تحلیلی درباره نماز جمعه

حجه الاسلام والمسلمین قدیری

از ویژگیهای انقلاب مقدس اسلامی، بنای این انقلاب بر مبنای وحدت و یکپارچگی ملت است.  این وحدت ملت بود که توانست قدرتهای شیطانی بزرگ را در هم شکند و نظام طاغوتی را از بین ببرد، و نظام الهی وحکومت اسلامی را جایگزین آن نماید. و اصولا در این حکومت که زیر بنای آن وحدت است ، به وحدت ارزش بسیار داده شده ، و تحریص و ترغیب زیاد ایجاد آن میکند. و انسان ها را از اختلاف که منشأ شکستها و بدبختیها است بر حذر میدارد. و میتوان گفت: «منشأ حکومت اسلامی وحدت، وحکومت اسلامی منشأ وحدت است.»

احکام بسیاری که در فقه اسلام ملاحظه میشود، گذشته از اجتماعیات و اخلاقیات و برنامه های حقوقی و سیاسی آن که خود عامل مهم در ایجاد وحدت هستند ، در احکام عبادی آن نیز به این جهت زیاد برخورد میکنیم . چنانکه در باره نماز جماعت ، در حدیث وارد شده که اگر عدد جماعت از ده نفر تجاوز کند ، غیر از خداوند تعالی کسی حساب اجر آن را نمیتواند بکند، یا برای حضور در مساجد و نماز خواندن در مساجد ثوابهای عجیب ومهمی ذکر میکند. یا برای ایام مخصوص واجتماع در آن ایام مثل اعیاد و جمعات و غیر آنها ، آثار و برکات و اجر وثواب زیاد مقرر می نماید. مثلا ، در حدیث صحیح راجع به روز جمعه وارد شده: «اِنَّ اللهَ اختارَ مِن کُلَّ شَیءٍ شَیئاً فَاختارَ مِنَ الاَیّامِ یَومَ الجُمعَه» ، یعنی خداوند از هر چیزی ، چیزی را اختیار فرموده، و از روزها روز جمعه را بر گزید. یا در صحیحه دیگر وارد شده:«ما طَلَعَتِ الشَّمسُ بِیَوم اَفضَل مِن یَومِ الجُمعَهِِ» یعنی خورشید به روزی افضل از روز جمعه طلوع نکرده است.

یا در حدیث دیگر وارد شده : «مَن ماتَ یَومَ الجُمُعَه اَعتِقَ مِنَ النّارِ» یعنی کسی که روز جمعه بمیرد از آتش آزاد میشود. و این احادیث و غیر اینها که زیاد است، اهمیت روز جمعه را میرساند و معلوم است که این اهمیت دادن برای خصوصیتی است که در روز جمعه هست ، و از لفظ آن نیز مفهوم میشود ، و آن اجتماعی است که در این روز حاصل میگردد.

ونیز در حدیث صحیح وارد شده که:

«فَضَلَ اللهُ یَومَ الجُمعَه عَلی غَیرِها مِنَ الأَیّامِ وَ اِنَّ الجِنانَ لَتُزَخرفُ وَ تُزَیِنُ یَومَ الجُمعَه لِمَن أَتاها، وَاِنَّکُم تَتَسابَقونَ اِلی الجَنَهِ عَلی قَدَرِ سَبقِکُم اِلی الجُمعَهِ»

یعنی: خداوند روز جمعه را به روزهای دیگر فضیلت داده، و بهشت روز جمعه زینت میشود برای اشخاصی که به نماز جمعه میروند، وهر کدام از شماها که به نماز جمعه سبقت گرفته باشد، زودتر به بهشت میرود»

ودر حدیث دیگر وارد شده:

«ما مِن قَدَمَ سَعَت اِلی الجمعه اِلاّ حَرَّمَ اللهُ جَسَدَها عَلی النّارِ».

یعنی هیچ قدمی به سوی جمعه نشتافت مگر اینکه خداوند جسد او را بر آتش حرام کرد. . احادیث دیگر در این زمینه بسیار است که در آنها ترغیب و تحریص به نماز جمعه شده که به وضوح از آن استفاده میشود که به چه اندازه به وحدت صفوف مسلمین اهمیت داده شده است، و بهترین عامل و حافظ وحدت عبادتهای اجتماعی بخصوص نماز جمعه است.

و بر حسب پیشنهاد بعض برادران عزیز نظر خوانندگان محترم را به حکم نماز جمعه با استدلالی اجمالی و به طور اشاره جلب میکنم.

نماز جمعه واجب تخییری است، و کفایت از ظهر میکند. و برای بیان آن به مطالب زیر اشاره میشود:

۱- اصل وجوب نماز جمعه اجمالا از ضروریات فقه بلکه ضروری اسلام است، وروایات زیاددلالت بر آن دارد، گذشته از اینکه فی الجمله از آیه شریفه نیز ایتفاده میشود: $pkš‰r’¯»tƒ tûïÏ%©!$# (#þqãZtB#uä #sŒÎ) š”ÏŠqçR Ío4qn=¢Á=Ï۹ `ÏB ÏQöqtƒ ÏpyèßJàfø۹$# (#öqyèó™$$sù ۴’n<Î) ̍ø.ό «!$# (#râ‘sŒur yìø‹t7ø۹$# ۴ öNä۳Ï۹ºsŒ ׎öyz öNä۳©۹ bÎ) óOçGYä. tbqßJn=÷ès? “. ای کسانی که ایمان آورده اید زمانی که ندا شد برای نماز از روز جمعه، به سوی یاد خدا شتاب کنید و خرید وفروش را رها کنید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.»

و چون بحث و کلام در اصل استفاده و کیفیت استفاده از آیه شریفه مفصل است، وبنای ما بر اشاره اجمالی است، به روایتی که در دلالت صریحتر از آیه مبارکه است اکتفا می کنیم، و آن صحیحه زراده است: «عَن اَبی جَعفَر (ع) قالَ: صَلاهُ الجُمُعَهِ فَرِیضَهٌ وَ الاِجتِماعُ اِلَیها فَرِیضَه مَعَ الأِمامِ»

یعنی نماز جمعه واجب است و اجتماع در آن با امام واجب است. پس اصل وجوب نماز جمعه مسلم است، و از این روایت نیز استفاه میشود.

۲- از شواهد و قرائن استفاده میشود، که این وجوب تخییری است، که از جمله آن اینست که وجوب تعیینی بر همه مکلفین غیر از اشخاصی که در روایات استثناء شده اند، بسیار بعید بلکه غیر واقع است، چون اجتماع همه افراد عملی نیست. آیا حضور همه مکلفین موجود در تهران برای نماز جمعه عملی است؟ آیا همه افراد مکلف در کوفه، در زمان حضرت امیر(ع) برای نماز جمعه حاضر میشده اند؟ و در چه مکانی این جمعیت حاضر میشده اند؟ و این نکته میتواند قرینه قوی بر عدم وجوب تعیینی نماز جمعه باشد. گذشته از اینکه در خود روایات و ادله وارده در نماز جمعه بقرائن و شواهد دیگری بر میخوریم که مؤید مطلب است و تفصیل آن باید در محلش مورد بحث واقع شود، پس نماز جمعه واجب تخییری است.

۳- نماز جمعه کفایت از نماز ظهر میکند و معنای واجب تخییری بودن نماز جمعه همین است، و این معنی در زمان عدم بسط ید امام هم هست چه رسد بزمان ما که زمان بسط ید فقیه جامع الشرائط است و برای بیان مطلب یک حدیث از روایات آن را بیان می کنیم و آن صحیحه زراره است. «قالَ: حَثَّنا اَبُو عَبدِاللهِ(ع)عَلی صَلوهِ الجُمُعَهِِ حَتَّی ظَنَنتُ اَنَّهُ یُرِیدُ اَنِ نَأتِیَهُ فَقُلتُ نَغدُوا عَلَیکَ، فَقالَ لا، اِنَّما عَنیتُ عِندَکُم.»

یعنی حضرت صادق(ع) ما را بر نماز جمعه تحریص و ترغیب فرمود تا من گمان کردم که میخواهد دور او جمع شویم، پس گفتم اطراف شما جمع شویم فرمود، نه قصد کردم که نزد خودتان نماز جمعه بخوانید. و این حدیث بوضوح دلالت دارد بر کفایت نماز جمعه از ظهر، حتی یا عدم بسط ید امام و حتی با عدم نصب امام شخصی را برای اقامه جمعه پس قطعا در مثل زمان ما که ائمه جمعه منصوب از طرف فقیه عادل هستند کفایت میکند.

۴- از آنچه ذکر کردیم معلوم میشود که، وجوب تخییری نماز جمعه و کفایت آن از ظهر بنا بر هر دو قول، منصبی بودن و منصبی نبودن آن ثابت است، زیرا معنای منصبی بودن نماز جمعه اینست که شرط است در اقامه نماز جمعه که یاخود امام یا منصوب از طرف او باید نماز جمعه را اقامه کند و دیگران حق ندارند نماز جمعه بر پا کنند، و این معنی منافات ندارد که بر خود امام یا منصوب از طرف او واجب تعیینی نبوده، بلکه تخییری باشد و بر مردم دیگر نیز حضور بنماز جمعه واجب تخییری باشد و ظاهر اینست که نماز جمعه از مناصب است. چنانچه از روایات استفاده میشود. و از جمله آنها صحیحه زراره گذشته است که زراره عرض کرد( نغدوا علیک) یعنی دور شما جمع شویم. از این عبارت معلوم میشود نماز جمعه با مقام امامت مربوط است و از جمله روایاتی که دلالت بر منصبی بودن نماز جمعه میکند موثقه طلحه بن زیر است «لا جُمُعَهَ اِلّا فِی مِصرَ تُقامُ فِیه الحُدود» یعنی نماز جمعه نیست مگر در شهری که در آن اقامه حدود میشود و از این ارتباط معلوم میشود نماز جمعه نظیر اقامه حدود مربوط بحکومت اسلامی و حاکم اسلام است، و معنی منصبی بودن نماز جمعه همین است.

و از جمله روایاتی که دلالت بر این مطلب میکند روایات محمد بن مسلم است: «عَن اَبی جَعفَر (ع) قالَ: تَجِبُ الجُمُعَهَ عَلی سَبعَهِ نَفَرَ مِنَ المُسلِمینَ ، وَ لا تَجِبُ عَلی اَقَل مِنهُم ، الامامُ وَ قاضِیهِ وَ المُدَّعی حَقّاً وَ المُدَعی عَلَیه، وَالشاهِدان ، وَ الَّذی یَضرِبُ الحَدُود بَین یَدَی الاِمام»

یعنی حضرت باقر (ع) فرمودند: نماز جمعه بر هفت نفر از مسلمین واجب میشود امام و قاضی او وکسی که ادعای حقی میکند وکسیکه بر او ادعا شده و دو شاهد و کسی که در خدمت امام حد میزند ودلالت این احادیث بر اینکه نماز جمعه از شئون حکومت  و از مختصات امام است، ظاهر است و نیز دلیل حکومت و ولایت فقیه عادل دلالت دارد بر اینکه تمام مناصب امام از جمله منصب اقامه جمعه برای فقیه عادل نیز ثابت است و میتواند کسانی را برای آن منصوب نماید، بنابراین در مثل این زمان که ائمه جمعه منصوب از طرف فقیه عادل هستند، وجوب تخییری و کفایت از ظهر ثابت و بی اشکال است.

۵- آنچه ذکر شد که نماز جمعه واجب تخییری است، فقط حکم خود نماز جمعه است، واما اگر مصالحی باشد که بحساب آن مصالح لازم شده که حاکم نماز جمعه بر پا کند و مردم را بنماز جمعه فراخواند، بر مردم حضور به آن نماز بنحو واجب کفائی لازم است، مثل زمان ما که میتوان گفت لازم است هر جمعه اقدام باین نماز، ولازم است بر مردم حضور بنمازهای جمعه بحد کفایت که فعلا این اجتماع سیاسی عبادی عظیم ترین سلاح است برای از بین بردن دشمنان اسلام و شکست وخواری آنان. بالاترین وسیله است برای ایجاد وحدت بین مسلمین که  مستکبرین و جهانخوارن از آن بیم دارند، واساس پیروزی اسلام ومسلمین اتحاد واتفاق آنان با توجه بخدا واعتصام بحبل الله است.

« وَاعتَصِموا بِحَبلِ اللهِ جَمیعاً وَلا تَفََرقّوا واَذکُروُا نَعمهَ الله عَلیکُم اذِ کُنتم اَعداء فَالَّف بَینَ قُلوبِکُم فَاَصْبَحتُم بَنِعمَه اِخواناً» همگی اعتصام بحبل الله یعنی اسلام پیدا کنید ، واز تفرقه بپرهیزید ، ویاد کنید نعمت خدا را بر شما که با هم دشمن بودید پس خداوند بین قلوب شما الفت و دوستی ایجاد کرد و بسبب نعمت او با یکدیگر برادر شدید ، واین مختصر فقط بمنظور اشاره بحکم نماز جمعه و کفایت آن از ظهر بابرهانی اجمالی بیان شد، ومسئله نماز جمعه از مسائل عمیق ومفصل است که باید در محلش تحقیق شود، و در خاتمه نظر برادران و خواهران ایمانی را باین حدیث شریف جلب میکنم که بدانند برای حضور در نمازهای جمعه چقدر باید اهتمام ورزید، روایت جابربن یزید« عَنْ ابی جعفر (ع) قالَ: قُلتُ لَه: قول الله عزوجل « فَاسعَوا اَلی ذِکرِ الله ، قالَ: اعلُموا و عَجِّلوا فَانَّهُ یَوم مضیق عَلی المُسلمینَ فیهِ وَ ثَوابُ اعمالُ المُسلمینَ فیه علی قدرِ ما ضیقَ عَلیهِم ، و الحَسَنه و السِّیئهُ تُضاعَفُ فیه ، قال: وقالَ ابُوجَعفَر (ع) واللهِ لَقُد بَلَغَنی انّ اصحاب النّبی (ص) کانوا یَتَجَهزّون للجُمعه یَومَ الخَمیس لانَّه یوم مضیق عَلی المُسلِمین » یعنی جابر میگوید سئوال کردم از حضرت باقر (ع) از کلام خداوند ( بشتابید به یاد خد) حضرت فرمود: عمل کنید وعجله کنید که در روز جمعه بر مسلمین تضییق شده وثواب اعمال در آن روز بقدری است که بر آنها تضییق شده وثواب کار خوب در آن روز دو برابر وگناهکار بد در آن روز دوبرابر است ، وحضرت فرمودند: که بخدا قسم بمن رسیده است که اصحاب پیغمبر (ص) از روز پنجشنبه برای جمعه مهیا می شدند برای اینکه جمعه روزی است که بر مسلمین تضییق شده، و معنای تضییق در حدیث اینست که مسلمین در این روز وظایفی دارند که باید بآن اقدام کنند، و بکارهای دیگر نمیرسند ، و لذا اصحاب پیغمبر از روز قبل مهیا میشده اند ، پس انتظار از برادران و خواهران است که برای حضور در نماز جمعه اهتمام ورزند، بلکه هر چه پیش میرویم بیشتر اهتمام کنیم و از برکات این اجتماع مهم بیشتر بهره ببریم، والحمد لله رب العالمین