غلامرضا گلى زواره
یکى از وقایعى که موجب گسترش و اوجگیرى نهضت اسلامى گشت و امواج این حرکت را در اقصى نقاط جهان پراکنده ساخت ماجراى شهادت فرزند ارشد حضرت امام خمینى(ره) مىباشد. تمامى مجالس و محافلى که بدین مناسبت در ایران برگزار مىگردید صبغهاى سیاسى مىیافت و نیروهاى مبارز در مراسم مزبور براى درهم کوبیدن پایههاى سلطههاى استبداد و استکبار منسجمتر و مقتدرتر مىشدند، به علاوه تشکیل جلسات فاتحه و مجالس ترحیم که در ضمن آن شاگردان امام و روحانیان مبارز به روشنگرى و افشاگرى مىپرداختند و اقشار مردم را براى مقاومتى شکننده بسیج مىکردند این خاصیت را داشت که نام، راه و یاد و اندیشه امام را که آفریننده حماسهها و خیزش و خروش آنها بود بطور جدى و علنى مطرح ساخت.
در دو قسمت قبلى به فرازهایى از این برنامهها اشاره گردید و اکنون در این بخش به جنبه‌هایى از تأثیر شهادت حاج آقا مصطفى در مشتعل گرداندن خروش مقدّس مردم ایران اشاراتى خواهیم داشت.
انعکاس ماجرا در خارج از کشور
در نجف اشرف پس از مراسم خاک سپارى، جمعیت براى عرض تسلیت به بیت حضرت امام سرازیر گردید در آن جا یکى از واعظان لبنانى سخنرانى شیوایى ایراد کرد که در ضمن خطاب به حضرت امام خمینى چنین گفت: “سیّدى و مولاى ان کنت فقدت المصطفى فانّک لن تفقده لاننا جمیعاً نعتبر انفسنا ابنائک و مصطفاک؛ یعنى اگر امروز اى آقا و رهبر ما در کنار شما نمىباشد ولى هرگز او را از دست ندادهاید چون تمام طلاب و فضلاى نجف فرزندان شما و چونان مصطفاى شما هستند”، همه ما مصطفاهاى شما هستیم. مجالس و محافل عزادارى براى آن شهید در نجف به صورت گستردهاى برگزار شد، خود امام اوّلین جلسه فاتحه را در مسجد هندى برگزار کرد و عموم اقشار مردم از شهرهاى عراق در آن حضور یافتند، در این برنامه سیدجواد شبّر یکى از واعظان مبارز و مجاهد عراق درباره شخصیت امام و حاج آقا مصطفى صحبت کرد، مراسم دیگرى نیز از سوى برخى مراجع مثل آیت اللّه خویى در مسجد خضرا هم چنین از طرف هیأتهاى علمى کشورهاى لبنان، ایران، عراق، پاکستان، افغانستان و…برگزار شد، مدت ده روز حوزه علمیه نجف در حال تعطیلى و برگزارى مجالس و محافل سوگوارى و ماتم بود و علاقهمندان مایل بودند این مراسم تا اربعین آن شهید ادامه یابد امّا امام فرمودند: درسها نباید تعطیل باشد و آقایان درسهاى خود را آغاز کنند و به شاگردان و علاقهمندان به حاج آقا مصطفى پیغام دادند شما نباید در این امور بىتابى نمائید به درس و بحث و خودسازى بپردازید و به عنوان پیشگام در حوزه نجف درسهاى خود را شروع نمائید.
روز سه شنبه ۱۸ ذى قعده سال ۱۳۹۷ مطابق ۱۰ آبان ۱۳۵۶ امام فعّالیت کامل خود اعم از تدریس و اقامه نماز جماعت را آغاز کردند و به پیروى از ایشان فضلا، مدرّسان و طلّاب کار تحصیلى خود را از سر گرفتند. در روز اول درس جمعیت زیادى براى گوش دادن به سخنان امام گرد آمده بودند، امام در سخنان خود این حادثه را به رغم شأن والاى آن شهید لطفى از جانب خدا تلقى کرد و آن را از الطاف خفیه الهى نامید.۱
خبر شهادت حاج آقا مصطفى در میان مسلمانان خارج از کشور نیز انعکاس وسیعى داشت و مجالس، تظاهرات و راهپیمایىهاى گسترده در گوشه و کنار جهان بوجود آورد که تبدیل به کانونهاى مبارزه علیه رژیم استبدادى گردید. در پاکستان، افغانستان، سوریه، کویت، عربستان سعودى، بحرین و قطر اقشار گوناگون ضمن حضور و مشارکت در مجالس، تنفر و انزجار شدید خود را نسبت به طاغوت حاکم بر ایران ابراز مىکردند و از نهضت امام خمینى حمایت مىنمودند، در کشورهاى اروپایى و آمریکایى مجالس مذکور میان مسلمانان به حماسههاى با شکوهى تبدیل گشت.
جنبش محرومین (نیروهاى مقاومت لبنان موسوم به امل) در حسینیه شیاح بیروت زیر نظر امام موسى صدر و گروهى از روحانیان و جوانان مراسم سوگوارى براى سید مصطفى خمینى برگزار کرد.
این مراسم با تلاوت آیاتى چند از کلام اللّه مجید آغاز، سپس انیس سویدان و مجید صالح و در خاتمه شیخ محمد یعقوب سخنرانىهایى نمودند، محمد یعقوب یادآور در این یاد بود دردناک که رنج فقدان علامه سید مصطفى فرزند امام مجاهد آیت اللّه خمینى غم و اندوه مىآفریند هدفهایمان به هم مىپیوندند و حالتى بوجود مىآورند که سرشار از رایحه شهادت است.۲
مسلمانان کشور قطر ضمن ابراز تأسّف از غروب ستاره درخشان علم و فضیلت و استاد بزرگ تعلیم و تربیت حاج آقا مصطفى خمینى و تسلیت این مصیبت بزرگ به پیشگاه حضرت ولى عصر (عج) عصر جمعه ۱۵ ذى قعده الحرام ۱۳۹۷ در حسینیه بحرینىها واقع در فریق بحارنه قطر مجلس ختمى به این مناسبت برگزار کردند.۳
در لندن به کوشش شهید محمد منتظرى تظاهرات باشکوهى به مناسبت شهادت حاج آقا مصطفى برگزار شد، این برنامه در روز شنبه ۱۵ ذى قعده ۱۳۹۷ مطابق ۷ آبان ۱۳۵۶ در کاکستون‌هال واقع در جنوب غربى لندن و با حضور قشر عظیمى از برادران و خواهران مسلمان صورت گرفت، پس از قرائت آیاتى از قرآن یکى از برادران مسلمان سخنرانى کرد و سپس تظاهراتى برپا شد، آنان وقتى مقابل سفارت ایران در لندن رسیدند شعارهایى مبنى بر حمایت از مبارزان و زندانیان سیاسى، تجلیل از مقام شهید سید مصطفى خمینى و نفرت از رژیم شاه و امپریالیسم آمریکا سر دادند و فریاد زدند:
خمینى خمینى خدا نگه دار تو
بمیرد، بمیرد دشمن خونخوار تو۴
در حین راهپیمایى نیز اطلاعیه‌هایى منتشر و در اختیار تظاهر کنندگان قرار گرفت.
مسلمانان شهر لوند سوئد نیز در سوم آبان ۱۳۵۶ بدین مناسبت اطلاعیهاى صادر کردند که در آن آمده بود: ضمن ابراز تأثر شدید درگذشت نابهنگام و مرموز حاج آقا مصطفى فرزند برومند رهبر عالیقدر و مجاهد نستوه امام خمینى را به پیشگاه قائد زمان و مجاهد کبیر و مرجع عالیقدر جهان تشیع حضرت آیت اللّه خمینى تسلیت گفته، از خداوند بزرگ براى رهبر خردمند و نستوه خود طول عمر و براى تمامى بازماندگان آن مرحوم و بویژه ملت ایران صبر و تحمّل را مسئلت مىنمائیم.
اتحادیه انجمنهاى اسلامى دانشجویان در اروپا ضمن ابراز تأثر شدید از این ضایعه دردناک خاطرنشان ساخت تمامى واحدهاى اتحادیه انجمنهاى اسلامى دانشجویان سراسر اروپا وسازمانهاى اسلامى دانشجویى وابسته به انجمن اسلامى دانشجویان در آمریکا و کانادا و نیز انجمنهاى اسلامى دانشجویان در هند، روزهاى جمعه و شنبه ۶ و ۷ آبان برابر ۱۴ و ۱۵ ذیقعده ۱۳۹۷ مراسم یاد بود و فاتحه برگزار خواهند کرد. نشریه قدس ارگان اتحادیه انجمنهاى اسلامى دانشجویان در اروپا، کمیته فلسطین در اطلاعیهاى آورد: شهادت مظلومانه سید مصطفى خمینى اخگرى بر خرمن باروت خشم، قهر، شور، عشق و عصیان ملّت ایران زد و مردمى را که سالیان درازى شرنگ دورى رهبر روح و جانشان را ساییده بود، یکباره به مرز انفجار کشانید. مردمى که تا دیروز به جُرم بر زبان آوردن نام خمینى با زندانهاى دراز مدت و شکنجههاى توان فرسا کیفر دیده بودند در مراسم سوگوارى و بزرگداشت فرزند دل بند امام یک باره عقده دل را گشودند و بىپروا با شعارها و تظاهراتى خیابانى در حمایت از امام تبعیدى خویش فریادى در سکوت کشیدند و رعدى در آسمان بى ابر کشور پدید آوردند و بدین گونه وفادارى و پیوستگى خود را نسبت به امام و رهبر خویش آشکار کردند.۵
پیامدهاى پر فروغ شهادت حاج آقا مصطفى خمینى
افشاى ماهیّت رژیم استبدادى
در فضاى باز سیاسى ایجاد شده، نیروهاى انقلابى به سازماندهى نیروها، برگزارى مجالس و مراسم سخنرانى، انتشار مجلات و جراید و افشاى جنایات روى آوردند، روحانیان و فعالان مذهبى پخش اعلامیهها و نوارهاى امام را در صدر کارهاى خویش قرار داده و روشنگرىها را بطور جدّىتر پى گرفتند، در چنین شرایطى خبر درگذشت مشکوک حاج آقا مصطفى موج جدیدى بوجود آورد این خبر با پیش زمینههایى که قبلاً فراهم آمده بود یعنى جنایت انجام شده توسط ساواک که منجر به مرگ هزاران جوان انقلابى در ایران شده بود افکار عمومى آحاد ملّت ایران را به این سو بُرد که این مرگ طبیعى نبوده و بلکه شهادت است و این جنایت به وسیله ساواک صورت گرفته است.
اولین اثر این ضایعه افشا شدن چهره رژیم و دستگاه ساواک در کشتار بى حدّ و حصر جوانان و انقلابیون بود. به دنبال این حادثه موضوع سایر مرگها و ناپدید شدن سالهاى سیاه گذشته در جامعه مطرح شد.۶
بدیهى است بعد از هر واقعه دل خراش، اذهان بیدار مردم به دنبال عوامل بروز آن حادثه خواهد بود و بطور طبیعى مردم مسلمان با شهادت فرزند رشید امام به سراغ عناصر اصلى، طراحان و مجریان این جنایت بودند، پزشکى که در بیمارستان کوفه پیکر مصطفى را معاینه کرد بلافاصله اظهار داشت وى مسموم گردیده و اگر به او اجازه کالبد شکافى بدهند این حقیقت را به اثبات مىرساند، این پزشک بلافاصله از طرف سازمان امنیت عراق بازداشت شد و بیست و چهار ساعت بعد آزاد گردید که پس از آن از هرگونه اظهار نظرى پیرامون این موضوع خوددارى کرد.
و با توجه به قرائن قبلى و جنایات متعددى که رژیم مرتکب شده بود مردم دستهاى او را مستقیماً در جریان مشاهده مىکردند، برخى مفسّران طى تحلیلى دراینباره گفتنهاند: در جوّ پر از بدگمانى آن روز ایران معمول بود بسیارى سازمان امنیت را در مرگ سید مصطفى دخیل مىدیدند. روزنامه المجاهد چاپ الجزایر نوشت مصطفى خمینى به دست ساواک به قتل رسیده است و خبرگزارى فرانسه در ۲۴ اکتبر ۱۹۷۷ م این گونه گزارش داد: مردم این فرضیه را که امکان دارد رژیم ایران مسؤول مرگ مصطفى خمینى باشد بعید نمىدانند. همین خبرگزارى در گزارش دیگرى به نقل از خبرگزارى فلسطینى وفا در ششم دسامبر ۱۹۷۷، نوشته است: سید مصطفى خمینى پسر امام روح اللّه خمینى چهل روز قبل در نتیجه بدرفتارىهاى پُلیس مخفى ایران جان خود را از دست داده است، روزنامه ارشاد چاپ پاکستان در مقالهاى که در ۲۹ اکتبر ۱۹۷۷ م منتشر شد به مرموزبودن شهادت آن علامه اشاره مىکند روزنامه السفیر چاپ لبنان به انتشار بیانیه رهبران مذهبى ایران که در آن ساواک را مسؤول شهادت حاج آقا مصطفى دانستهاند مبادرت مىورزد.۷
ژنرال‌هایزر در خاطراتش گفته است: تنفّر (امام) خمینى از شاه هرگز تغییر نکرد، این تنفّر او را به زندان انداخت و سپس موجب تبعید او به ترکیه و عراق گردید و باعث شد که او رهبر معنوى و بلامنازع شیعیان که ۹۲% ملّت ایران را تشکیل مىداد، گردد. این تنفّر پس از مرگ فرزندش در پاییز سال ۱۹۷۷ م که گناهش به گردن شاه انداخته شد، جوشش پیدا کرد. طوفانى که به نخستین قیام عمده از قم در ژانویه ۱۹۷۸ م منجر شد قبلاً توسط شاه پیش بینى شده بود اما این قیام زودتر از زمان پیش بینى شده به وقوع پیوست، به نظر مىرسد که هیچ یک از دول غربى اهمیّت آن را تا ماه سپتامبر بعد متوجه نشدند. سرآنتونى پارسونز سفیر بریتانیا به شکست خود در درک این حوادث اعتراف کرده است.۸
جان استمپل مىنویسد: در اکتر ۱۹۷۷ م یکى از فرزندان آیت اللّه خمینى کشته شد، هرگز ثابت نشده است که براى قتل فرزند خمینى از طرف ساواک دامى گسترده شده باشد، ولى اطرافیان خمینى معتقد بودند این کار توسط ساواک انجام گرفته است، طبیعتاً این نفرت آیت اللّه را از رژیم افزایش داد، پیروان خمینى با برگزارى مراسم سوگوارى و عنوان کردن مقام شهادت براى فرزند او، اعتبارش را نیرو بخشیدند تأثیر تبلیغاتى این حادثه و نیز سایر موارد موجب شد که سازمانها و گروههاى ناراضى توده وار به حمایت برخیزند کارى که در طول سالهاى ۱۹۶۳ تا ۱۹۶۷ م از عهدهاش برنیامده بودند.۹
مطرح شدن نام و یاد امام خمینى
ابتلاى هر انسانى در گرو معرفت او مىباشد و به همان میزان که بصیرت و بینش افزوده مىشود آزمون الهى دشوارتر است و چون انبیاء و اوصیاى الهى عالىترین مراحل کمال را طى کردهاند به دشوارترین مصائب دچار گردیدهاند. البته معرفت هر مرحله ابتلاى خاص آن را به همراه مىآورد و خروج پیروزمندانه صبر ویژهاى را مىطلبد و ظفرمندى در این رتبه خود موجب ترفیع درجه و اعتلاى معرفت مىگردد و با ارتقاى معرفت آزمونى قوىتر از راه مىرسد و چون صبر نسبت به اجزاى ایمان به منزله رأس نسبت به جسد است لذا ایمان به نصاب خود نمىرسد مگر با پیروزى در امتحان الهى و این فتح در پرتو استقامت و بردبارى بدست مىآید، اهل معرفت علاوه بر برخوردارى از صبر به یقین هم رسیدهاند و همین عامل موجب مىگردد که پویندگان راه کمال حقایق هستى و اسرار آفرینش و رموز حوادث را با نگرش دیگرى مشاهده کنند و از این روى اکثر امورى را که دیگران در لباس کراهت و ناراحتى مىبینند و از آنها روى گردان هستند، خیر دانسته و خوب دیده و بدان سوى گرایش دارند و آن را چونان محبوب خویش به آغوش مىکشند، این افراد در پرتو یقین و صبر واقعى با خرق حجابهاى ظاهرى مهر و لطف مخفى را مشاهده مىکنند لذا هضم مصایب تلخ و رخدادهاى ناگوار که از دیگران ساخته نمىباشد براى آنان سبک و سهل مىباشد.
امام خمینى که از نظر دانش و تقوا و کمالات اخلاقى و مکارم انسانى در پایگاهى رفیع قرار داشت خود را دائم در میدان آزمون پروردگار مىدید و در طول سالهاى متمادى با آزمونهاى فراوانى روبرو شد که همه آنها را با موفقیت پشت سر نهاد و نه تنها در برابر رخدادهاى ناگوار و تلخ عقب نشینى ننمود بلکه از آنها استقبال کرد و با پیروزى بر مصائب متعدد خداوند با قبول قربانى او که حاج آقا مصطفى بود وى را به مقام مهمتر و والاترى ارتقا داد که همان انهدام بناى فرسوده نظام استبدادى شاهنشاهى و برقرارى تشکیلات سیاسى بر اساس مقرّرات اسلامى بود. او در قیام علیه طاغوت حزن و خوفى به دل راه نداد و اجازه نداد برخى تهدیدهاى دشمن در سد آهنین امت اسلامى خلل وارد سازد و چون فرزند ارشد و دانشمند خود را از دست داد، از آن به لطف پنهان الهى تعبیر کرد و از رنج فقدان او که امید آینده اسلام بود استقبال کرد و گرچه در آن زمان بسیارى از مردم نمىتوانستند عمق این سخن را درک کنند ولى یک سال پس از شهادتش شجره طیّبه جمهورى اسلامى به شکوفایى و شکوهمندى رسید و تومار رژیم ستم شاهى برچیده شد.
در واقع ضایعه مزبور نخستین جرقهاى محسوب مىشد که شعلههاى انقلاب اسلامى را روشن کرد، رژیم شاه به تصوّر این که فقدان این شخصیّت بزرگ رهبر انقلاب اسلامى را دچار شکست روحى و نهایتاً آسیبپذیر مىکند، ناگهان در برابر صلابت امام که در کمال آرامش بدون آن که خم به ابرو بیاورد از کنار آن گذشت، دچار حیرت و سرگردانى شده و با درماندگى دچار اشتباه بزرگ دیگرى شد که سرآغاز انقلاب اسلامى محسوب مىگردد. در واقع تصوّر مىنمود با به شهادت رسانیدن حاج آقا مصطفى مىتواند امام را از صحنه مبارزه خارج کند، براى آنان بهترین ضربه به امام این بود که بهترین اولادش را از او بگیرند.
فرزندى که براى ایشان دوست، یار و یاور و در تمام اوقات زندگى و مراحل گوناگون مبارزه پشت سر امام بود امّا درست تیرى که رژیم انداخت، کمانه کرد و خودش را هدف گرفت و حرکت انقلاب را تسریع کرد و به سرنگونى رژیم منجر شد و امام آن روز که مصطفى را از دست داد این فتح را مىدید که فقدانش را لطف مخفى تلقّى مىکرد.۱۰
شور و شوق و استقبال مردم ایران براى برگزارى مراسم بزرگداشت آیت اللّه سید مصطفى خمینى به خوبى نشان داد که توطئه دیرینه و تبلیغات پانزده ساله استبداد و استکبار براى زدودن نام و یاد خمینى از دلها، با شکست روبرو شده و نتوانستند پیوند امام و امّت را از هم بگسلند. هیچ عاملى مانع انتشار پیامها، نوارها و اعلامیههاى امام نبود، یاد قیام پانزده خرداد و مقاومت و مبارزات سالهاى گذشته امام در اذهان و افکار احیاء گردید، آنهایى که امام را مىشناختند مجدداً به سویش بازگشتند و آنها که جوانتر بوده و او را نمىشناختند براى یافتن گم شده خود تشنه پیامها و سخنانش شدند، در آن جوّ آشفته شرایطى فراهم آمد تا نام امام خمینى در محافل و مجالس گوناگون مذهبى و سیاسى بر زبانها بیاید و موقعیت رهبرى در یکى از مقاطع حسّاس استوار گردید، در برههاى تاریخ ساز که در پى فشار رژیم ذکر نام امام در مجامع گوناگون با شش ماه زندان توأم بود۱۱ و انواع شیوههاى سیاسى و فرهنگى به کار گرفته شده بود تا نام و یاد رهبرى انقلاب در قلوب و افکار مردم فراموش گردد. به یکباره همه آن تلاشهاى مذبوحانه خنثى گردید. ساواک در گزارشى از مجالس ترحیم به مناسبت درگذشت حاج آقا مصطفى مىنویسد: در تعدادى از این محافل شعارهایى به طرفدارى از روح اللّه خمینى داده شده است،۱۲ مفسّر شبکه خبرى بى بى سى گفته است: آیت اللّه خمینى که از تبعید گاهش در نجف نه تنها اکثر تشکیلات مذهبى، بلکه نبض سیاسى کشور را در دست داشت، ناگهان نام ممنوع الذکرش بار دیگر پس از سالها و در پى فوت ناگهانى فرزند ارشدش مصطفى، بر سر زبانها افتاد، رادیو مذکور در جایى گفته است: از عصر روز سیزدهم آبان ۱۳۴۳ که اطلاعیه چند سطرى سازمان امنیت خبر تبعید آیت اللّه خمینى را منتشر کرد تا سیزده سال بعد که اطلاعیه ترحیم فرزندش سید مصطفى در مطبوعات ایران منتشر شد، ذکر نام آیت اللّه خمینى رسماً ممنوع بود.۱۳ در ادامه همین روند و در شرایطى که همراه داشتن رساله عملیه حضرت امام خمینى خلاف و جرم محسوب مىگردید و رژیم درصدد تبلیغ از برخى مراجع دیگر بود تعدادى از سخنرانان مجالس ختم حاج آقا مصطفى، حضرت امام را به عنوان رهبر و مرجع مسلّم شیعیان به مردم معرفى مىنمودند. ساواک در گزارشى در همین زمینه نوشته است: در این مجالس سخنرانان مذهبى از روح اللّه خمینى به عنوان مرجع مسلّم عالم تشیع نام مىبردهاند، بنابراین حتى دشمنان و تحلیلگران خارجى ضمن اعتراف به رهبرى و هدایت انقلاب توسط امام از تبعیدگاه، شهادت فرزند ارشدش را عامل مهمى در ترویج نام امام و در واقع استحکام موقعیت رهبرى در میان اقشار مردم دانستهاند، این در حالى است که امام از سال ۱۳۴۳ ش به بعد در میان مردمى که هدایتهاى سیاسى، فکرى و معنوى او را پذیرفته بودند و بر فرامینش گردن مىنهادند، حضور نداشت و بطور مستقیم نمىتوانست با آنان ارتباط برقرار کند.۱۴
در این شرایط با وجود آن که امام فرزندى فرزانه و فاضل را از دست داده بود حتى حاضر به تغییر برنامههاى درسى و مطالعاتى خود نشد و از موقعیت بوجود آمده براى ایجاد تحرّک و تقویت همبستگى امت مسلمان بر ضد استکبار و ستم کاران بهره برد و در حقیقت آن مجالس ترحیم متعدد، تلگرامهاى تسلیت و اقبال عمومى امام را براى پیشبرد نهضت مصممتر ساخت، از همین مقطع است که به رغم دورى چند ساله از ایران آن روح قدسى به دلیل شناخت دقیق و ارتباط عمیق عاطفى با مردم پى در پى اعلامیههاى پرمحتوا و انرژى بخش خود را خطاب به مبارزان و اقشار مسلمان داخل و خارج ایران صادر کرد، بیانیههاى امام که حاکى از ایستادگى در مقابل رژیم سفّاک بود بیش از پیش به ایران مىرسید و استقبال مردم بر تندى لحن امام افزود.۱۵ از این زمان او خواستار سرنگونى سلسله پهلوى گردید، امام ضمن توجه به مبارزه با رژیم پهلوى براى جنبشهاى مسلمان در جهان اسلام در محو سلطه و تهاجم و اشغال ارزش ویژهاى قایل بود و در همین فراز تاریخى مشکلات جهان اسلام را مدّ نظر قرار داد. خبرگزارى فرانسه به نقل از خبرگزارى وفا در ششم دسامبر ۱۹۷۷ در خصوص پاسخ امام به تلگراف تسلیت یاسر عرفات گزارش داد: امام مىگوید بین رژیم شاه، صهیونیسم و امپریالیسم آمریکا رابطهاى وجود دارد روح اللّه خمینى در پیام خود بار دیگر حمایت خویش را از جنبش مقاومت فلسطین براى آزادى از سرزمین اعلام کرده است.۱۶
آتش خشم و نفرت برافروخته شد
یکى از روحانیان مبارز که در قیام نوزده دى ۱۳۵۶ حضور داشته است مىگوید در سال ۱۳۵۶ که فرزند امام به طرز مرموزى به شهادت رسید در قم به عنوان مرکز انقلاب و قیام حضرت امام جرقهاى زده شد و علاقهمندان به ایشان، نام او را بر سرزبانها انداختند. طى مراسمى که براى آقا مصطفى برگزار شد از امام به طرز با شکوهى نام برده و ایشان را علناً به عنوان رهبر نهضت اسلامى معرفى و مطرح کردند. رژیم پهلوى وقتى با این تحلیل از مقام امام روبرو گردید خوف آن را داشت که امام بار دیگر حرکت انقلاب را سامان دهد و منافع رژیم را به خطر اندازد، لذا درصدد برآمدند به نحوى از انحاء این امر را خنثى کنند، راهى که انتخاب کردند توهین به ساحت مقدس ایشان بود، لذا نگارش و چاپ مقاله کذایى در روزنامه اطلاعات انجام شد، اگرچه آن مطالب در هفدهم دى ماه با امضاى احمد رشیدى مطلق به عنوان نویسندهاش در این نشریه درج شد ولى همه مىدانستند که دست دربار و حتى شخص شاه و ساواک در بین است، شاید عوامل رژیم قصد داشتند با این کار، افکار عمومى را نسبت به امام بسنجند، البته در قضیه درج مقاله رژیم دست به امتحانى زد که مجانى نبود و براى او گران تمام شد، حوزه علمیه که همواره پشت سر امام حرکت مىکرد ساکت ننشست و به عنوان اولین اقدام روز هیجدم دى ماه مجموعه حوزه علمیه (در اعتراض به این مقاله) تعطیل شد. روز نوزدهم دى ماه هم طلاب انقلابى و مذهبى در مسجد اعظم اجتماع کردند و قرار شد که در قالب دستجات راهپیمایى به منزل مراجع عظام تقلید مراجعه نمایند و نظر ایشان را نسبت به مقاله مزبور و توهین به ساحت مقدّس حضرت امام جویا شوند.۱۷
در واقع بعد از انتشار مقاله موهن، شهر قم دچار موجى از خشم و نفرت نسبت به رژیم شد و همان شب براى اولین بار بعد از ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ بار دیگر شعار درود بر خمینى و مرگ بر حکومت پهلوى در شهر قم طنین افکن شد، راهپیمایى و تظاهرات مردم در نوزده دیماه ادامه یافت و راهپیمایان در حین حرکت با قواى امنیتى رژیم پهلوى درگیر شدند که بر اثر آن جمع زیادى به شهادت رسیدند.
و به این ترتیب فضاى شهر قم به خون و انقلاب و ستیز با ستم تبدیل شد و اربعین شهداى قم در تبریز به یک تظاهرات با شکوه تبدیل گشت که طى آن عدّهاى از مردم قهرمان پرور این شهر توسط نیروهاى نظامى به شهادت رسیدند، چهل روز بعد اربعین شهداى تبریز در شهر یزد برگزار گردید و این مراسم به اربعینهاى گذشته پیوست و به این ترتیب انقلاب اسلامى اوج گرفت.۱۸
شاه در مصاحبه با خبرنگار بى بى سى گفت: شورشهاى قم و تبریز نتیجه اتحاد نامقدس بین کمونیستها و اشخاص مرتجع است.۱۹
بعد از این که ایادى رژیم دست به درج این مقاله موهن زدند، به تدریج متوجه اشتباه خود شدند ولى دیگر کار از کار گذشته بود، همانگونه که ویلیام شوکراس در کتاب آخرین سفر شاه یادآور گردیده و اسد اللّه علم در خاطرات خود گفته است تصوّر غلط نظام از اوضاع دهه ۱۳۵۰ آنها را وادار کرده دست به چنین حرکت سبک مغزى بزنند، برنامهاى که حرکت انقلاب را تشدید و تقویت کرد. از سوى دیگر آنها قصد داشتند چهره مقدّس رهبر انقلاب را که استوانه اصلى جریانهاى انقلابى و ضد استبدادى بود مخدوش نمایند و در ضمن یک بحران فکرى در سطح جامعه پدید آورند اما خداوند به دست خودشان پرتو افشانى انقلاب را افزایش دادند و از خاموشى آن جلوگیرى کردند.۲۰
موج آفرینى
آنچه طوفان عواطف مردم را در ابراز احساسات نسبت به امام از کنترل ساواک بیرون آورد، تصمیم حساب شده نیروهاى انقلابى در برگزارى مراسم اربعینهاى متوالى بود، شکوه این مراسم چنان بود که شاه موفق نشد موج آن را پشت سر بگذراند و به موازات آن که نیروهاى انقلاب هوشمندانه عمل کردند، رژیم با خشمى توأم با جنون، ناپخته واکنش نشان داد و بر اثر تسلسل اربعینها بحران فراگیر شد و کانون اصلى فساد و استبداد را در کام خود بلعید، در روند خطاهاى پى در پى بود که رژیم در واکنش به برگزار مراسم اربعین، عدّهاى از روحانیان برجسته راتبعید کرد، حضور این افراد تبعیدى در شهرهاى دور افتاده، فراگیر شدن انقلاب را در پى داشت.۲۱
شهادت حاج آقا مصطفى و حوادثى که به دنبال آن در قم، تهران، و دیگر شهرها روى داد مردم را براى حمایت از امام متحد نمود و حوزههاى علمیه ایران با حوزه نجف پیوند برقرار کرد، ترسها و دلهرهها از بین رفت و دیگر مردم از آن جوّ اختناق و فشارى که حاکم بود هراسى نشان نمىدادند. پس از ختم هر جلسه چند دقیقهاى نیز با ترس و لرز شعار داده مىشد مثل درود بر خمینى و پس از گذشت جلساتى شعار مرگ بر حکومت یزیدى افزوده شد، آن جلسات به طور پراکنده تا چهل روز ادامه داشت و سرانجام برکات خود را نشان داد، بالا رفتن آگاهىهاى سیاسى نیروهاى انقلابى، زدودن ترس و تقویت روحیه شجاعت و فداکارى و افزایش اعتماد به نفس مردم در ابراز اعتراض و انزجار به خاطر برنامههاى ضد اسلامى دستگاه حاکمه از ثمرات این اربعینها بود. جلسات مزبور شعارهاى کوتاه و چند لحظهاى توأم با خوف را به شعارهاى طولانى همراه با شجاعت و صلابت تبدیل کرد. مردم چون سیل خروشان براى سرنگونى نظام طاغوتى به حرکت درآمدند و کنترل اوضاع از دست مأموران خارج و ابتکار به دست رهبرى قیام و نیروهاى مبارز قرار گرفت، استکبار وقتى احساس کرد نیروهاى مذهبى هر روز قوىتر و خطرناکتر مىشوند تصمیم گرفت وحدت و انسجام آنان را هدف قرار دهد. امام خمینى که پى به این توطئه برده بود در آذر سال ۱۳۵۶ در نجف پیرامون وحدت مطالبى بیان فرمودند که مضامین آن این بود: تمام عقب افتادگىهاى ما از پراکندگى و تفرقه است، امروز وحدت اهمیّت دارد و بدین گونه ایشان بین طلّاب، دانشجویان، بازاریان و کارگران یک نوع اتحاد و هم دلى بوجود مىآورد، امام در جایى دیگر هشدار دادند مبادا جناحهاى مذهبى و مبارز از هم فاصله بگیرند، و تأکید نمودند روحانیان و دانشگاهیان با یکدیگر دست برادرى دهند و جمعیتهایى که دارند براى اسلام کار مىکنند نباید از هم فاصله بگیرند، آنها باید با هم مرتبط گردند، وقتى سخنان امام که برگرفتهاى و مضمونى از آن را در این جا آوردیم در قالب نوارهایى در سطح وسیعى پخش شد و در منابر، مساجد و محافل مذهبى مورد ارزیابى قرار گرفت ارتباط دانشگاه و حوزه قوى و این دو قشر روحانى و دانشگاهى با یکدیگر مأنوس گردیدند.
رژیم براى برهم زدن اتحاد نیروهاى مسلمان و انقلابى که از حوزه و دانشگاه برخاسته بودند در کنار حزب رستاخیز گروهى تحت عنوان سازمان ملى دانشگاهیان بوجود آورد و تمام تحصیل کردهها، سرسپردههاى آموزش دیده و دست آموختههاى سیا، ساواک و دربار که در لباس استاد، رئیس دانشگاه، و رئیس دانشکده بودند تحت پوشش این سازمان جمع کرد تا با بوجود آوردن یک جریان دست نشانده با ظاهرى انقلابى و مخالف رژیم بوجود آورد، اولاً در صفوت متحد مورد اشاره بذر تفرقه بپاشند و ثانیاً اوضاع را از طریق این تشکّل بدست گیرند که موفقیتى بدست نیاوردند.۲۲
با این همه جریان اصلى مبارزه براى سرنگون کردن رژیم پهلوى مرکز ثقل و نقطه امیدى یافت، سرود وحدت ساخته شد و در سراسر جهان بین مسلمانان شنیده شد، شاه و کارگزارانش چند ماهى بعد آن را شنیدند. هزاران تنى که هرماه به میمنت شرایط جدید سیاسى و بهبود روابط ایران راهى عتبات عراق مىشدند پیام آور و پیغامبرانى بودند که دور از چشم مأموران ساواک شبها خود را به حرم حضرت على(ع) در نجف مىرسانیدند و در ضمن به تماشاى مردى مىنشستند که کار هر شب او در این تبعید طولانى حضور در آن حرم بود، زائران ایرانى گهگاه به دست بوس نائل مىآمدند و وجوه شرعى را به نمایندگان امام خمینى مىسپردند.
تحرّک بىسابقهاى که ناگهان در نهضت اسلامى پدید آمد گرچه در داخل و خارج از ایران به کیفیّتهاى گوناگون رُخ مىنمود ولى در عمل یک هدف داشت، دانشجویان مسلمان مقیم اروپا، کانادا و آمریکا جانى تازه گرفتند و به فعالیتهاى خود تحرّک بخشیدند، رابطین مبارزین در کشورها و نواحى مسلمان نشین جهان در فرصتهاى مناسب و مقتضى گزارش امور را به نجف مىرسانیدند و رهنمودهاى حیات بخش امام را دریافت مىنمودند.
حرکت عمیق دیگرى نیز در ایران در حال شکلگیرى و سازماندهى بود که ساواک از ابعاد گسترده آن اطلاعاتى اندک داشت. جناحهاى مختلف مذهبى و مبارز حول یک مرکزیت مخفى جمع مىشدند، این کانون را یاران باوفاى امام و شاگردان برجسته ایشان بوجود آورده بودند که در رأس آنان شخصیت‌هایى چون شهید آیت اللّه مطهرى، آیت اللّه سید على خامنهاى، شهید مظلوم دکتر بهشتى، دکتر مفتح و دکتر باهنر قرار داشتند، چند نفرى از این بزرگان نیز در زندان به سر مىبردند، این مرکزیت در شهرستانها یارانى استوار داشت از جمله شهید صدوقى در یزد، قاضى طباطبایى در تبریز، دستغیب در شیراز،هاشمى نژاد در مشهد و… که هر کدام از طریق مساجد و حسینیهها اجتماعاتى را بر پا مىداشتند و به روشنگرى و افشاگرى مىپرداختند، دستور کلى و رهنمودهاى اساسى این برنامهها از نجف مىرسید، ابرها آهسته آهسته کنار مىرفت و در تناسب مستقیم با واکنش و آمادگى مردم ایران پیامها و سخنرانىهاى امام شدیدتر و بارزتر مىشد. یازدهم آذر ۱۳۵۶ سرآغاز حرکت تازهاى بود زیرا امام خمینى در مسجد شیخ انصارى نجف پرده از سیاست فضاى باز سیاسى برداشت و خاطرنشان ساخت این وضع جدید که رژیم شاه به نویسندگان مجال نوشتن و به گویندگان فرصت گفتن داده، نیرنگ بزرگى براى تطهیر شاه و وانمود کردن آزادى ادعایى و جنایات را به گردن دولتىانداختن که ابزارى بیش نمىباشد، امام پس از افشاى این نقشه عموم مسلمین خصوص علما، دانشگاهیان، روشنفکران و…را موظف نمود از فرصت پیش آمده بهره گرفته و حقایق را بر زبان جارى کرده و به گوش مقامات بین المللى و سایر جوامع بشرى برسانند، امام هشدار دادند اشخاص متعهد و متدین که ابتکار عمل را به دست گرفتهاند از معرفى خود اجتناب نمایند و فریب این فضاى باز را نخورند از تجربههاى سابق پند گیرند وبه فعالیتهاى خود در پرتو اسلام و در چارچوب موازین دینى، ادامه دهند.
در حالى که رژیم مىکوشید تا به نهضت مذهبى انگ ایسمهاى جدید را بزند و به بهانه سرکوبى کمونیستها و مارکسیستها، کشتار خونینى به راه اندازد، توصیههاى ارزشمند امام یک دستور العمل راهگشا مشخص و حساب شده بود که جلو چنین جنایتى را مىگرفت.۲۳
ساواک براى کنترل و مهار جنبش و قیام خودجوش مردم از آذرماه ۱۳۵۶ بار دیگر اقدام به دستگیرى و تبعید چهرههاى فعّال دانشگاهى حوزوى کرد، تعداد زیادى از طلاب و فضلاى حوزه و نیز دهها نفر از دانشجویان دانشگاههاى تهران، اصفهان و… دستگیر و روانه سیاه چالهاى رژیم شدند. بسیارى از دانشجویان از ادامه تحصیل محروم گردیدند، دانشگاهها و مراکز آموزش عالى یکى پس از دیگرى به تعطیلى کشیده مىشد و هر روز از گوشه و کنار کشور خبر شهادت عدّهاى و دستگیرى و شکنجههاى عدّهاى دیگر به گوش مىرسید.۲۴
به موازات سرکوبهاى خونین چهرههاى مقبول و مورد احترام مردم که در مبارزات نقش داشتند و بعد از حضرت امام محور انقلاب بودند از بدنه جامعه جدا کرده و به نقاط بد آب و هوا و دور افتاده تبعید مىکردند، آیت اللّه پسندیده که پیرمردى ۸۵ ساله بود به انارک در مناطق کویرى شمال شرقى اصفهان تبعید شد، آیات محترم و حجج اسلام حسین نورى، صادق خلخالى، ربانى شیرازى، ربانى املشى، مرتضى فهیم کرمانى نیز جزو شخصیتهاى تبعید شده بودند، به این خیال که با دستگیرى این بزرگان نیروى محرکه نهضت کم توان مىگردد غافل از آن که مردم با اشتیاقى درونى و یک نوع حرکت خودجوش با امام یکى شده و در همان مسیرى که رهبر ترسیم کرده بود گام برمىداشتند و اگر نیمى از این جمعیت محبوس و تبعید مىگشت از حرکت خود باز نمىایستادند.۲۵
بدین گونه از مهمترین آثار شهادت حاج آقا مصطفى ایجاد شور و هیجان روز افزون در میان مردم بود و بر اساس اسناد ساواک در پایان اکثر مجالس ترحیم وى جمعیّت شرکت کننده در مراسم، به تظاهرات پرالتهاب در حمایت از امام و محکومیت جنایات رژیم پهلوى مىپرداختند، پس اگر بگوئیم این رویداد فعالیت یک آتشفشان نیمه خاموش به شمار مىرفت سخنى به گزاف نگفتهایم، یکى از عناصر وابسته به جبهه ملّى اعتراف کرده است:۲۶ یک ماجراى سیاسى بود نه این که در گذشت فرزند (امام) خمینى این قدر جنجال به ظاهر به پا کند، مردم به دنبال یک علتى و مستمسکى مىگشتند که تظاهراتى به راه اندازند، فوت پسر خمینى موضوعى بسیار عالى براى حرکت ایجاد کردن بود…خوب اینها از آن استفاده کردند و بهرهبردارى لازم را نمودند. اگرچه او کوشیده است از ابعاد سیاسى و اجتماعى حادثه شهادت حاج آقا مصطفى بکاهد ولى بطور ضمنى اعتراف کرده است که مبارزان با استفاده از نتایج این ضایعه با یکدیگر متحد شدند و موج جدید و شدیدى بوجود آوردند.
اسناد ساواک نیز به این واقعیت تصریح نمودهاند: بعد از مراسم چهلمین درگذشت مصطفى خمینى افراطیون مذهبى در دنباله فعالیتهاى اخلال گرانه خود در ماه محرم، بار دیگر فرصتى پیدا کردند که تلاشهاى مضرّه را در مقیاس وسیعتر تعقیب نمایند و در چند مورد در شهرهاى مشهد و اهواز به تظاهرات خیابانى و شکستن چند جام از شیشههاى دو شعبه بانک صادرات مبادرت نمودهاند.۲۷
در فاصله برگزارى مجالس ختم سید مصطفى خمینى و مجالسى که به مناسبت چهلمین روز درگذشت او برگزار گردید فعالیتهاى وسیعترى نیز از طرف عناصر متعصب مذهبى طرفدار روحانیون افراطى و وابسته به گروههاى برانداز انجام گرفت و عدّهاى در شهرهاى تهران، شیراز و مشهد به تظاهرات خیابانى، حمل شعارهاى پارچهاى مضر و شکستن شیشههاى چند شعبه بانک، سینما، مشروب فروشى و هم چنین شرکت هواپیمایى ملّى ایران در شهر شیراز مبادرت نمودهاند.۲۸
از آن پس ایران اسلامى شاهد انفجارى فزاینده از عواطف شد که هرگز در تاریخ نهضتها تا آن روز سابقه نداشت، بحران فراگیر شد و چنان شدت و حدّتى پیدا کرد که تشکیلات ستم را در معرض خطر جدّى قرار داد. آن روز که خیابانهاى اصلى تهران شاهد راهپیمایى میلیونى شد تمامى تماشاگران و تحلیل گران خارجى دریافتند که موج انقلاب مهار شدنى نمىباشد، بنابراین آن چه رژیم پهلوى را برانداخت زلزلههاى سیاسى سالهاى ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ بودند که کانون آنها در مراسم اربعین رحلت شهادت گونه حاج آقا مصطفى شکل گرفت.۲۹
پىنوشتها:
- از ایران به ایران، ج ۲، ص ۴۱ – ۴۲٫
- فصلنامه ۱۵ خرداد، تابستان و پائیز ۱۳۷۳، ص ۱۲۸ – ۱۲۹٫
- از ایران، ج ۲، بخش اسناد، سند ش ۷، ص ۴۹۷٫
- فرزندان اسلام و قرآن، دفتر اول، واحد فرهنگى بنیاد شهید، تهران ۳۶۲، ص ۱۳۶ – ۱۳۹٫
- مجله ۱۵ خرداد، ص ۱۲۸ – ۱۲۹ ؛ از ایران به ایران، ج ۲، ص۴۹۴ – ۴۹۵٫
- انقلاب اسلامى در تئورى و عمل، سید حسین تقوى حسینى، قم انتشارات علمى فرهنگى صاحب الزمان، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۱۶۴٫
- شاهد یاران، آبان ۱۳۸۵، ص ۷۱، داستان انقلاب، محمود طلوعى، ص ۲۶۱، فصلنامه ۱۵ خرداد، شماره ۱۵ – ۱۶، ص۱۲۴ – ۱۲۹٫
- مأموریت مخفى در ایران (خاطرات ژنرال‌هایزر)، ترجمه سید محمد حسین عادلى، تهران، بى نا، چاپ اول ۱۳۶۵، ص۴۶۲-۴۶۳٫
- درون انقلاب ایران، جان دى استمپل، ترجمه منوچهر شجاعى، تهران، مرکز خدمات فرهنگى رسا، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص ۶۲٫
- پا به پاى آفتاب، ج ۱، ص ۱۵۶ – ۱۵۸٫
- فصلنامه ۱۵ خرداد، ش ۴، ص ۲۷٫
- ساواک و روحانیت، ص ۲۰۲٫
- داستان انقلاب،ص ۲۳۰ و ۲۵۳٫
- مجموعه مقالات کنگره شهید آیت اللّه سید مطفى خمینى، ص۱۵۲ – ۱۵۳، شاهد یاران، همان، ص ۶۹٫
- سلسله پهلوى و نیروهاى مذهبى به روایت تاریخ کمبریج، ص۳۱۸٫
- فصلنامه ۱۵ خرداد، شماره ۱۵ و ۱۶، ص ۱۲۴٫
- حماسه نوزده دى ۱۳۵۶، به کوشش على شیر خانى، ص۱۱۳ -۱۱۴٫
- انقلاب اسلامى در تئورى و عمل، ص ۱۶۴ – ۱۶۵٫
- تاریخ سیاسى ایران، دکتر سید جلال الدین مدنى، ج ۲، ص۲۴۸٫
- حماسه نوزده دى، ص ۳۳ – ۳۴٫
- مجموعه مقالات کنگره شهید سید مصطفى خمینى، ص ۲۹ – ۳۱٫
- سیر تکوینى انقلاب اسلامى، جواد منصورى، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ سوم ۱۳۷۹، ص ۳۰۸ – ۳۰۱٫
- از سید ضیاء تا بختیار، ص ۷۳۲ – ۷۳۴٫
- از ایران به ایران، ج ۲، ص ۸۶ – ۸۷٫
- همان، ص ۱۰۸ – ۱۰۹٫
- داستان انقلاب، ص ۲۶۲٫
- ساواک و روحانیّت، ص ۲۰۲٫
- همان، ص ۱۹۹٫
- شاهد یاران، همان، ص ۵۸٫