یاسر جهانى پور
مقدمه
یکى از ویژگىهاى مؤمن این است که مىخواهد دائماً خود را به خدا نزدیک کند و پیوسته در جهت جلب رضاى اوست. همانطور که در روایات بسیارى به توبه یا دعا و…سفارش شده و از طرف دیگر مکانها یا زمانهاى خاصى براى اجات دعا یا قبولى توبه ذکر شده، براى جلب رضایت حق نیز اوقات یا مکانهایى بیان شده که مؤمن مىتواند در آنها، به خداوند تقرّب جوید. خداوند، مهربان و بخشنده بوده و رحمت او همیشه بر خلقش جارى است، اما باید بدانیم برخى از اوقات یا در برخى از مکانها رحمت خداوند بر خلق بیشتر بوده و بخشش معاصى راحتتر مىباشد، یکى از همین اوقات روز عرفه است. براى کسى که در جستجوى رحمت الهى است روز عرفه فرصت خوبى است تا بتواند رضایت خداوند را جلب نموده و از گناهان خود توبه کند در این نوشته سعى مىکنیم به برخى از این فرصتها اشاره کنیم.
عرفه و فرصت خداشناسى
روز عرفه داراى فضایل بسیارى است، هم براى کسانى که در عرفات حاضرند و هم براى کسانى که در اماکنى غیر از عرفات اند، به همین دلیل بر مؤمنان لازم است نهایت بهره بردارى از این روز شریف را بنمایند. یکى از مهمترین و بهترین فرصتهاى موجود در این روز، فرصت خداشناسى است، تأمّل و تدبّر در دعاى عرفه امام حسین که در حقیقت بیان و شرح حقایق توحیدى و مراتب آن است ما را به این موضوع یعنى خداشناسى نزدیکتر مىکند. اینکه خداوند انسان را چگونه خلق فرمود، چگونه روزى داد، چقدر بر بندگان نعمت ارزانى داشت، چقدر از گناهان ایشان بخشید،و… همه از مواردى است که در دعاى عرفه ذکر شده است. با قرائت دعاى عرفه خدا را بهتر مىشناسیم، وقتى فهمیدیم که نهایت مرتبه توحید آن است که غیر از خدا نبینیم و غیر از او نخواهیم، سعى مىکنیم تا خود را به آن مرتبه برسانیم، همانکه امام فرمود: “ایکون لغیرک منالظهور ما لیس لک حتى یکون هو المظهر لک متى غبت حتى تحتاج الى دلیل یدلّ علیک عمیت عین لا تراک؛ آیا براى غیر تو ظهورى هست که براى تو نباشد تا آن غیر بخواهد مظهر تو باشد؟ چه وقت غایب بودهاى تا به دلیلى احتیاج باشد که بر تو دلالت کند؟ کور باد چشمى که تو را نبیند”. همه اینها با تأمّل و تفکر در دعاى عرفه بدست مىآید، براى آنانکه اراده دارند معرفت خود را نسبت به حقتعالى زیاد کنند. در این فصل سعى مىکنیم به برخى از راههاى افزایش خداشناسى اشاره کنیم.
الف: استفاده کردن از نعمتهاى در دسترس
خداوند مىفرماید: “الّذى جعل لکم الأرض فراشاً و السّماء بناءً و انزل من السّماء ماء فاخرج به من الثّمرات رزقاً لکم فلاتجعلوا للّه انداداً و انتم تعلمون؛۱ آن (خداوندى) که زمین را براى شما فرشى (گسترده) و آسمان را بنایى (افراشته) قرار داد و از آسمان، آبى فرو فرستاد و به آن از میوهها، روزى براى شما بیرون آورد، پس براى خداوند شریک و همتایى قرار ندهید با آنکه خودتان مىدانید(که هیچ یک از شرکا و بتها، نه شما را آفریدهاند و نه روزى مىدهند و اینها فقط کار خداست). اینکه انسان بداند از نعمتهاى خداوند استفاده مىکند و روزى خود را از آنها تأمین مىکند، او را به این موضوع راهنمایى مىکند که اولاً آنکه این نعمتها را به او ارزانى داشته، اگر اراده فرماید مىتواند همه را از او بگیرد. چنانکه مىبینیم هر گاه به سبب گناهان مردم، خشکسالى شده و آسمان باران را از زمین دریغمىکند مردم به تضرع و زارى به درگاه خداوند رفته، تا شاید حق از گناهان آنها درگذرد و درهاى رحمت خود را برایشان بگشاید. و ثانیاً به لطف و رحمت و مهربانى خداوند پى مىبرد که چگونه لحظهاى بندگان را مهمل نگذاشته و روزى آنها را دائماً عنایت مىفرماید.
امام حسین(ع) در دعاى روز عرفه در مورد نعمتهاى الهى و توجه بندگان به خداوند روزى دهنده مىفرماید: “فاىّ نعمک یا الهى احصى عدداً و ذکراً ام اىّ عطایاک اقوم بها شکراً و هى یا ربّ اکثر من ان یحصیها العادّون؛ پروردگارا کدام نوع از نعمتهاى بىحسابت را به ذکر و شماره مىتوان آورد، به شکرانه کدامیک از عطاهایت مىتوان قیام نمود در صورتى که نعمتت بیش از آن است که حسابگران به شمار آرند.”
ب: تفکر در ربوبیت خداوند
دقت در سیر تکاملى موجودات زنده، و تحوّل و دگرگونىهاى موجودات بى جان، و فراهم آمدن زمینههاى تربیت موجودات، و ریزه کارى‌هایى که در هر یک از این قسمتها نهفته شده است یکى از بهترین طرق خداشناسى است. هماهنگى‌هایى که در هر یک از این قسمتها نهفته شده است یکى از بهترین طرق خداشناسى است. هماهنگى‌هایى که در میان اعضاء بدن ماست که غالباً بدون آگاهى ما برقرار مىباشد، یکى از نمونههاى زنده آن است. فى المثل هنگامى که حادثه مهمى در زندگى ما رخ مىدهد، و باید با تمام توان در برابر آن بپاخیزیم، در یک لحظه کوتاه فرمانى هماهنگ به تمام ارگانهاى بدن ما – به صورت ناآگاه – صادر مىشود، بلافاصله، ضربان قلب بالا مىرود، تنفس شدید مىشود، تمام نیروهاى بدن بسیج مىگردند، مواد غذایى و اکسیژن هوا از طریق خون به طور فراوان به تمام سلولها مىرسند، اعصاب آماده کار، و عضلات آماده حرکت بیشتر مىشوند، نیروى تحمّل انسان بالا مىرود، احساس درد کمتر مىشود، خواب از چشم مىپرد، خستگى از اعضا فرار مىکند، احساس گرسنگى به کلّى فراموش مىشود. چه کسى این هماهنگى عجیب را در این لحظه حساس، با این سرعت، در میان تمام ذرات وجود انسان، ایجاد مىکند؟ آیا این پرورش جز از ناحیه خداوند عالم و قادر ممکن است؟! آیات قرآن پر است از نمونههاى این پرورش الهى که بخواست خدا هر کدام در جاى خود خواهد آمد و هر کدام دلیل روشنى براى شناخت خدا هستند.۲ امام حسین(ع) ربوبیت خداوند را در دعا چنین بیان مىفرماید: “معترفم که نعمتهایت را که بس زیادند در وجود حادث من نیست که بتوانم آن نعمتها را شماره کنم که پیوسته مرا با آن نعمتها از بدو خلقت و اول زندگانى منظور داشتى و احتیاجم را به غنا و بىنیازى مبدّل ساختى و رنج و الم را از من رفع نمودى و اسباب و وسایل آسایش عطا فرمودى و دفع هر سختى نمودى و از هر غم و اندوه مرا رهانیدى و عافیت در تن و سلامت در دین بخشیدى.
ج: تفکر در قدرت الهى و مقایسه قدرت حقتعالى با بندگان
خداوند در بیان قدرت خود مىفرماید: “قل من یرزقکم من السّماء و الأرض أمّن یملک السّمع و الأبصار و من یخرج الحىّ من المیّت و یخرج المیّت من الحىّ و من یدبّر الأمر فسیقولون اللّه فقل أفلا تتّقون؛۳ بگو: چه کسى از آسمان و زمین شما را روزى مىدهد؟ یا چه کسى مالک گوش و چشمهاست؟ و چه کسى زنده رااز مرده و مرده را از زنده بیرون مىآورد و چه کسى کار هستى را سامان مىدهد؟ (در پاسخ) خواهند گفت: خدا. پس بگو: آیا از کیفر پرستش غیر خدا پروا نمىکنید؟
همچنین در مقایسه قدرت خود با دیگران چنین مىفرماید: “هذا خلق اللّه فارونى ما ذا خلق الّذین من دونه بل الظّالمون فى ضلالٍ مبین؛۴ این آفرینش خداست، پس به من نشان دهید که (معبودان) غیر او چه آفریدهاند؟ آرى، ستمگران(مشرک) در گمراهى آشکارند.
امام حسین(ع) در دعاى روز عرفه مىفرماید: “و هو للدّعوات سامع و للکربات دافع و للدرجات رافع و للجبابره قامع، فلا اله غیره و لا شىء یعدله و لیس کمثله شىء و هو السمیع البصیر” او دعاى بندگان را مىشنود و سختىهاى ایشان را از بین مىبرد و مقامشان را بالا مىبرد و گردنکشان را سرکوب مىکند پس غیر آن ذات یکتا هیچ خدایى نیست و او را عدیل نباشد و مثل و مانند ندارد و او شنوا و بیناست.
د: تفکر در طبیعت
خداوند در آیات بسیارى انسان را به تفکّر در طبیعت و جهان آفرینش دعوت کرده است از آن جمله مىفرماید: “انّ اللّه فالق الحبّ و النّوى؛۵ همانا خداوند، شکافنده دانه و هسته است. فالق الاصباح و جعل اللّیل سکناً و الشّمس و القمر حسباناً ذلک تقدیر العزیز العلیم؛۶ (خداوند) شکافنده سپیده دم است، و شب را مایه آرامش قرار داد و خورشید و ماه را اسباب شمارش (ایّام). این است اندازهگیرى خداوند قدرتمند دانا. حضرت على(ع) مىفرماید: خداوند با نشانههاى تدبیر استوار و خواستههاى حکیمانه در خلق نظام احسن، در برابر غفلتها، آشکارا جلوه کرده است.۷
عرفه و فرصت توبه و استغفار
یکى دیگر از فرصتهاى موجود در این روز که شاید مهمترین فرصت باشد، فرصت توبه است، فرصتى که به جرأت مىتوان گفت در هیچ روزى مثل این روز تکرار نخواهد شد. توبه مهمترین چیزى است که بنده به آن احتیاج دارد. در این روز خداوند توبه بسیارى را قبول فرموده و از گناهان بندگان در مىگذرد، کافى استکه عزم بر ترک گناه کرده و به حقیقت از کردههاى خود پشیمان باشیم، آنگاه خود را غرق در رحمت خداوند خواهیم دید.
تا کنون کردى گنه دیگر مکن
تیره کردى آب، افزونتر مکن
و به این نکته توجه داشته باشیم که شاید روز عرفه دیگرى در کار نباشد تا بخواهیم از آن استفاده کنیم، شاید این آخرین باشد، پس زنهار زنهار اى برادر:
چو پنجاه سالت برون شد زدست
غنیت شمر پنج روزى که هست
مخسب اى گنه کرده خفته، خیز
به قدر گنه آب چشمى بریز
احادیثى در باب توبه در روز عرفه
روز عرفه، روزى است که خداوند توبه داوود و آدم (علیهما السلام) را قبول فرمود.۸ در عظمت و بزرگى روز عرفه و قبولى توبه در آن، همین روایت بس که امام صادق(ع) فرمود: “من لم یغفر له فى شهر رمضان لم یغفر له الى قابل الّا ان یشهد عرفه؛۹ کسى که در ماه رمضان بخشیده نشود، براى او بخششى، (در مواقع دیگر سال) نخواهد بود جز اینکه در عرفه حاضر باشد.
در خبرى از رسول خدا(ص) است که فرمود: در ذى الحجه شبى است که آن سیّد شبهاست و آن شب ابراهیم خلیل است و در این شب خداى تعالى توبه داوود را قبول کرد و آن شب عرفه است. هر که در این شب عملى کند از عبادت، او را مزد صد و هفتاد سال عبادت دهند و دعایش را اجابت کنند.۱۰
همچنین على بن ابراهیم از صادق آل محمد(ص) چنین روایت مىکند که پس از آنکه آدم(ع) در زمین صفا از مفارقت بهشت که در جوار حق تعالى بود در حال سجده چهل روز گریست، جبرئیل بر وى نازل گردید و گفت: اى آدم چرا اینقدر گریه مىکنى؟ آدم گفت: اى جبرئیل چگونه گریه نکنم در صورتى که خداوند مرا از جوار خود خارج نمود و بزمین سقوط نمودم. جبرئیل گفت: اى آدم توبه کن. آدم(ع) گفت: چگونه توبه کنم؟ آن گاه خداوند در محل کعبه، قبّهاى از نور براى او پدید آورد و نور آن اطراف مکه و کوههاى مکه را فرا گرفت پس آنجا حرم شد و جبرئیل(ع) مأمور گردید که در آنجا علامتى بگذارد و گفت: اى آدم برخیز و غسل کن و محرم شو و روزى که آدم(ع) از بهشت سقوط نمود اول ذى القعده الحرام بود و روزى که محرم شد و داخل در عرفات گردید هشتم ماه ذى الحجه الحرام بود و مأمور شد بتلبیه و چون ظهر روز عرفه شد مأمور شد غسل کند و پس از نماز عصر خداوند کلماتى بوى القاء کرد و آن کلمات این بود: “سبحانک اللّهم و بحمدک لا اله الّا انت عملت سوء و ظلمت نفسى و اعترفت بذنبى فاغفر لى انّک انت التّوّاب الرّحیم” و آدم(ع) با حال گریه و مناجات در عرفات ماند بعد از غروب روانه گردید بسوى مشعر الحرام و چون صبح شد خدا را بکلماتى خواند و خداوند توبه او را قبول نمود.۱۱
عرفه و فرصت دعا
یکى از فرصتهاى مهم در روز عرفه، که بسیار مورد تأکید ائمه معصومین و بزرگان دین قرار گرفته است، فرصت دعا و مسئلت از خداوند است. چنانکه در فصل قبل گفتیم بنا به فرموده امام سجاد(ع) این روز روزى است که در آن درهاى رحمت الهى باز بوده و خداوند عطاى خود را بر مردم گسترانیده و بر همگان تفضّل فرموده است، به همین خاطر توبه در آن مقبول و دعا به اجابت خواهد رسید. کسى که به عظمت این روز بزرگ پى نبرده و مقام آن را نشناخته باشد. به جاى درخواست حاجات خود از خداوند به سراغ خلق او رفته، طلب نیاز از آنها مىکند.
احادیثى در فضیلت دعا در روز عرفه
در روایت معتبرى است که امام سجاد(ع) در روز عرفه مردان و زنانى را دید که گدایى مىکنند فرمود: “هؤلاء شرار خلق اللّه، الناس مقبلون على اللّه و هم مقبلون على النّاس؛۱۲ اینها بدترین خلق خدا هستند(زیرا رحمت خداوند در این روز را نادیده گرفتند همانا) مردم به خدا روى مىآورند و آنها روى به مردم مىآورند. مهمترین وظیفه یک مؤمن در این روز آن است که علاوه بر اینکه خود به عنایت حقتعالى توجه دارد دیگران را نیز به رحمت و مغفرت و عطایاى حق در این روز مبارک متوجه کند و از آنها بخواهد پیوسته دعا کرده و حاجات خود را از خداوند طلب کنند. اهمّیت دعا در این روز به قدرى است که سید بن طاووس در اقبال، حدیثى از امام باقر(ع) نقل فرموده مبنى بر اینکه چنانچه روزه دارى در این روز سبب ضعف از دعا شود باید این روز را افطار کرد. “عن حنّان بن سدیر عن ابیه عن ابى جعفر(ع) قال: سألته عن صوم عرفه فقلت: جعلت فداک انّهم یزعمون انّه یعدل صیام سنه؟ قال: کان ابى(ع) لایصومه، قلت: و لم ذلک جعلت فداک قال: انّ یوم عرفه یوم دعاء و مسأله، فاتخوف ان یضعفنى عن الدعاء و…” حنان بن سدیر از پدرش نقل مىکند که از ابى جعفر(ع) درباره روزه روز عرفه پرسیدم و عرض کردم: فدایت شوم آنها (اهل سنت) گمان مىکنند روزه آن روز برابر روزه یک سال است، فرمود: پدرم آن روز را روزه نمىگرفت (من هم نمىگیرم) عرض کردم: فدایت شوم چرا؟ فرمود: روز عرفه روز دعا و درخواست از خداست بیم آن دارم که ضعف روزه مرا از دعا باز دارد…
مرحوم ابن فهد حلى(ره) با عنایت به حدیث فوق مىفرماید: روز عرفه روز دعا و مسئلت از درگاه حقتعالى است و به همین دلیل خوردن در آن افضل از روزه گرفتن مىباشد، با آنکه در روایات ترغیب به روزه گرفتن در آن بسیار شده است.۱۳
به خاطر اهمیت دادن به دعاست که در این روز دعاهاى بسیارى از معدن اهل بیت عصمت و طهارت وارد شده است که همگى نشان از جلب رضایت و مغفرت پروردگار و طلب توبه از درگاه ذات کبریایى او دارند.۱۴
عرفه و فرصت زیارت امام حسین(ع)
در مورد زیارت امام حسین(ع) در روز عرفه فوائد و فضیلتهاى بسیارى وارد شده که حاکى از اهمیّت و جلالت شأن و بزرگى امام حسین(ع) و زمین کربلا است. آنچه از ظاهر برخى روایات معلوم مىشود آن است که روز عرفه خداوند ابتدا بر زوّار قبر امام حسین توجه مىفرماید و آنگاه به حاضران در عرفات. پس بهترین فرصت براى کسى که در چنین روزى در کربلا حاضر است، این است که علاوه بر بهرهگیرى از رحمت بى پایان خداوند، امام را نیز واسطه در پیشگاه خداوند قرار داده و حوائج خود را بطلبد و البته بهترین عمل در این مکان مقدّس، قرائت دعاى امام حسین در روز عرفه است. از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: “انّ اللّه تبارک و تعالى یتجلّى لزوّار قبر الحسین(ع) قبل اهل العرفات و یقضى حوائجهم و یغفر ذنوبهم و یشفّعهم فى مسائلهم ثمّ یأتى اهل عرفه فیفعل بهم ذلک.”۱۵ خداوند تبارک و تعالى در روز عرفه، قبل از اهل عرفات، بر زوار قبر امام حسین(ع) تجلّى فرموده و حوائج ایشان را رفع و گناهانشان را مىبخشد و در مشکلاتشان یارى خواهد نمود آنگاه به سراغ اهل عرفات آمده و مثل همین انجام مىدهد.
همچنین امام صادق(ع) در حدیث دیگرى فرمود: “اذا کان یوم عرفه نظر اللّه تعالى الى زوّار قبر الحسین بن على(ع) فقال: ارجعوا مغفوراً لکم ما مضى و لا یکتب على احد ذنب سبعین یوماً من یوم ینصرف.”۱۶ چون روز عرفه شود خداوند بر زوار قبر حسین(ع) نظر انداخته مىفرماید: بازگردید در حالى که گناهان گذشته شما را بخشیدهام و بر هیچیک از شما – از زمان انصراف از زیارت – گناهى تا هفتاد روز نمىنویسم( در صورتى که گناه به عمد نباشد زیرا زیارت ائمه باید که همراه با معرفت باشد و معرفت ائمه مقتضى این است که انسان از گناه دورى کند. اگر با زیارت ایشان باز هم بنده به سراغ گناه برود معنایش آن است که زیارتش همراه با معرفت نبوده است.)
توجه به این نکته ضرورى است که زیارتى داراى فضیلت و ثوابهاى مذکور است که همراه با معرفت و شناخت باشد، چنانکه در روایت امام صادق(ع) است که فرمود: “من اتاه فى یوم عرفه عارفاً بحقه کتب له الف حجّه و الف عمره مقبوله و الف غزوه مع نبىّ مرسل او امام عادل؛۱۷ هر کس در روز عرفه به زیارت حسین(ع) بیاید در حالیکه حق او را بشناسد، خداوند براى او ثواب هزار حج و هزار عمره مقبول و هزار غزوه مىنویسد که همراه نبى مرسل یا امام عادلى بر پا کرده باشد.”
پس روز عرفه روز بهرهگیرى از فرصتهاى بسیارى است که بواسطه فزونى رحمت خداوند در این روز مىتوان از آنها بهره گرفت، روزى که تنها در سال یک بار به انسان رو مىکند، بنابراین اگر بخواهیم مىتوانیم که از این روز استفاده کامل را ببریم. بیاییم تلاش کنیم رحمت خداوند را هرچه بیشتر به سمت خود جلب کنیم.
پىنوشتها:
- سوره بقره، آیه ۲۲٫
- تفسیر نمونه، آیت اللّه ناصر مکارم شیرازى، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴، ج ۱، ص ۳۶٫
- سوره یونس، آیه ۳۱٫
- سوره لقمان، آیه ۱۱٫
- سوره انعام، آیه ۹۵٫
- همان، آیه ۹۶٫
- ترجمه نهج البلاغه محمد دشتى، مؤسسه انتشارات مشهور، ۱۳۷۹، ص ۳۴۷٫
- مسار الشیعه، شیخ مفید، چاپ کنگره جهانى هزاره شیخ مفید قم، ۱۴۱۳، ص ۳۷٫
- الاقبال بالاعمال الحسنه، سید بن طاووس، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات، ۱۳۷۶، ج ۱، ص ۲۸٫
- روض الجنان و روح الجنان، ابوالفتوح رازى، بنیاد پژوهشهاى آستان قدس رضوى، ۱۴۰۸ ق، ج ۲۰، ص ۲۵۶٫
- مخزن العرفان در تفسیر قرآن، سیده نصرت امین بانوى اصفهانى، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱، ج ۱، ص ۲۷۷٫
- علم اخلاق اسلامى، ترجمه جامع السعادات، سید جلال الدین مجتبوى، انتشارات حکمت، ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۱۴۳٫
- اقبال الأعمال، ج ۲، ص ۶۰٫
- عده الداعى، ابن فهد حلى، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ ق، ص۵۴٫
- ر.ک اقبال، ج ۲، ص ۶۱ و ج ۳، ص ۲۵۱٫
- مصباح المتهجد شیخ طوسى، مؤسسه فقه الشیعه لبنان، ۱۴۱۱ ق، ص ۷۱۵٫
- کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن قولویه، مؤسسه النشر الاسلامى، ۱۴۱۷ ق، ص ۳۱۹٫
- الامالى شیخ صدوق، مرکز الطباعه و النشر فى مؤسسه البعثه، ۱۴۱۷ ق، ص ۲۰۷٫