ریشه های علوم تجربی در اسلام(۲)

شیر و شیرخوارگی

حجه الاسلام سید محمد هاشمی اصفهانی دکتر حسن عارفی

در نوشته قبل، که اولین مقاله از سلسله مقالات علوم تجربی در اسلام بود، یادآور شدیم که بحث را از پر اهمیت ترین مسائل انسان پس از تولد که همان دوران شیرخواری است، شروع نمائیم. آنچه در این شماره میخوانیم، بررسی نقطه نظرهای کلی اسلام در مسأله است. برای این منظور لازم است چند مطلب اساسی را مقدمتا بیان کنیم:

• منابع اسلامی(روائی یا تاریخی) که در ابعاد مختلف این بحث وارد گردیده، سعی شده که از نظر سند مورد اعتماد باشد، و از تکیه کردن به روایات ضعیف خودداری شده، مگر اینکه مضمون حدیث در حدی از اتقان و محکمی باشد که ثابت شود غیر معصوم قدرت انشاء چنین مطلبی را ندارد.[۱]
• برداشت هائی که از قرآن و حدیث میشود، باید برخلاف ظاهر نباشد، اگر چه ممکن است با رعایت معنی بصورت آزاد ترجمه شود.
• مسائلی که به عنوان نظریه در علوم تجربی انسانی مطرح میشود، از نظر دانشمندان این فن تا حدی ثابت و قابل اعتماد است.
• سعی میشود، نظریاتی که عرضه میشود هیچگونه تنافی و تضادی با نظر اسلام نداشته باشد.
• نظر به اینکه دانشمندان علوم تجربی انسانی، در تحقیقات خود، بیشتر به مسائل مادی موضوعی می اندیشیده اند، لذا ممکن است از بعد معنوی آن غفلت شده باشد، سعی شده که از مسائل از هر دو بعد مورد مطاله قرار گیرد.

آیه ای که آغازگر بحث است، از آیات فوق العاده دقیق و لطیف قرآن است که با یک ظرافت خاصی که شاید کمتر دانشمند متخصصی بتواند به این ظرائف دست یابد- مسأله را طرح نموده، و پس از بحث و تفسیر، ویژگیهای آن روشن خواهد شد.

«* ßNºt$Î!ºuqø۹$#ur z`÷èÅÊöãƒ £`èdy‰»s9÷rr& Èû÷,s!öqym Èû÷ün=ÏB%x. ( ô`yJÏ۹ yŠ#u‘r& br& ¨LÉêムsptã$|ʧ۹$# ۴ ’n?tãur ϊqä۹öqpRùQ$# ¼ã&s! £`ßgè%ø—Í‘ £`åkèEuqó¡Ï.ur Å$rã÷èpRùQ$$Î/ ۴ Ÿw ß#¯=s3è? ë§øÿtR žwÎ) $ygyèó™ãr 4 Ÿw §‘!$ŸÒè? ۸ot$Î!ºur $ydÏ$s!uqÎ/ Ÿwur ׊qä۹öqtB ¼çm©۹ ¾ÍnÏ$s!uqÎ/ ۴ ’n?tãur Ï^͑#uqø۹$# ã@÷VÏB y7Ï۹ºsŒ ۳ ÷bÎ*sù #yŠ#u‘r& »w$|ÁÏù `tã <Ú#ts? $uKåk÷]ÏiB 9‘ãr$t±s?ur Ÿxsù yy$oYã_ $yJÍköŽn=tã ۳ ÷bÎ)ur öN›?Šu‘r& br& (#þqãèÅÊ÷ŽtIó¡n@ ö/ä.y‰»s9÷rr& Ÿxsù yy$uZã_ ö/ä۳ø‹n=tæ #sŒÎ) NçFôJ¯=y™ !$¨B Läêø‹s?#uä Å$rá÷èpRùQ$$Î/ ۳ (#qà)¨?$#ur ©!$# (#þqßJn=ôã$#ur ¨br& ©!$# $oÿÏ۳ tbqè=uK÷ès? ׎ÅÁt/ »(سوره بقره، آیه ۲۳۳)

قبل از آغاز بحث در مورد آیه، چند تذکر لازم، که بمنزله راهگشا و اعلان خطری می باشد، باید عرض کنم، زیرا یکی از راههای نفوذ در اندیشه های اسلامی که امروز در جوامع اسلامی رخنه کرده است، برداشتهای مادی و ناروا از آیات قرآن و روایات اسلامی ما است این شیوه مغرضانه یا احیانا جاهلانه افراد کمی از جامعه متوجه آن شده اند یا میشوند، برای اینکه قرآن از تفسیر به رأیها و برداشتهای ذوقی افراد، در امان باشد، هر چه زودتر باید افشاء گردد، که بنظر ما یکی از سردمداران این افشاگری مهم، استاد شهید مطهری بود.

بر این اساس، پیش از ورود در بحث های قرآنی شیوه های هدایت کننده به محتوای اصیل قرآن، لازم است یادآور شویم:

• کلمات و واژه هائی که در قرآن بکار رفته، باید ریشه یابی شود، و با مراجعه به کتابهای لغتی که اصالت معنی را حفظ کره اند معنای صحیح کلمه بدست آوریم.
• فکر کردن در شیوه ترکیب و جمله بندی آیه، نقش حساسی در صحیح تفسیر کردن آیه دارد.
• اندیشیدن در موقعیت مکانی آیه، که چه ارتباطی با آیات قبل و بعد دارد. این بدانمعنی نیست که هر آیه ای با آیات قبل و بعد ارتباط کامل دارد، بلکه ممکن است گاهی ارتباطی هم نداشته باشد.
• توجه کامل داشتن به ظاهر آیه، که مبادا در تفسیر اظهار نظرهائی انجام گیرد که با ظاهر آیه سازگار نباشد.به تعبیر دیگر: با یک اندیشه و سلیقه خاصی قرآن را مطالعه کند، بقصد اینکه بر وفق سلیقه و اندیشه اش آن را تفسیر نماید، که این از موارد روشن تفسیر برأی است، و از آن شدیدا منع شده. زیرا در چنین صورتی، قرآن معنای صحیح خود را از دست می دهد.
• هنگام تفسیر باید توجه داشت که آیا در تبیین و تفسیر آیه مورد نظر، در خود قرآن آیه داریم یا نه؟[۲]
• توجه نمودن به روایاتی که مفسر قرآن اند، زیرا به تعبیر قرآن، یکی از بهترین راه ها برای فهم قرآن، سؤال از اهل ذکر و دانش و راسخون در علم را گرفتن است، و مسلم مصداق اکمل این دو دسته، ائمه معصومین علیهم الاسلام هستند.

اگر چه یادآوری این چند نکته، ما را از اصل بحث تا حدودی دور کرد، ولی با ضرورتی که در تفسیر درست قرآن دارد، طرحش لازم بود.

ترجمه آیه:

مادرانی که می خواهند شیردادن فرزندان خود را تمام کنند، لازم است دو سال تمام آنها را شیر دهند، و در این مدت بر پدران است که خوراک و پوشاک مادران شیرده را به اندازه متعارف فراهم نمایند، و بیشتر از توان بر آنها تکلفی نشود، و هیچ یک از پدر و مادر نباید بواسطه فرزند خود ضرری ببینند(و اگر پدر مرد) بر وارث است که بهمین منوال خوراک و پوشاک زن شیرده را فراهم آورد. اگر پدر و مادر خواستند قبل از دو سال او را از شیر جدا کنند، با رضایت و مشورت همدیگر مانعی ندارد. و هرگاه خواستند برای شیر دادن دایه بگیرند، در صورتی که خوراک و پوشاک  آن را- در حد متعارف- بدهد مانعی نیست. (در این مسأله فوق العاده مهم و سرنوشت ساز) تقوی را پیشه کنید و از خداوند پروا داشته باشید، و بدانید که هر آنچه انجام دهید خدا بینا است.

ترجمه لغات:

الوالدات: مادران بدون واسطه را گویند که شامل مادر و جده و هرچه بالاتر نیز میشود مثل والد و آب، که آب شمولش بیشتر است.

یرضعن: شیردادن از پستان

حول: سال

تشاور: تبادل نظر برای دریافت رای درست

فصال: از شیر گرفتن

تسترضعوا: دایه گرفتن برای شیر دادن.

تفسیر:

مادران با اختیار و اراده خود می توانند فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند. یکی از اموری که از آیه استفاده میشود، مساله شیردادن و حضانت فرزند است که آن را به عنوان حقی برای مادر ثابت کرده. ودر فقه گفته شده: این حقی برای مادر است، و در فقه گفته شده: این حقی برای مادر است، و تا آنجا که بخواهد از این حق استفاده کند، دیگری نمی تواند مانع شود و او را شیر دهد. از جمله «والوالدات یرضعن» که بصورت جمله خبری است، ولی در مقام اظهار یک تکلیف برای مادر است، فهمیده می شود که جلوگیری از این عمل جایز نیست و ظلمی به مادراست، و شادی جمله «لاتضار والده بولدها» که ظلم به مادر را از ناحیه فرزند یادآوری می کند، یکی از مصادیق ظلم، جلو گیری از این حق باشد.

مطلب جالب توجه دیگری که از این آیه بدست می آید اینست: این حق که مادر در انجام آن اولویت دارد تا وقتی است که به اختیار مادر باشد، به تعبیر دیگر: در ایفاء این حق، هیچگوه تحمیل یا اجبار و اکراهی نسبت به مادر درست نیست، فقط با اختیار خودش باید انجام گیرد، آیا مطرح ساختن اراده مادر به چه منظور است؟ و آیا آنچه در فقه ما مطرح شده، که اگر مادر بخواهد در مقابل شیری که بفرزند می دهد اجرت بگیرد، می تواند، برای چیست؟ مادری که به حکم فطرت و طبیعت مادری خود، بدون هیچ مؤنه وناراحتی فرزند خود را شیر می دهد، وقتی برای اینکه کسی غیر از خودش به فرزندش شیر ندهد گاهی در موقع جدائی از شوهر به دادگاه مراجعه می کند و با حکم دادگاه فرزندخود را باز پس میگیرد، شاید نکته اصلی چراها این باشد که به عقیده خیلی از دانشمندان، پستان مادر علاوه بر اینکه بهترین وسیله برای تغذیه فرزند است، منتقل کننده خیلی از حالات و روحیات نیز می باشد. بر این اساس اگر در مواقع شیردادن فرزند، مادر ناراحت باشد و از روی اکراه شیر بدهد، چه بسا در روحیه فرزند آثار سوئی داشته باشد. البته در مقالات آینده بطور مبسوط در این مورد بحث خواهیم کرد.

استعمال کلمه «الوالدات» اشاره به علت شیردادن مادر دارد، چون او زاینده فرزند است، و او است که به حکم عواطف مادری و عشقی زاید الوصف به فرزندش، خودش او را شیر می دهد. ولی با اینکه مادر است و عاطفه دارد، هیچگونه اکراه و اجباری بر مادر روا نیست، اینجا است که قرآن کریم اراده و اختیار مادر را طرح کرده است و می گوید:

شیردادن حقی است برای مادر اگر بخواهد تا مبادا از این رهگذر اجحافی به مادرش و اثر سوئی در روحیه اش ایجاد نماید.

[۱] – مشابه این مطلب را از حضرت امام خمینی نقل کرده اند که زیارت جامعه کبیره اگر احیانا از حیث سند خدشه ای داشته باشد ولی از جهت متن بقدری عالی است که غیر معصوم قدرت انشاء آن را ندارد.

[۲] –  البته این از شیوه های بدیعی است که مرحوم علامه طباطبائی در «المیزان» از آن استفاده کرده و در مقدمه تفسیر می گوید: «کیف یکون القرآن تبیانا لکل شیء و لایکون تبیانا لنفسه» چظور ممکن است قرآن و روشنگر هر چیزی باشد و لی خودش را تبیین و تفسیر نکند.