خسرو هدایت
سورههای مکّی و مدنی
یکی از مسائل علوم قرآنی، شناخت سورههای مکّی و مدنی است. سورههای قرآن کریم، به دو بخش مکّی و مدنی تقسیم شده‌اند.
شناخت سورههای مکّی و مدنی، علاوه بر روشن ساختن تاریخ نزول قران و سیر دعوت پیامبر، در فهم آیات قرآن در استدلال‌های فقهی و کلامی، نقش اساسی دارد. مانند تشخیص عام و خاص، ناسخ و منسوخ.
معیار تشخیص سورههای مکّی و مدنی
در تشخیص سورههای مکّی و مدنی، سه معیار وجود دارد:زمانی؛مکانی؛ خطابی.
- معیار زمانی: در این معیار، هجرت پیامبر(ص) از مکّه به مدینه ملاک است. هر سوره‌ای که پیش از هجرت و ورود به مدینه، نازل شده است، مدنی به شعار می‌رود و هر سوره‌ای که پس از هجرت، نازل شده باشد، مدنی است، در مکّه نازل شده باشد مانند سفر حج و عمره یا حادثه فتح مکّه.
- معیار مکانی: در این ملاک، شهر مکّه و مدینه، معیار است. یعنی آن‌چه که در شهر مکّه و پیرامون آن، نازل شده است، مکّی است و آن‌چه که در مدینه و پیرامون آن نازل گشته است، مدنی است؛ خواه پیش از هجرت نازل گردیده است یا بعد از هجرت. بنابراین، هرچه که در غیر این دو منطقه، نازل شده باشند، نه مکّی‌اند و نه مدنی.
- معیار خطابی: طبق این معیار، هر سوره‌ای که در آن، خطاب به مردم مکّه و مشرکان است، مکّی و هر سوره‌ای که خطاب آن به مردم مکه و مؤمنان است، مدنی است. بر این اساس گفته شده است که در هر سوره‌ای که خطاب « یا ایّها الناس» به کار رفته است، مکّی است و هر سوره‌ای که خطاب «یا ایّها الّذین آمنوا» در آن به کار برده شده است، مدنی است؛ زیرا در مدینه، غلبه با مؤمنان بوده و در مکّه با مشرکان.
گفتنی است که برای تشخیص سورههای مکّی و مدنی، ملاک‌ها و علایم دیگری نیز ذکر شده است.
از آن جمله است: ۱ـ روایات (ملاک سماعی)؛ ۲ـ علام صوری و ظاهری(ملاک قیاسی)؛ ۳ـ علایم محتوایی و معنوی (ملاک قیاسی).
ویژگی‌های سورههای مکّی و مدنی
برای سورههای مکّی و مدنی، خصوصیات و ویژگی‌هایی ذکر کرده‌اند که غالباً در این دو، وجود دارد.
ویژگی‌های غالبی سورههای مکّی
- کوتاهی سوره و کوتاهی آیات درون یک سوره.
- بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان به خدا و روز قیامت.
- دعوت به اخلاق و استقامت در عقیده و ترک لجاج و عناد.
- فراوانی قسم به خدا، روز قیامت، قرآن و ….
- فراوانی خطاب «یا ایّها الناس» و لحن تند و شدید با مشرکان مکّه.
- داستان آدم و ابلیس و انبیاء و امّت‌های پیشین.
- آغاز با حرف مقطعه، به جز سورههای بقره و آل‌عمران.
ویژگی‌های غالبی سورههای مدنی
- طولانی بودن سوره و آیات.
- بیان شریعت و تفصیل احکام.
- برخورد با اهل کتاب و مبارزه با منافقین و ذکر صفات آنان.
- فراوانی اشاره به جهاد و احکام آن.
- فروانی خطاب «یا ایّها الّذین آمنوا» و لحن ملایم و خفیف با مؤمنان.
البته این ویژگی‌ها ، کلیّت ندارد برخی از مفسّران معتقدند که ملاک اصلی، نص و خبر (روایات) است و بعد، اجتماع چندین ویژگی اگر نص معارضی در میان نباشد.(۱) ولی بعضی از مفسّران این روایات را قابل اعتماد نمی‌دانند و تنها راه تشخیص را تدبّر در مضامین سوره‌ها و تطبیق آن با اوضاع و احوال پیش از هجرت و پس از آن می‌دانند.(۲)
همچنین در مکّی یا مدنی بودن بعضی سوره‌ها، اختلاف است. و نیز درباره برخی از سور مکّی و مدنی که گفته شده است که اگر سوره مکّی است، برخی آیات آن، مدنی است و بالعکس.
در این‌باره، آیه الله معرفت «ره»، معتقد است که براساس تتبعی که انجام شده است، هر سوره‌ای که مکّی است، تمام آیات آن مکّی است و هر سوره‌ای که مدنی است، تمام آیات آن مدنی است.(۳)
بر اساس دو روایت ابن عباس و جابربن زید، جدول سورههای مکّی و مدنی و نیز ترتیب نزول سورههای قرآن، در کتب علوم قرآنی آمده است. طبق این روایات، ۸۶ سوره مکّی و ۲۸ سوره مدنی است که همراه قرآن به خط عثمان طه، چاپ سده است.
پی‌نوشتها
- برای مطالعه بیشتر و دیدن نمونه‌ها ، رجوع کنید به : تاریخ قرآن، محمّد هادی معرفت، تهران: سمت، ص ۵۸ ـ ۶۳٫
- قرآن در اسلام، ص ۱۸۶ و ۱۸۷٫
- برای مطالعه بیشتر و دیدن نمونه‌ها ، رجوع کنید به : تاریخ قرآن، محمّد هادی معرفت، تهران: سمت، ص ۵۸ ـ ۶۳٫