“یازدهم ذیقعده سالروز میلاد فرخنده هشتمین اختر تابناک ولایت بر پیروان راستینش مبارک باد”
یاسر جهانى پور
مقدمه
امام على بن موسى الرضا علیه السلام در روز جمعه یازدهم ذى القعده سال ۱۵۳ هجرى و بقولى در سال ۱۴۸ هجرى قمرى در مدینه منوّره به دنیا آمد.
مادرش نجمه خاتون مىگوید: هنگامى که به فرزندم على حامله بودم، هرگز سنگینى باردارى را احساس نکردم و همواره در وقت خواب، از درونم صداى تسبیح و تهلیل و تمجید خدا مىشنیدم، پس گاهى وحشت مىکردم و بر مىخاستم ولى پس از بیدار شدن چیزى را نمىشنیدم. و وقتى فرزندم متولد شد، دستش را بر زمین گذاشت و سر به آسمان بلند کرد و دیدم لبهایش حرکت مىکنند گویى چیزى مىگوید، پس پدرش موسى بن جعفر علیه السلام بر من وارد شد و فرمود: این کرامت پروردگار بر تو مبارک باد اى نجمه! سپس على را در پارچه سفید پیچیده به او سپردم. حضرت در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و سپس او را به من رد کرد و فرمود: او را بگیر که او بقیه اللّه در زمین است.
امام رضا(ع) در بیان و شرح حال بهترین بندگان خداوند ۵ خصلت را از ایشان نام مىبرد و مىفرماید: “الّذین اذا احسنوا استبشروا و اذا اساؤوا استغفروا و اذا اعطوا شکروا و اذا ابتلوا صبروا و اذا غضبوا عفوا؛۱ بهترین بندگان کسانى هستند که هنگام انجام کار نیک خرسند، و هنگام ارتکاب عمل زشت از خداوند طلب بخشش کنند، و آنگاه که چیزى به آنان داده شود سپاسگزار بوده و زمانى که به مصیبتى دچار شوند صبر کنند، و در هنگام خشم عفو نمایند.
این کلام نورانى بر گرفته از آیات کلام اللّه مجید است که براى بیدارى بندگان خدا توسط حضرت بیان شده امید است چراغ هدایت همه ما قرار گیرد.
خوشحالى از انجام کار نیک
خداوند مىفرماید: “قل بفضل اللّه و برحمته فبذلک فلیفرحوا هو خیرٌ ممّا یجمعون؛۲ بگو به فضل و رحمت خدا باید خوشحال شوند که از آنچه گردآورى کردهاند بهتر است.”
اولین خصلت بندگان خوب در کلام امام رضا آن است که اگر کار نیکى انجام مىدهند، از انجام دادن آن کار خوشحال مىشوند. براى خوشحالى انسان در انجام دادن کار خوب سه حالت وجود دارد: یا اینکه آن را خالص براى خدا و پنهانى انجام مىدهد ولى اگر عملش لو رفت و دیگران فهمیدند، ممکن است خوشحال شود و یا اینکه هیچکس عمل او را نمىبیند، اما او از عمل خود شادمان است و دلیلش هم آن است که در جهت کسب رضاى حق تلاش کرده و موفق به این کار شده است. حالت اول به طور قطع منظور حدیث نیست زیرا عمل ریایى کاملاً باطل و از اساس شرک آلود است. اما حالت دوم بنا به قول روایات هیچ عیب و مفسدهاى ندارد. در روایت است که مردى به رسول خدا(ص) عرض کرد: من عملم را پنهان مىدارم و دوست ندارم که کسى از آن مطلع شود و اتفاقاً بر آن مطلع مىگردند و من از این اطلاع خوشحال مىشوم. فرمود: براى تو دو اجر است اجر پنهان داشتن و اجر آشکار شدن و از امام محمد باقر(ع) سؤال شد که مردى عمل خیرى مىکند و چون کسى مىبیند او خوشحال و شکفته خاطر مىشود، فرمود:باکى نیست، هیچکس نیست مگر اینکه دوست دارد که خداوند کار خوب او را در میان مردم آشکار کند، حتى وقتى که آن را براى این مقصود انجام نداده باشد.۳ از این دو خبر فهمیده مىشود، خوشحالى براى مقاصد مذکور مانعى ندارد، هر چند هدف وى در آغاز این بود که عملش را پنهان دارد، اما در موردى که شادى و خوشحالى او براى منزلت یافتن در دل مردم باشد تا او را مدح و تعظیم کنند و حاجتش را برآورند این امر باعث بطلان عمل اوست.
در حالت سوم، با اینکه کسى عمل او را نمىبیند، اما خوشحالى او به سبب رضایت خداوند است. پس این خوشحالى نه ریاست و نه عجب و نه هیچ چیز دیگر، بلکه حالتى روحانى و معنوى است که پس از انجام عمل خیرخواهانه به انسان دست مىدهد.
استغفار به هنگام انجام گناه
خداوند مىفرماید: “انّما التّوبه على اللّه للّذین یعملون السّوء بجهاله ثمّ یتوبون من قریبٍ فاولئک یتوب اللّه علیهم و کان اللّه علیماً حکیماً؛۴ توبه تنها براى کسانى است که کار بدى را از روى جهالت انجام مىدهند و سپس بزودى توبه مىکنند، خداوند توبه چنین اشخاصى را مىپذیرد و خدا دانا و حکیم است.”
همچنین مىفرماید: “والّذین اذا فعلوا فاحشهً أو ظلموا أنفسهم ذکروا اللّه فاستغفروا لذنوبهم و من یغفر الذّنوب الّا اللّه و لم یصرّوا عى ما فعلوا و هم یعلمون؛۵ و کسانیکه چون مرتکب عمل زشتى شوند، یا به خود ستم کنند، به یاد خدا مىافتند و براى گناهان خود طلب آمرزش مىکنند – و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد – و اصرار به گناه نمىکنند با اینکه میدانند.”
در آیه فوق اشاره به یکى دیگر از صفات پرهیزکاران شده و آن اینکه اگر مرتکب گناهى شوند بزودى بیاد خدا مىافتند و توبه مىکنند و هیچگاه اصرار به گناه نمىورزند. در تفسیر نمونه مىخوانیم:
“از تعبیرى که در این آیه شده چنین استفاده مىشود که انسان تا بیاد خدا است، مرتکب گناه نمىشود، آن گاه مرتکب گناه مىشود که به کلى خدا را فراموش کند و غفلت تمام وجود او را فرا گیرد، اما این فراموشکارى و غفلت در افراد پرهیزگار دیرى نمىپاید، بزودى بیاد خدا مىافتند و گذشته را جبران مىکنند، آنها احساس مىکنند که هیچ پناهگاهى جز خدا ندارند و تنها باید آمرزش گناهان خویش را از او بخواهند.
در پایان آیه براى تأکید مىگوید: “و لم یصرّوا على ما فعلوا و هم یعلمون؛ آنها هرگز با علم و آگاهى بر گناه خویش اصرار نمىورزند و تکرار گناه نمىکنند.”
در ذیل این آیه از امام باقر(ع) نقل شده که فرمود:
“الاصرار ان یذنب الذنب فلا یستغفر اللّه و لا یحدث نفسه بتوبه فذلک الاصرار؛ اصرار بر گناه این است که انسان گناهى کند و دنبال آن استغفار ننماید و در فکر توبه نباشد، این است اصرار بر گناه.”
در کتاب امالى صدوق، از امام صادق(ع) حدیثى پر معنى نقل شده که خلاصه آن چنین است: هنگامى که آیه فوق نازل شد و گناهکاران توبه کار را به آمرزش الهى نوید داد، ابلیس سخت ناراحت شد،و تمام یاران خود را با صداى بلند به تشکیل انجمنى دعوت کرد، آنها از وى علت این دعوت را پرسیدند، او از نزول این آیه اظهار نگرانى کرد، یکى از یاران او گفت: من با دعوت انسانها به – این گناه و آن گناه تأثیر این آیه را خنثى مىکنم، ابلیس پیشنهاد اورا نپذیرفت، دیگرى نیز پیشنهادى شبیه آن کرد که آنهم پذیرفته نشد، در این میان شیطانى کهنه کار بنام وسواس خناس گفت: من مشکل را حل مىکنم، ابلیس پرسید: از چه راه؟ گفت: فرزندان آدم را با وعدهها و آرزوها آلوده به گناه مىکنم، و هنگامى که مرتکب گناهى شدند یاد خدا و بازگشت به سوى او را از خاطر آنها مىبرم، ابلیس گفت: راه همین است، و این مأموریت را تا پایان دنیا بر عهده او گذاشت.
روشن است که فراموشکارى نتیجه سهل انگارى و وسوسههاى شیطانى است، و تنها کسانى گرفتار آن مىشوند که خود را در برابر او تسلیم کنند، و به اصطلاح با وسواس خناس همکارى نزدیک نمایند. ولى مردان بیدار و با ایمان کاملاً مراقبند که هرگاه خطایى از آنها سرزد در نخستین فرصت آثار آن را با آب توبه و استغفار از دل و جان خود بشویند و دریچههاى قلب خود را به روى شیطان و لشکر او ببندند که آنها از درهاى بسته قلب وارد نمىشوند.۶
شکرگزارى به هنگام عطاى نعمت
“اعملوا آل داود شکراً و قلیلٌ من عبادى الشّکور؛۷ ما به آنان گفتیم: اى آل داود(در مقابل این همه نعمت) سپاسگزار باشید، و حال آنکه قلیلى از بندگان من شکرگزارند.”
با توجه به آیه فوق، عدّه کمى از بندگان، شاکر حقیقى هستند، بهمین دلیل امام رضا در این حدیث، شکر گزار بودن را از صفات بندگان خوب خدا شمرده است.
بندگان شاکر حقیقى، کسانى هستند که علاوه بر اینکه زبانشان به شکر خالق و مخلوق مشغول است، با اعتقاد قلبى محکم نیز ایمان داشته باشند که هرآنچه در عالم از نعمتهاى بسیار مىبینند، از جانب خداى متعال و به لطف و رحمت او بر بندگان عطا شده است، پس اگر از کسى نعمتى هم به آنان مىرسد، باز آن را از خدا دانسته و علاوه بر مخلوق از او نیز سپاسگزارند. و چون به این مهم اعتقاد پیدا نمودند، از هیچ عملى در راه رضاى محبوب فروگذارى نکرده و با تمام نیرو در جهت کسب خشنودى خداوند، مىکوشند. مرحوم ملا احمد نراقى(ره) مىفرماید:شکر عبارت است از شناختن نعمت از منعم و آن را از او دانستن و به آن شاد و خرّم بودن و به مقتضاى آن شادى عمل کردن، به این معنى که خیر منعم را در دل گرفتن و حمد او را کردن و نعمت را به مصرفى که او راضى باشد، رساندن. پس شکر منعم حقیقى که حضرت آفریدگار است، آن است که همه نعمتها را از او دانى و او را منعم و ولىّ خودشناسى و اگر کسى دیگر با تو نیکى کند، چنین دانى که خداى تعالى دل او را مسخر فرموده که به آن نیکى اقدام نماید و کسى که این را فهمید، یک رکن شکر را به جا آورده، بلکه بسا باشد که همین را شکر گویند و این شکر قلبى است. و رکن دیگر شکر خدا آن است که: به نعمتهاى الهى که به او عطا کرده شاد و خرم باشد، اما نه از این راه که باعث لذّت و کامرانى او در دنیاست، بلکه از این راه که به واسطه آنها مىتواند تحصیل رضاى منعم را کند و خود را به قرب و جوار لقاى او برساند. و علامتش این است که از نعمتهاى دنیویه شاد نشود، مگر به چیزى که اعانت بر تحصیل آخرت نماید. چون این صفت را تحصیل کرد، رکن دوم شکر را به جا آورده و رکن سوم، آن است که در دل و زبان حمد و ثناى او را به جا آورد و حمد دل آن است که خیرخواه کافه مخلوقات الهى بوده، نیکویى ایشان را جوید و حمد زبان آن است که اظهار شکرگزارى او را کند. و رکن چهارم آن است که نعمتهاى الهیه را صرف رضا و مقصود او نماید، مثلاً اعضاء و جوارح که از نعمتهاى الهى است، در طاعات و عبادات او به کار برد و از استعمال آنها در عصیان او احتراز کند. حتى اینکه از جمله شکر چشمها آن است که هر عیبى از مسلمى ببیند ندیده پندارد و از جمله شکر گوشها آنکه هر نقصى از مسلمى بشنود نشنیده انگارد و امثال آنها.۸
صبر هنگام نزول بلا
“ولنبلونّکم بشىء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثّمرات و بشّر الصّابرین الّذین اذا أصابتهم مصیبهٌ قالوا انّا للّه و انّا الیه راجعون أولئک علیهم صلواتٌ من ربّهم و رحمهٌ و أولئک هم المهتدون؛۹ قطعاً همه شما را با چیزى از ترس، گرسنگى، زیان مالى و جانى، و کمبود میوهها آزمایش مىکنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان، آنها که هرگاه مصیبتى به آنها رسد مىگویند: ما از آن خدا هستیم و به سوى او باز مىگردیم، اینها همانها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنها هستند هدایت یافتگان.
بى شک این آیه بهترین شناخت بر کلام امام رضاست. کسانى که به وقت نزول بلا صبر پیشه کرده و بر خدا توکّل مىکنند، خدا نیز در عوض بهترین پاداش را براى بهترین بندگان خود در نظر مىگیرد که همان، لطف و رحمت و هدایت الهى است، رحمتى که بهشت با آن همه عظمتش، گوشهاى از فضل و رحمت اوست.
آزمایشهاست ما را در وقوع
از شما بر چیزها از خوف و جوع
هم دگر از نقص اموال و نفوس
که خورد هر کس ز نقصانش فسوس
ده بشارت صابران را از وداد
که صبور اندر سلوکند و جهاد
صابرند اندر غم و آفات خود
در ولاى ما ز مألوفات خود
آن کسان کز عشق، نز بیم و امید
در مصیبتها که ایشان را رسید
از خداوندیم ما گفتند، چون
لاجرم انا الیه راجعون
هر تصرف کو کند بر ما رواست
ملک ملک اوست، کرد آن را که خواست
هست ایشان را بهر لیل و نهار
بس درود و رحمت از پروردگار
هم هدایت‌هاست ایشان را زما
هر دمى یابند نوعى اهتدا۱۰
امام رضا در حدیثى فرمود: حقیقت ایمان در مؤمن تحقق نمىپذیرد، جز آنکه سه فرصت در او باشد، روشى از خداوند، و روشى از پیامبرش و روشى از امامش، روشى که از خدایش باید در او باشد، رازدارى و روش پیامبرش، برخورد نیکو با مردم و روشى که از امامش باید در او باشد، صبر و شکیبایى در غمها و اندوههاست.۱۱ همچنین در حدیثى دیگر فرمود: حقیقت ایمان بنده کامل نمىگردد، تا اینکه سه صفت را دارا باشد: “بصیرت در دین، میانه روى در زندگى، و صبر در مصیبتها”۱۲ یک چیز در دو حدیث فوق مشترک است و آن اینکه ایمان مؤمن کامل نمىگردد مگر با صبر بر بلا.
بخشش هنگام غضب
“و سارعوا الى مغفرهمن ربّکم و جنّه عرضها السّماوات و الأرض أعدّت للمتّقین الّذین ینفقون فى السّرّاء و الضّرّاء و الکاظمین الغیظ و العافین عن النّاس و اللّه یحب المحسنین؛۱۳ و بشتابید بسوى آمرزشى از پروردگارتان و بسوى بهشتى که پهناى آن به اندازه جمیع آسمانها و زمین است(که این بهشت) مهیّا شده براى کسانى که تقوى داشته باشند، آنهایى که از مال خود به فقرا در حال وسعت و تنگدستى انفاق کنند و خشم و غضب فرو نشانند و از بدى مردم در گذرند (چنین مردمى نیکوکارند) و خدا دوستدار نیکوکاران است.
این آیه شریفه چهار صفت از صفات متقین را بیان مىفرماید که هر یک از آنها از صفات بارزه و اخلاق حمیده و ملکات حسنه است.
۱- صفت انفاق که از شئون سخاوت است و آیات و اخبار در مدح و آثار و نتایج آن و در مذمّت ضدّ آن که بخل باشد و عقوبات و آثار وخیمه که بر او مترتب مىشود، بسیار است چنانکه در روایت از پیامبر اسلام آمده که فرمود: “الجنه دار الاسخیاء؛۱۴ بهشت منزلگاه سخاوتمندان است.”
۲- “کظم غیظ و الکاظمین الغیظ” فرو بردن غیظ و خشم بخصوص بر کسى که قدرت بر تلافى داشته باشد، در سفینه از حضرت صادق علیه السلام فرمود: “ما من عبد کظم غیظا الّا زاده اللّه عزّ و عجلّ عزّا فى الدّنیا و الآخره؛۱۵ هیچ بندهاى نیست که خشم خود را فرو نشاند، جز اینکه خداوند بر عزّتش، در دنیا و آخرت مىافزاید.”
کظم غیظ بزرگتر از انفاق است، زیرا انفاق مقام عمل است و کظم صفت نفسانى است و بسا انسان در ناملایمات طاقت تحمّل ندارد، ولى در انفاقات مضایقه نمىکند.
۳- “والعافین عن النّاس” و مقام عفو بالاتر از کظلم غیظ است، زیرا کظم غیظ تحمّل اذیت است و حواله او بخدا است که در دنیا و آخرت انتقام بگیرد اما عفو، گذشت از اشتباه دیگرى است به گونهاى که عقوبت و کیفر براى او نخواهد و عفو از صفات ربوبى است و انسانى که داراى این صفت باشد، متخلق به اخلاق الهى مىشود.
از نبى اکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم منقول است که فرمود:
(انّه ینادى مناد یوم القیمه من کان له على اللّه اجر فلیقم. فلا یقوم الّا العافون. الم تسمعوا قوله تعالى فمن عفا و أصلح فأجره على اللّه)۱۶ روز قیامت منادى ندا مىدهد هر که اجر او بر خداست برخیزد، پس کسى بلند نمىشود مگر عفو کنندگان. آیا نشنیدهاى که خداوند مىفرماید: هر که عفو کند پس اجر او بر خداست.
۴- “و اللّه یحبّ المحسنین” و مقام احسان بالاتر از مقام عفو است، زیرا عفو مجرد گذشت است و احسان تلافى بضدّ است. چنانچه از پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله و سلم مرویست: “حاکیا عن ربه یأمره بهذه الخصال: صل من قطعک و اعف عمّن ظلمک و اعط من حرمک و احسن الى من اساء الیک”۱۷ از قول پیامبر است که خداوند او را به این خصال امر فرمود: با کسى که از تو بریده است پیوند برقرار کن، از کسى که بر تو ستم روا داشته گذشت کن، به کسى که محرومت کرده عطا کن، و به کسى که به تو بدى کرده نیکى کن.
مؤمن و بنده واقعى، حاکم بر نفس خود، و تحت حکم عقل و شرع مقدّس است. به همین خاطر امام رضا در حدیثى فرمود: مؤمن آنگاه که خشمگین مىشود، خشمش او را از راه حق خارج نمىسازد، و هنگامى که خرسند مىگردد، خرسندى او را در باطل وارد نمىکند و آن هنگام که قادر و توانا شود از حق خود بیشتر طلب نمىنماید.۱۸
پىنوشتها:
- فقه الرضا، شیخ صدوق، ص ۳۵۴٫
- سوره یونس، آیه ۵۸٫
- علم اخلاق اسلامى، ترجمه جامع السعادات، سید جلال الدین مجتبوى، ج ۳، ص ۵۰۷٫
- سوره نساء، آیه ۱۷٫
- سوره آل عمران، آیه ۱۳۵٫
- تفسیر نمونه، آیت اللّه مکارم شیرازى، ج ۳، ص ۱۰۰٫
- سوره سبأ، آیه ۱۳٫
- معراج السعاده، ملا احمد نراقى، ص ۷۴۶٫
- سوره بقره، آیه ۱۵۷ – ۱۵۵٫
- تفسیر صفى، حاج میرزا حسن اصفهانى(صفى علیشاه)، ج۱،ص ۵۶٫
- صحیفه الرضا، جواد قیومى، ص ۳۸۱٫
- همان.
- سوره آل عمران، آیه ۱۳۳ و ۱۳۴٫
- المحجه البیضاء، ملا محسن فیض کاشانى، ج ۷، ص ۶۲٫
- الاخلاق، سید عبداللّه شبر، ص ۱۷۴٫
- سوره شورى، آیه ۴۰؛ المحجه البیضاء ج ۶، ص ۳۲۰٫
- جامع السعادات، ملا مهدى نراقى، ج ۳، ص ۲۹۷٫
- صحیفه الرضا، ص ۳۸۱٫