حجت‌الاسلام والمسلمین محمد تقدیری
نیت و انگیزه خوب
در روایات بسیار آمده است که هر کسی که نیت زیبا و اخلاص داشته باشد به آرزویش می‌رسد. امام على«ع» فرمودند: «جَمیلُ النِّیّه سَبَبٌ لِبُلوغِ الاُمنِیَّهِ؛(۱) نیّت زیبا، سبب رسیدن به آرزوست».
و نیز :«مَن أخلَصَ بَلَغَ الآمالَ؛(۲) هر که خلوص داشته باشد، به آرزوهایش مى‌رسد»، زیرا وقتی نیت ناخالص باشد، متعلق امید از علت حقیقی به سوی متعلقات مجازی منحرف می‌شود و امیدها وآرزوها به آرزوهای پوچ و امنیه تبدیل می‌شود.
عمل خوب و تلاش
نقش عمل و تلاش و حرکت در امیدواری
اصلی‌ترین نکته تفاوت امید با آرزو و حمق و غرور و طمع در «عمل» باشد. فردی که نگرش مثبت به آینده دارد، اگر برای رسیدن به آن عمل نکند حماقت و آرزوی پوچ است.
عامل موفقیت و پیشرفت چیست؟
انسان هدفمند میل دارد به هدف برسد و اگر به آن برسد به او «موفق» می‌گویند.
یک دیدگاه، عامل مبهمی به نام «شانس و بخت و اقبال» و سرنوشت محتوم را در بنای کاخ خوشبختی در آینده مؤثر می‌داند که نتیجه آن از حرکت بازایستادن و زانوی غم در بغل گرفتن و به امید طلوع ستاره شانس نشستن است. این شیوه کسانی است که علل حوادث را نمی‌دانند و برای خشنودی وجدان سرزنش‌کننده خود، حوادث را به دست عوامل نامرئی و خرافی می‌سپارند.
دیدگاه دیگر معتقد است که آینده ساختمانی است. که باید با نردبامی از زمان حال و عمل امروز از آن بالا رفت. مجید می‌فرماید: « وَأَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى؛(۳) و اینکه براى انسان بهرهاى جز سعى و کوشش او نیست».
کاخ عظیم جهان آفرینش براساس قانون علت و معلول استوار شده و هیچ حادثه‌ای بی‌علت نیست، هرچند برخی از این قوانین برای ما روشن و برخی پنهان هستند. قرآن می‌فرماید: « قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ کَانَ یَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلا صَالِحًا وَلا یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ أَحَدًا(۴) بگو من فقط بشرى هستم مثل شما (امتیازم این است که) به من وحى مىشود که تنها معبودتان معبود یگانه است، پس هر که به لقاى پروردگارش امید دارد باید کارى شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند». در آیه عمل صالح، ملازم رجا و امید و انتظار، لقاء پروردگار است.
قرآن برتری و فضیلت انسان را تنها در داشتن آرزوهای بلند پروازانه هر چند که خوب و مثبت باشند، نمی‌داند، بلکه معیار ارزش انسان را انجام عمل صالح می‌داند و عاملین عمل سوء و بد را تهدید می‌کند: «لَّیْسَ بِأَمَانِیِّکُمْ وَلا أَمَانِیِّ أَهْلِ الْکِتَابِ مَن یَعْمَلْ سُوءًا یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیًّا وَلاَ نَصِیرًا(۵) (فضیلت و برترى) به آرزوهاى شما و آرزوهاى اهل کتاب نیست. هر کس عمل بدى انجام دهد کیفر داده مىشود و کسى را جز خدا ولى و یاور خود نخواهد یافت.»
آیه دیگر نیز شرط امیدواری به رحمت خدا را اقدامات عملی در راه خدا ذکر می‌کند. کسی که اهل سیر و سلوک است با تمنا وآرزو سر نمی‌کند، از این رو در قرآن کریم تمنا محکوم شده است. افراد ضعیف، کمتر به عمل و فعالیت توجه می‌کنند و به اصطلاح دینی مبتلا به طول امل می‌شوند و آرزوهای نامعقول می‌کنند. افراد ضعیف یک خاصیت دیگر هم دارند و آن اینکه آه و ناله می‌کنند و در فکر چاره و اصلاح کار خود نیستند.
قرآن در برخی از آیات به کسانی که امید دیدار خدا را دارند، انجام عمل صالح را تاکید می‌کند: «فَمَنْ کَانَ یَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ أَحَدًا(۶) پس هر که به لقاى پروردگارش امید دارد باید کارى شایسته انجام دهد و هیچ‌کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند.»
در این آیات «رجا» مورد توجه قرار گرفته که یک حالت روحى و روانى است، ولى لازمه جدایى‌ناپذیر رفتارى را به دنبال دارد و منشأ صدور کارهاى ویژهاى از انسان می‌شود. لذا قرآن صراحتاً بر لزوم انجام عمل شایسته تأکید و با جمله «فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا روى این لازمه رفتارى دست مىگذارد.
به هرحال همه این آیات با تعابیر گوناگون این حقیقت را گوشزد مى‌کنند که اگر «امید» و «رجا» در دل انسان وجود دارد، ناگزیر منشأ اثر خواهد بود و آثار و علائمى خواهد داشت و نشانه بارز امید به خدا و روز قیامت، انجام عمل صالح و شرک نورزیدن است.
امام علی«ع» در نامه‌ای به زیاد فرمودند: «آیا در حالی که نزد خداوند از متکبرانی، امید داری که پاداش فروتنان را به تو دهد؟ و در حالی که در نعمت‌ها غوطه‌وری و آنها را از مستمندان و بیوه‌زنان دریغ می‌داری، چشم طمع به ثواب صدقه‌دهندگان دوخته‌ای؟ همانا آدمی در برابر کارهایی که پیشاپیش فرستاده است، پاداش می‌بیند و نزد آنچه فرستاده است می‌رود.»(۷)
امام علی«ع» کسانی را که بدون هیچ تحرکی به آینده چشم دوخته‌اند، امیدواران دروغین نامیده‌اند و در باره کسی که مدعی امیدواری به خدا بود فرمودند: «یَدَّعی بزَعمِهِ انّهُ یرجو اللهَ، کَذَبَ والعّظیم ما بالُهُ لایتبّیَّنُ رُجاوُهُ فی عَمَلِه؟ فکلّ من رجاعُرفَ رجاؤهُ فی عَمَله؛(۸) به گمان خود ادعا می‌کند که به خدا امید دارد. سوگند به خدای بزرگ که دروغ می‌گوید وگرنه چرا امیدواری او در کردارش پیدا نیست؟ هر که امیدوار باشد، امیدش از کردارش معلوم می‌شود.»
امام زین‌العابدین«ع» در مناجات با خدا می‌فرمایند: «أَعُوذُ بِکَ مِنْ رَجاءٍ مَکْذُوب؛(۹) خدایا از امید دروغین به تو پناه می‌برم.»
استحکام و نیکی عمل نقش به‌سزایی در رسیدن انسان به آرزوهایش دارد چنانکه امـام على «ع»فرمودند: «مَن أحسَنَ عَمَلَهُ بَلَغَ أمَلَهُ؛(۱۰) هر که کردارش را نیک گرداند، به آرزویش مى‌رسد.» یا در کلامی‌دیگر فرمودند: «مَن حَسُنَ عَمَلُهُ بَلَغَ مِنَ اللّه ِ أمَلَهُ؛(۱۱) هر که کردارش نیک باشد خداوند او را به آرزویش مى‌رساند.»
مرحوم حاج ملا‌هادی سبزواری«ره» در شرح دعای جوشن کبیر در ذیل (یا مُنْتَهَی الرَّجَایَا) پس از تقسیم رجا به ممدوح و مذموم می‌گوید: «رجا ممدوح، امید به رحمت خداست و انتظار این امید باید با عمل صالحی که این امید را ایجاد می‌کند و ترک گناهانی که این توانایی را از بین می‌برد، همراه باشد و رجا مذموم که در حقیقت حماقت و غرور است، یعنی انتظار رحمت بدون اعمال صالح و دوری از گناهان.»(۱۲)
بنابراین احادیثى که در ترغیب امیدوارى و در وسعت عفو پروردگار و رحمت و مغفرت او وارد شده‌اند، مخصوص کسانى هستند که رحمت و غفران را با عمل خاصى که زمینه و وسیله آن را فراهم مىکند و ترک گناهانى که آن زمینه و وسیله را از میان مىبرد توأم و همراه کرده باشند.
مرحوم ملامهدی نراقی در جامع‌السعادات می‌گوید: «پس اى برادر بهوش باش که شیطان تو را فریب ندهد که از عمل (طاعات و عبادات) بازدارد و تو را به امید و آرزوى صرف دلخوش سازد و نظرى به حال انبیاء و اولیاء بیفکن و کوشش آنان را در طاعات و صرف شب و روز عمرشان را در عبادات بنگر. مگر آنان به عفو و رحمت پروردگار امیدوار نبودند؟به خدا سوگند که اینان به وسعت رحمت خدا داناتر بودند و از تو و هر کسی به آن امیدوارتر، لکن مىدانستند که امید به رحمت بدون عمل، غرور محض و سفاهت صرف است. پس عمر خویش را در عبادات گذراندند و شب و روزشان را در طاعات به سر بردند».(۱۳)
شهید مطهری در شرح کلامی از امیرالمؤمنین در نهج‌البلاغه می‌گویند: «معمولاً افرادی که از لحاظ روح و روان سالم و با نشاط‌اند و انحرافی پیدا نکرده‌اند کمتر به تخیل و به هم بافتن آرزوهای دور و دراز و نامعقول می‌پردازند. همیشه عملی فکر می‌کنند و عملی آرزو می‌کنند. یعنی آرزوهای آنها در جهت همان مداری است که در زندگی دارند. روی بال و پر خیال نمی‌نشینند و آرزوی امورناشدنی را نمی‌کنند. ولی افراد ضعیف، مبتلا به بیماری روانی هستند، نشاط عمل ندارند و در وجودشان همت و اراده‌ای موجود نیست. اینان بیشتر بر مرکب سریع‌السیر خیال سوار می‌شوند و خود را با خیالات سرگرم می‌سازند و کمتر به عمل و فعالیت توجه می‌کنند و به اصطلاح دینی مبتلا به طول امل می‌شوند و آرزوهای نامعقول می‌کنند.
مثل اینکه در وجود انسان مقدار معینی نیروی مغزی و عضلانی وجود دارد که باید مصرف شود. اگر این نیرو در مغز به صورت خیالات واهی و آرزوهای دور و دراز مصرف شد، دیگر موردی برای فکر صحیح باقی نمی‌ماند، ولی اگر به صورت آه و ناله و پرحرفی مصرف شد، زمینه‌ای برای عمل مفید و مثبت باقی نمی‌ماند. به همین دلیل است که مردان متفکر کمتر گرفتار خیالات واهی می‌شوند و مردمان مثبت و عملی و فعال کمتر حرف می‌زنند و آه و ناله و شکایت می‌نمایند».(۱۴)
امید بدون حرکت، آن را تبدیل به آرزوهای پوچ و دروغین می‌کند و البته بیانگر عدم صدق فرد امیدوار و خواسته او نیز هست. صحیح عمل نکردن هم عملکرد فرد امیدوار را با فردی که بدون تلاش و حرکت و فقط امیدوار بوده است، یکسان می‌کند. از مجموع آیات و روایات بر می‌آید که عمل و عمل صالح و نیکو، پیش‌پرداختی برای اثبات صداقت و علامتی برای خواست واقعی انسان است.
صبر
استقامت در سختی‌ها و ناملایمات انسان را به هدف می‌رساند. امید وآرزو هدف قرار دادن مطلوبی در آینده است و باید برای رسیدن به آن هدف و خواسته‌ها تلاش کرد و آن را با صبر و تحمل سختی‌هایی که در راه خواهد بود همراه ساخت.
امام على«ع» می‌فرمیایند: «مَن صَبَرَ نالَ المُنى؛(۱۵) هر که شکیبایى ورزد، به آرزوها دست مى‌یابد.»
امام صادق «ع» می‌فرمایند: «عیسى بن مریم«ع» به یارانشان فرمودند:«… به آنچه آرزو مى‌کنید دست نمی‌یابید، مگر با شکیبایى بر ناملایمات».(۱۶)
کار برای آخرت
یکی از چیز‌هایی که آرزوهای دروغین را از امیدهای واقعی جدا می‌کند، غایت و پایان راه است. اگر آرزوها به هدف‌های جهان ماندگار و آینده واقعی منتهی شود، آرزویی نیکوست، بنابراین کسی که آخرت خویش را آباد می‌کند، به آرزوهای حقیقی نزدیک‌تر می‌شود.
امام على «ع» فرمودند: «نالَ المُنى مَن عَمِلَ لِدارِ البَقاءِ؛(۱۷) هر که براى سراى ماندگارى کار کند، به آرزوها دست مى‌یابد.»
و نیز: «مَن جَعَلَ کُلَّ هَمِّهِ لاِخِرَتِهِ ظَفِرَ بِالمَأمولِ؛(۱۸) هر که تمام همّ و غمّش را براى آخرتش قرار دهد، به آرزو دست مى‌یابد.»
تکیه بر خدا
آرزوهای پوچ به خاطر مجازی بودنشان از امیدهایی که تکیه‌شان بر خداست جدا می‌شوند. در بحث «انواع امید و امید به خدا » اشاره شد که امید حقیقی باید به علت حقیقی باشد، والا سست و بی‌پایه است. علت حقیقی و منشأ همه موجودات و فیض‌بخش هستی، خداست، لذا امید به او حقیقی است و امید به غیر او و تأثیر ماسوی الله در تحقق آینده، تخیلی و غیرحقیقی است و آرزوی نکوهیده است.
امام على«ع» می‌فرمایند: «مَن یَکُن اللّه ُ أمَلَهُ، یُدرِک غایَهَ الأَمَلِ وَالرجا؛(۱۹) کسى که خدا امید [و آرزوى] او باشد، غایت امید و آرزویش را درمى یابد.» و در مقابل کسی را که به غیر خدا امید بندد نکوهش می‌کنند و می‌فرمایند: «من اَملّ غیر الله ّسبحانه کذب آماله؛(۲۰) هر کس امید و آرزویش غیر خداوند سبحان باشد به آرزوهای خود دروغ گفته است.»
و نیز: «إنَّکُم إن رَجَوتُمُ اللّه َ بَلَغتُم آمالَکُم، وإن رَجَوتُم غَیرَ اللّه خابَت أمانِیُّکُم و آمالُکُم؛.(۲۱) اگر به خدا امید ببندید، به آرزوهایتان مى‌رسید و اگر به غیرِ خدا امید ببندید، به آمال و آرزوهایتان دست نمى یابید.»
برای موفقیت در امید و آرزوها نباید از کمک‌های خدا واستعانت از او غافل بود.
امام زین‌العابدین«ع» در مناجاتی که به ایشان نسبت داده شده است فرموده‌اند: «إلَهی… أنتَ الرَّؤوفُ الرَّحیمُ البَرُّ الکَریمُ، الَّذی لا یُخَیِّبُ قاصدیهِ، ولا یَطرُدُ عَن فِنائِهِ آمِلیهِ، بِساحَتِکَ تَحُطُّ رِحالُ الرّاجینَ، وبِعَرصَتِکَ تَقِفُ آمالُ المُستَرفِدینَ، فَلا تُقابِل آمالَنا بِالتَّخییبِ وَالإِیاسِ، ولا تُلبِسنا سِربالَ القُنوطِ وَالإِبلاسِ؛(۲۲) معبود من!… تو آن رئوف مهربان نیکوکار کریمى هستى که هر که را به او رو آورد، نومید برنمى‌گرداند و آرزومندانش را از درگاهش نمى‌راند. امیدواران در بارگاه تو بار مى‌افکنند و آرزوهاى عطاخواهان در میدان تو توقف مى‌کنند. پس آرزوهاى ما را با ناکامى و یأس پاسخ مده و جامه‌هاى نومیدى و یأس بر ما مپوشان.»
پی‌نوشت‌ها
۱ـ غررالحکم، ۴۷۶۶، عیون الحکم و امواعظ، ص۲۲۱، ح۴۲۹۴، دانشنامه میزان الحکمه، ج۵، ح۲۹۶۱٫
۲ـ همان، ۷۶۷۵، همان، ص۴۵۱، ح۸۰۴۳، همان، ج۵، ح۲۹۶۲٫
۳ـ نجم، ۳۹٫
۴ـ کهف، ۱۱۰٫
۵ـ نساء، ۱۲۳٫
۶ـ کهف، ۱۱۰٫
۷ـ نهج البلاغه، نامه ۲۱٫
۸ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۶۰٫
۹ـ بحارالانوار، ۹۴،۱۵۶،۲۲٫
۱۰ـ غررالحکم، ۸۲۸۷، عیون الحکم والمواعظ، ص۴۴۶، ح۷۸۷۶٫
۱۱ـ دانشنامه میزان الحکمه، ج۵، ح۲۹۶۴٫
۱۲ـ هادی سبزواری، شرح الاسماء و شرح دعاءالجوشن الکبیر، تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۲، ص۱۷۸٫
۱۳ـ جامع السعادات، ص۲۴۴٫
۱۴ـ مرتضی، مطهری، حکمت‌ها و اندرزها، ص۱۷۹٫
۱۵ـ غررالحکم، ح۷۷۲۲، عیون‌الحکم والمواعظ، ص۴۲۸، ح۷۲۸۹٫
۱۶ـ تحف العقول، ص۳۰۵، بحارالانوار، ج۷۸، ص۲۸۳، ح۱٫
۱۷ـ غررالحکم، ح۹۹۵۱، عیون الحکم والمواعظ، ص۴۹۷، ح۹۱۶۰٫
۱۸ـ دانشنامه میزان الحکمه، ج۵، ح۲۹۷۰٫
۱۹ـ غررالحکم، ح۸۸۲۰٫
۲۰ـ غررالحکم، حدیث ۹۶۲۱٫
۲۱ـ عیون‌الحکم والمواعظ، ص۱۷۵، ح۳۶۳۶٫
۲۲ـ بحارالانوار، ج۹۴، ص۱۴۶٫
سوتیترها:
۱٫
کاخ عظیم جهان آفرینش براساس قانون علت و معلول استوار شده و هیچ حادثه‌ای بی‌علت نیست. پس هر که به لقاى پروردگارش امید دارد باید کارى شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند. عمل صالح، ملازم رجا و امید و انتظار، لقاء پروردگار است.
۲٫
امید حقیقی باید به علت حقیقی باشد، والا سست و بی‌پایه است. علت حقیقی و منشأ همه موجودات و فیض‌بخش هستی، خداست، لذا امید به او حقیقی است و امید به غیر او و تأثیر ماسوی الله در تحقق آینده، تخیلی و غیرحقیقی و آرزوی نکوهیده است. .