْعِبَادَ الْحَجَّ وَ … مِنْ أَمْرِ دُنْیَاهُمْ فَجَعَلَ فِیهِ الِاجْتِمَاعَ مِنَ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِیَتَعَارَفُوا وَ لِیَنْزِعَ کُلُّ قَوْمٍ مِنَ التِّجاراتِ مِنْ بَلَدٍ اِلى بَلَدٍ وَ لِیَنْتَفِعَ بِذَلِکَ الْمُکَارِی وَ الْجَمَّال؛(۳۹) علت اینکه خداوند بندگانش را به انجام حج مکلف کرده است چیست؟ فرمود: تا تاجران مال خود را از شهری به شهر دیگر (از جمله مکه) انتقال دهند تا حمالان و شترداران نیز بهره (اقتصادی) ببرند.»
درباره زنان ناشزه می‌خوانیم: « اللَّاتِی تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ، وَ اهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضاجِع؛(۴۰) و زنانی را که از سرکشی آنان بیم دارید پند دهید (اگر نتیجه نداشت) در خوابگاه از آنان کناره‌گیری کنید.»
«قال بعضهم شکوت الی ابی الحسن موسی«ع» ابنا لی فقال لا تضر به واهجره و لا تطل؛(۴۱) شخصی نزد موسی‌بن جعفر«ع» از [رفتار] فرزندش شکایت کرد. حضرت فرمود: او را نزن ولی از او فاصله بگیر و با او قهر کن، منتهی مدت قهرت طولانی نباشد.»
جمع‌بندی
تغییر موقعیت یکی از شیوه‌های تربیت اسلامی است و تأثیر موقعیت‌های گوناگون زمانی، مکانی، وضعی، اجتماعی قابل انکار نیست. این تأثیرات گاهی طبیعی و گاه معنوی و عقلانی هستند.
در اهمیت این روش همین بس که منابع اسلامی خصوصاً قرآن کریم به صورت گسترده‌ای از این روش استفاده، گاه تغییرات وضعی و زمانی اهمیت زمانی و مکانی و اجتماعی را مطرح کرده است. در منابع دینی از جمله قرآن به مصداق‌های عینی دقیق‌تر تغییر موقعیت مانند هجرت در راه خدا، سیاحت و گردشگری، انجام عباداتی چون نمازجمعه، حج، اعتکاف، انتخاب همنشینی مناسب، سفر علمی و..هم اشاره شده است..
تغییر موقعیت آثار و نتایج فراوانی چون مهار غرائز، رشد معنوی، رشد اقتصادی، اصلاح رفتار دیگران، استحکام خانواده، سلامت روانی، ایمنی و دارد. صد البته استفاده از هر روشی، از جمله روش تغییر موقعیت شرایطی چون بصیرت و آگاهی، توانایی جسمی و مالی و از همه مهم‌تر استمداد و استعانت از خدای متعال دارد.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ انعام، ۹۶.
۲ـ الفقه علی المذاهب الاربعه، عبدالرحمن الجزیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ هـ، ۱۹۸۶ م، ط هفتم، ج ۲، صص ۷۱۲ـ۷۱۱.
۳ـ حج، ۴۶.
۴ـ «ای بنی، انی و ان لم اکن عمرت عمر من کان قبلی فقد نظرت فی اعمالهم و فکرت فی اخبارهم و سرت فی آثارهم، حتی عدت کاحدهم بل کانی بما انتهی الی من امورهم قد عمرت مع ادلهم الی آخرهم.» نهج‌البلاغه، ترجمه مکارم شیرازی و همکاران، ج ۳، ص ۷۶، نامه ۳۱.
۵ـ بحارلانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسه الوفاء، بیروت، دوم، ۱۴۰۳ هـ ق، ج ۷۰، ص ۲۷۲.
۶ـ خسرو باقری، نگاه دوباره به تربیت آلامی، همان، ص ۹۹.
۷ـ بحار، همان، ج ۷۰، ص ۲۷۲.
۸ـ یوسف، ۹۷ و ۹۸.
۹ـ مستدرک الوسائل، میرزاحسین نوری، بیروت، مؤسسه آل‌البیت، ج سوم، ۱۴۱۱ ق، ج ۶، ص ۵۸.
۱۰ـ همان، ص ۵۹.
۱۱ـ عنکبوت، ۲۰.
۱۲ـ نسأ، ۱۴۰.
۱۳ـ توبه، ۱۱۹.
۱۴ـ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسه الوفا، بیروت، دوم، ۱۴۰۴ هـ ق، ج ۷۱، ص ۲۰۲.
۱۵ـ نساء، ۹۷.
۱۶ـ
۱۷ـ مجموعه ورام، ورام بن ابی فراس، انتشارات مکتبه الفقیه، قم، اول، بی‌تا، ج ۱، ص ۳۳، بحارالانوار، همان، ج ۱۹، ص ۳۱.
۱۸ـ روم، ۴۲.
۱۹ـ جمعه، ۹.
۲۰ـ وسائل الشیعه، محمد حر عاملی، بیروت داراحیاءالتراث العربی، چهارم ۱۳۹۱ ق، ج ۵، ص، روایت۷، ۴۰۱.
۲۱ـ همان، ج ۷، ص ۶، روایت ۲۷.
۲۲ـ همان، ج ۵، ص ۴، روایت ۱۳.
۲۳ـ اشاره به آیه «ان الصلوه تنهی عن الفحشا».
۲۴ـ بحارالانوار، ج ۶۹، ص ۳۸۱.
۲۵ـ همان، ج ۹۶، ص ۲۵۴.
۲۶ـ سفینه البحار، مکتبه السنائی، اول، ج ۱، ص ۴۴۶.
۲۷ـ غررالحکم.
۲۸ـ غررالحکم، محمد تمیمی آمدی، انتشارات دفتر تبلیغات، اول، ۱۳۶۶ هـ ش، ص ۴۷، شماره ۲۲۴.
۲۹ـ همان، ص ۴۳۰، شماره ۹۸۰۸.
۳۰ـ مجموعه ورام، ج ۲، ص ۳۳.
۳۱ـ توبه، ۱۲۲.
۳۲ـ یوسف، ۲۵.
۳۳ـ تیمسار اکبر صیاد بورانی.
۳۴ـ پرواز تا بی‌نهایت، حکایت‌هایی از زندگی سرلشکر عباس بابایی، ص ۳۶.
۳۵ـ بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۶۴.
۳۶ـ بحار، ج ۱، ص ۲۰۵.
۳۷ـ حج، ۴۶.
۳۸ـ ابراهیم، ۳۷.
۳۹ـ بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۳.
۴۰ـ نساء، ۳۴.
۴۱ـ بحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۹۹.
سوتیترها:
۱٫
حضور در مساجد، مشاهد مشرفه، کنار قبور اولیاء که همراه با تغییر موقعیت است آثار شگرف معنوی بر انسان دارد. از شگفت‌آورترین آثار زیارت معصومین«ع»، نزدیکی روحی به شخص زیارت شده است تا آنجا که زائر رنگ و بوی زیارت شده را می‌گیرد و از نظر روحی بین آن دو ـ هر چند کوتاه ـ اتصال و تشابهی پیدا می‌شود.
۲٫
یکی از راه‌ها برای اصلاح رفتارهای ظاهری و ایجاد حالات مطلوب باطنی آن است که ارتباط فرد با پیرامون او تغییر کند. به عنوان مثال خشم یکی از حالت‌های خطرناک انسان است که می‌تواند خطرات فراوانی داشته باشد. برای فروکش کردن خشم و اصلاح این رفتار ناروا یکی از راه‌ها این است که ارتباط فرد با موقعیت پیرامون او تغییر کند.