شهید ثانی (۲)
ستایش دانشمندان از شهید ثانی
هر نور و روشنائی را با خورشید مقایسه می کنند ولی خورشید را با چه می توان قیاس کرد؟
ژرفای هر دریائی توان دید ولی اقیانوس را عمقی است که رسیدن به آن اگر امکان ناپذیر نباشد، بسیار دشوار خواهد بود. شهید ثانی با آن همه بزرگی و عظمت، و آن همه علم و دانش، آیا می توان با چند جمله معرفی کرد؟
آری. فضیلت و مقام ایشان را فقط خدا می داند و بس، ولی در هر صورت با ستایش دانشمندان و بزرگان از وی، گرچه به مقام والایش نمی توان پی برد ولی تا اندازه ای آن ناشناخته، برای دیگران شناخته خواهد شد.
در اینجا نکته ای را باید تذکر دهیم: برخی از دوستان، بر ما ایراد می گیرند که چرا از علمای قدیم می نویسید؟ بیوگرافی آنان برای ما -که در این زمان زندگی می کنیم- چه فایده دارد؟ خدمت آنها هر چه هم بسیار باشد برای دوران خودشان بوده است! و امروز سخن از آنان گفتن چندان ثمره ای ندارد؟!
جای بسی شگفتی است که بعضی چنین اشکال و ایرادی می گیرند در صورتی که امروز ما و فردای ما و همه روز ما نیاز به آن بزرگان دارد. در جائی که غربیها -بویژه آمریکائیها- با تاریخی سراسر دروغ، از گذشته خود آنچنان تجلیل می کنند با اینکه کمتر اثری از نیاکان خود دارند، و درجائی که مورخان هر قوم با یاد بزرگانشان تاریخ را می نگارند، آیا روا است که ما با داشتن آن همه مفاخر علمی که جهان اسلام و غرب تا قیام قیامت از آثار گرانبهای آنها بهره خواهند برد، نامی از آنان به میان نیاوریم؟ و آیا روا است که ما بزرگان خود را با آن همه خدمتهای ارزنده ای که آثارش در جهان نور می افشاند و راه می نمایاند نشناسیم، و از زندگی آنها نیاموزیم که چگونه باید زیست و در دنیا چه باید کرد؟ امام خمینی که می فرمایند:
“اگر روحانیون نبودند ما از اسلام اطلاعی نداشتیم”
این روحانیون چه کسانی اند و آیا نباید ما این روحانیون را بشناسیم؟ اگر روحانیون عظیم الشان نبودند، نه اثری از اهل بیت رسول الله (ص)در میان بود و نه آن همه روایات و احادیثی که با چه زجرها و زحمتها و شکنجه ها در طول تاریخ –بوسیله علمای بزرگ ما- از دستبرد بیگانگان محفوظ ماند و ما بدون تحمل زحمت و رنج چندانی به آنها رسیدیم و از منبع فیض و نور و دانش استفاده ها کردیم و بهره ها بردیم. اگر آن بزرگان نبودند، این همه موشکافی های علمی و فقهی و گسترش مسائل آن، که تاریخ ما را روشن و منور ساخته است، اثری از آنها نبود. و خلاصه این رشته سر دراز دارد، همان به که به فرصتی دیگر واگذار کنیم، و اینک ستایش دانشمندان را درباره شهید ثانی بخوانیم:
محدث بزرگ شیخ حر عاملی ((ره)) در امل الامل چنین می نویسد: مقام شهید ثانی در دانش و فضیلت و مورد اعتماد بودن و پارسائی و عبادت و کنجکاوی در علوم، آنچنان والا و بالا است، و عظمت قدر و منزلت او بدان پایه که در وصف نیاید، و اخلاق و اوصاف نیکویش چندان بسیار که شمارش نشود و آثارش نیز فراوان و در خور ذکر … فقیه بود و محدث و استاد نحو و معلم قرآن و عقیده شناس و فیلسوف و فراگیرنده رشته های گوناگون دانش. وی نخستین دانشمند شیعه است که در حدیث- شناسی (درایت حدیث) کتاب نوشت.
ابن العودی تاریخ شناس زمان شهید ثانی و دوست و شاگرد ایشان درباره اش کتابی نوشته است و در آنجا چنین می گوید: یک لحظه از عمر خود را بهدر نمی گذارند مگر اینکه دانشی کسب کند. ساعتهای خود را برای استفاده خویش تقسیم بندی کرده بود: روزها را در درس دادن و مطالعه کردن و تالیف نمودن می گذراند، و اما شب هنگام، آمادگی کامل برای فراگیری فضیلتها داشت، تمام توجه او به مولایش بود، آنقدر به عبادت می پرداخت که پاهایش توان خود را از دست می داد، در عین حال به زندگی خویش هم می رسید، نیاز نیازمندان را برآورده می ساخت، از میهمانان با خوشروئی و کرامت طبع استقبال می نمود …
در ادبیات به بالاترین قله اش رسیده و در لغت قطب آسیایش بود … در حدیث ید طولائی داشت، تمام دشواریهایش را آسان و سنگلاخهایش را هموار ساخته، خود را برای تصحیح و نشر آن در بین مردم آماده ساخت، و بحدی در این راه کوشا بود که وردزبان او -بین نماز مغرب و عشا- حدیث و روایت بود، و این نبود مگر آنکه ایشان اوقات خود را تنظیم ترتیب داده و در هر وقتی ذکری و دعائی می خواند، و در این وقت (بین مغرب و عشا) بهترین ذکر را، احادیث معصومین (ع)قرار داده بود. در علوم معقول ابداع و موشکافی داشت و از تمام همنوعان فراتر رفته بود. اگر لب به تاریخ می گشود، چنان جولانی در آن می کرد که ذهنها و عقلها را به خود متوجه می ساخت.
در تفسیر و علوم قرآن عزیز آنقدر پیش رفته بود که به حقایق و مجازهای آن دست یافته بود، و اما قدرت او در علم هیئت و هندسه و حساب کمتر از تبحر در آیات نبود … این بزرگوار با آن همه شوکت و جلال، در بالاترین درجه تواضع و فروتنی بود، هر کس بر او وارد می شد، بیشترین سعی خود را می کرد که به او بهترین مطالب را بیاموزد. هنگامی که با دوستان می نشست، خود را همانند یکی از آنان حساب می کرد و کمترین ویژگی برای خود قائل نبود.
فقیه بزرگ، شیخ اسدالله کاظمینی در “المقابس” چنین می نویسد: وی برجسته ترین شخصیت علمی در میان متاخرین است و کاملترین متبحران. ادامه ی دانشمندان پیشین و نادره ی دانشمندان بازپسین، مجتهد عظیم تر … مقتدای شیعیان و چراغ هدایت شریعت، راد مردی که فرزانگان دهر از عهده ی شرح فضائلش برنیایند و فاضلان جهان در شمارش فضائلش در مانند. ابرمردی که در علم و عمل توانا و کوشا بود و نسب و دودمان بزرگ را با رفتار بزرگ مردانه و افتخار شهادت یکجا نصیب خویش گردانید، و تا بود مورد لطف آشکار و نهان الهی بود.
صاحب ریحانه الادب می نویسد: شهید ثانی از مفاخر و بزرگان علمای امامیه و از محققین و متبحرین فقهای شیعه است.
شهید ثانی فقیه است و محدث، رجال دان، مفسرقرآن، ادیب، نحوی، استاد لغت، حکیم متکلم، طبیب و ریاضی. جلالت و علم و فضل و پارسائی و روع و تقوی و عبادت و تحقیق و تدقیق و جامعیت او در تمام علوم عقلیه و نقلیه و فنون ادبیه، مسلم و مشهور آفاق است.
نظری بر کتاب “منیه المرید” شهید
این کتاب همانطور که قبلا -نیز گفته شد، جالب ترین و جامع ترین کتابی است که در آداب و روشهای تعلیم و تعلم وریزه کاریهای امور تربیتی و آموزشی، نوشته شده است- و مشتمل است بر یک مقدمه و ۴ باب و خاتمه، در مقدمه آنچه در فضیلت علم آمده است از آیات و روایات و سخنان حکما و عرفا گردآوری شده و دلیل عقلی بر فضیلت علم نیز نگاشته شده است.
باب اول: در آداب معلم و شاگرد است: خلوص نیت، انگیزه فراگیری علم، مذمت غرور، عفت نفس عالم، آداب درس خواندن، کوشش در طلب علم، خضوع در برابر حق، حضور با طهارت و وضو در مجلس علم، شرائط معلم، عمل عالم به علم خویش، نهی از مخالفت معلم، درس اخلاق پا بپای دانش، فروتنی استاد، آداب مجلس علم، تلاوت قرآن قبل از شروع درس، انتخاب آسان ترین روشهای تعلیم، محبت استاد نسبت به شاگردان حسن نیت و پاکی نفس از تمام آلودگیها و پلیدیها، قطع رابطه با دنیا، ترک دوستی با کسی که او را از علم باز دارد، بلندی همت در فراگیری علم، کیفیت انتخاب استاد، احترام و تقدیر از استاد سبقت جستن بر دیگران در حضور در مجلس علم، مراعات مسائل اخلاقی، حفظ قرآن، تنظیم وقت و شرایط مباحثه و مطالب مفید دیگری که در این باب درج شده است.
باب دوم: در آداب فتوی و استفتا و مفتیان است.
باب سوم: در شرائط مباحثه و آداب آن.
باب چهارم: در روش تالیف و تصنیف و کتابهائی که مفید برای مردم است. در پایان کتاب، بخشی اختصاصی داده است به تقسیم بندی علوم و فرق گذاشتن بین علوم شرعی و غیر شرعی و بحثی راجع به علم تفسیر و حدیث و فضیلت علم فقه و در نهایت پندهای ارزنده ای را به طلاب علوم تقدیم کرده است.
شهادت شهید ثانی
آنانکه در راه خدا لحظه ای از پیکار و جهاد باز نمی ایستند و همواره در تکاپو برای شناساندن معارف اسلام به مردم می باشند، سرانجام در همین راه مقدس زندگی سراسر افتخار خود را به سر برده و به لقای خدای بزرگ می شتابند، برخی از این بزرگان بقدری مورد لطف و مرحمت حضرت حق -جل شانه- می باشند که نهایت عمرشان شهادت در راه او است:
“من المومنین رجال صدقوا ماعاهدوا الله علیه فمنهم”
“من قضی نحبه و منهم من ینتظر و ما بدلو تبدیلا”
– برخی از مومنان، بزرگ مردانی هستند که به پیمانی که با خدا بستند وفا کردند، پس برخی از آنها ایستادگی کردند (تا در راه خدا به شهادت رسیدند) و برخی به انتظار (شهادت) نشسته اند و هیچ پیمان خود را تغییر ندادند. شهید ثانی از مصادیق بارز این آیه شریفه است. به راستی که به عهد خود با الله وفادار ماند و سرانجام به شهادت رسید.
از شیخ حسین بن عبدالصمد (پدر شیخ بهائی) نقل می کنند که روزی با شهید ثانی در استانبول از جائی می گذشتند. شهید به او گفت: در همین جا کسی کشته خواهد شد که دارای مقامی است. پس از مدتی خود شهید در همان مکان به شهادت رسید. نویسنده “الدر المنثور” می گوید: این قضیه در منطقه ما و دیگر مناطق شام شهرت دارد و همه از آن پیشگوئی شگفت انگیز با خبرند.
شیخ بهائی در یکی از تالیفاتش می گوید: پدرم به من اطلاع داد که وی صبح روزی به خانه شهید ثانی رفت و دید شیخ در حال تفکر و اندیشیدن است. پرسید: به چه می اندیشی؟ پاسخ داد: برادر، گمان می کنم من شهید دوم باشم، زیرا دیشب به خواب دیدم سید مرتضی علم الهدی (ره) مجلس میهمانی و ضیافتی تشکیل داده و همه علمای شیعه را در خانه ای گردآوری نموده است وقتی من وارد شدم، سید مرتضی برخاست و به من خوش آمد گفت و افزود: فلانی، نزد شیخ شهید (شهید اول) بنشین. من پهلوی شهید نشستم. پس از برقراری مجلس از خواب بیدار شدم. این خواب دلیل روشنی است براینکه من به لحاظ شهادت پس از وی خواهم بود.
در کتاب “امل الآمل” شیخ حر عاملی ((ره)) درباره چگونگی شهادت شهید ثانی چنین می نویسد: چنانکه از بعضی بزرگان شنیده ام و به خط آنان دیده ام که دو نفر با هم اختلاف کرده نزد شهید آمدند، شهید به نفع یکی از آنها حکم را صادر کرد. آن که محکوم شده بود خشمگین شده نزد قاضی صیدا -که نامش معروف بود- رفت. شیخ شهید در آن ایام مشغول نوشتن شرح لمعه بود.
قاضی صیدا نماینده ای را به جباع برای احضار شیخ می فرستد اهالی جباع به فرستاده قاضی می گویند: شیخ مدتی است از میان ما رفته است. شیخ براثر آن، تصمیم به رفتن حج، بقصد پنهان شدن می گیرد و به همین منظور مسافرت خود را آغاز می کند. قاضی صیدا به شاه عثمانی گزارشی پر از حقد و فتنه و دروغ درباره شیخ می دهد و شیخ را به عنوان یک نفر بدعتگذار در دین معرفی می کند. شاه یکی را مأمور دستگیری شیخ کرده به او سفارش می کند که حتما شیخ را زنده بیاورد تا اینکه در یک مجلس گفتگو و بحث با علمای مسلمین ماهیت شیخ برهمه آشکار شود. آن مأمور به جباع می آید، مردم به او می گویند که شیخ به مکه رفته است، از پی او به مکه رفته و در راه با شیخ برخورد می کند. شیخ از او می خواهد که با او باشد تا اینکه حج را تمام کرده، با او نزد شاه بروند. مأمور خواهش شیخ را می پذیرد. پس از تمام شدن حج، در راه برگشت به سوی کشور عثمانی، مردی از آن مأمور درباره شیخ سئوالهائی کرده و پس از اینکه مطلع می شود که شیخ از علمای امامیه است، به آن مأمور می گوید: این شیخ در دستگاه شاه دوستان زیادی دارد و ممکن است دست به هم داده تو را به بهانه کوتاهی در انجام وظیفه بکشند!
لذا بهتر است که خود، شیخ را بکشی و سرش را نزد شاه ببری مأمور، شیخ را به محلی در ساحل دریا برد و آن بزرگوار را به شهادت رساند. جماعتی از ترکمن در آنجا ساکن بودند، آن شب دیدند ستونهائی از نور، از آسمان فرو می آید و آن منطقه را روشن می کند. مأمور، سر شیخ را در نزد شاه برده و شاه که از کار او سخت متنفر شده بود که چرا شیخ را زنده نیاورده، او را اعدام می کند.
برخی از مورخین نوشته اند که آن مأمور پلید، شیخ را پس از کشتن به کنار ساحل انداخت و پس از سه روز آن جسد پاک را به دریا افکندند. از برخی مرثیه ها که در شهادتش سروده اند نیز چنین بر می آید که او را قبری ظاهر نیست.
شهادت شیخ بزرگوار، شهید ثانی ((ره)) در سال ۹۶۶ هجری قمری و ولادتش در سال ۹۱۱ بوده است، از این رو عمر پربرکت این بزرگ مرد عالم انسانیت پنجاه و پنج سال می باشد خدایش رحمت کند و درجات عالیه اش را عالی تر گرداند.