وحیدرضا نوربخش
کتاب«تاریخ پیامبر اسلام» تألیف دکتر آیتی، تحقیقی است مستند، گسترده و دقیق، بر اساس متون کهن در باره حیات اشرف مخلوقات هستی، پیامبر اکرم(ص) که نویسنده در تنظیم آن، زحمات فراوانی را متحمّل شده است. این کتاب، با تعلیقات و اضافاتی از دکتر ابو القاسم گرجی، از طرف دانشگاه تهران منتشر شده و چندین بار نیز تجدید چاپ گردیده است.
کتاب، بدون هیچ مقدّمه و شرحی، با معرفی اجداد پیامبر خدا(ص) شروع می‌شود و سپس به تولّد ایشان می‌رسد و از آن پس، به ترتیب، سوانح و وقایع زندگی پیامبر خدا را تا سال نهم هجری بر می‌شمرد. روشن است که وقایع پس از این سال، از جمله حجّه الوداع، حادثه غدیرخم، وفات پیامبر و… نیامده است که این امر، ناشی از درگذشت ناگهانی نویسنده است.
یکی از ویژگی‌های این کتاب ـ که آن را از نظر تحقیقی، برجسته می‌سازد ـ، توقّف نویسنده بر نکات دقیقی است که چه بسا در نگاه اوّل برای خواننده عادی اهمیتی نداشته باشد؛ ولی خواننده باریک‌بین، قطعاً آنها را از نظر، دور نخواهد داشت. برای مثال، هنگامی که سخن از مناصب کعبه مقارن ظهور اسلام به میان می‌آید، نویسنده، چهارده نوع منصب گوناگون را بر می‌شمرد.
یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب ـ که به آن ارزش مطالعه می‌بخشد ـ سلیس بودن نثر فارسی آن است. این ویژگی را عموماً در آثار نویسندگانی که در قرن اخیر از سرزمین خراسان برخاسته‌اند، می‌توان مشاهده کرد؛ کسانی همچون شهید مطهری، حسینعلی راشد، بدیع الزمان فروزانفر و محمّد پروین گنابادی.
امّا نباید از نظر دور داشت که چاپ این کتاب، جز از طریق تلاش مجدّانه و دلسوزانه دانشمند ارجمند دکتر ابو القاسم گرجی تحقّق نمی‌یافت.
سه سال پس از درگذشت استاد آیتی، فرزند ایشان، دست نویس کتاب را برای چاپ به دانشکده الهیات فرستاد. پس از نگارش، کتاب از نظر استاد مجتبی مینوی گذشت و آن را کتابی بسیار ارزنده شمرد و سپس توصیه کرد که این کار را مرد دقیق و باسواد و علاقه‌مند و عاشق و دینداری چون دکتر گرجی باید به عهده بگیرد. بدین ترتیب، دکتر گرجی، با صرف وقت زیاد، کتاب را از نظر گذراند و اصلاحات لازم را انجام داد و مطالبی در حدود ۱۸۸ صفحه بدان افزود و سرانجام در آذرماه سال ۱۳۵۹ (یعنی شانزده سال پس از درگذشت نویسنده کتاب) در ۸۳۱ صفحه منتشر و در انتشارات دانشگاه تهران، به زیور طبع آراسته گردید. در سال ۱۳۷۸ با همکاری بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و سازمان مطالعه و تدوین (سمت)، چکیده‌ای از این کتاب در ۲۴۴ صفحه، با تلخیص آقای جعفر شریعتمداری به چاپ رسید.
اینک به معرفی بیشتر کتاب می‌پردازیم:
همان طور که اشاره شد، فصل نخست کتاب، با معرفی اجداد رسول خدا آغاز می‌گردد و از تولّد تا هنگام هجرت را در بر می‌گیرد. بی‌شک، مهم‌ترین بخش این فصل، آغاز دعوت است. برخی گفته‌اند که جبرئیل در روز دوم بعثت برای تعلیم وضو و نماز نازل شد. یعقوبی می‌نویسد: نخستین نمازی که بر وی واجب گشت، نماز ظهر بود. جبرئیل فرود آمد و وضو گرفتن را به او نشان داد و پیامبر نیز هم‌زمان، همان کار را انجام می‌داد. سپس نماز خواندن را به او آموزش داد.
ابن اسحاق می‌نویسد: نماز ابتدا دو رکعتی بود، سپس خداوند آن را در چهار رکعت تمام قرار داد و در سفر بر همان صورت اوّل که واجب شده بود، باقی گذاشت. از عمر بن عبسه نقل است که در آغاز بعثت، نزد پیامبر(ص) شرفیاب شده و پرسیدم: آیا کسی در امر رسالت، تو را پیروی کرده است؟ فرمود:«آری. زنی و کودکی و غلامی». مقصودش خدیجه(س) و علی بن ابی طالب(ع) و زید بن حارثه بود… .
فصل دوم، مربوط به حوادث سال اوّل هجرت است. این بخش، با ورود پیامبر به مدینه آغاز می‌گردد. پیامبر، روز دوشنبه دوازدهم ربیع‌الأول نزدیک ظهر، وارد محلّه قبا شد و بر کلثوم بن هِدَم یکی از مردان بنی عمرو بن عوف وارد گشت و برای ملاقات با مردم، در خانه سعد بن خیثمه ـ که زن و فرزندی نداشت و مهاجران مجرّد در خانه وی منزل کرده بودند ـ می‌نشست و نخستین دستوری که داد، درهم شکستن بت‌ها بود. سپس زمینی به ده دینار خرید و بنای مسجد مدینه را آغاز کرد.
پس از اقامت پیامبر خدا در مدینه و ساختن مسجد، انصار، همگی به دین اسلام درآمدند. هشت ماه بعد از هجرت بود که پیامبر(ص) میان مهاجر و انصار، عهد برادری نهاد که در راه حق، یکدیگر را یاری دهند و پس از مرگ، از یکدیگر ارث برند. به آنها فرمود: «در راه خدا دو نفر با هم برادری کنید». سپس دست علی(ع) را گرفت و گفت: «این است برادر من».
فصل سوم، حوادث سال دوم هجرت را شامل می‌گردد. از جمله حوادث مهم این سال، تغییر قبله، وجوب زکات و روزه، دستور جهاد و آغاز غزوه‌ها و سریه‌ها، عروسی علی (ع) با دخت گرامی پیامبر، حضرت فاطمه زهرا(س)، مقرّر شدن اذان اسلامی و دستور قربانی در عید اضحی، هفده ماه پس از ورود پیامبر به مدینه بود که روز دوشنبه نیمه ماه رجب، در مسجد بنی سالم بن عوف ـ که نخستین نماز جمعه در آن جا خوانده شد ـ قبله از بیت المقدس به طرف کعبه گشت و پیامبر، دو رکعت پایانی نماز ظهر را به سوی کعبه گزارد.
در فصل چهارم، با حوادث سال سوم هجرت آشنا می‌شویم: تزویج پیامبر(ص) با حفصه؛ ولادت امام حسن(ع)؛ تزویج پیامبر با زینب دختر خزیمه و جنگ احد. پس از واقعه بدر، ابو سفیان، کاروان تجاری را به مکّه رسانید. عبد الله بن ابی ربیعه، عکرمه بن ابی جهل و صفوان بن امیّه، با مردانی از قریش که پدران و برادرانشان در بدر کشته شده بودند، با ابو سفیان و دیگر کسان، وارد صحبت شدند و گفتند: ای گروه قریش! وقت آن رسیده که به انتقام خون کشتگانمان، لشکری را به جنگ محمّد گسیل دارید. ابو سفیان گفت: من نخستین کسی هستم که این پیشنهاد را می‌‍‌پذیرم و سود مال التجاره را به هزینه جنگ اختصاص داد. سپس طوایف قریش بر جنگ با پیامبر هم داستان شدند که طی این جنگ، حمزه عموی پیامبر به شهادت رسید.
در فصل پنجم، حوادث سال چهارم هجرت را مرور می‌کنیم؛ ولادت امام حسین(ع) در ماه شعبان؛ تزویج رسول الله با امّ‌سلمه؛ سنگسار شدن مرد و زن یهودی که زنا کرده بودند؛ وفات فاطمه دختر اسد بن هاشم و مادر بزرگوار علی(ع)؛ پیامبر به زید بن حارثه که پس از جنگ بدر به وسیله یکی از اسیران، خواندن و نوشتن را آموخته بود، دستور داد که کتابت یهودیان را نیز بیاموزد؛ وفات ام المؤمنین زینب دختر خزیمه و در نهایت در این سال، می‌گساری که در آغاز، در مکّه، آیه ۶۷ سوره نحل و در مدینه، آیه ۱۰۹ و ۲۱۹ سوره بقره و آیه ۴۳ سوره نساء در باره آن نازل شده بود، بوسیله نزول آیه‌های ۹۰ و ۹۱ سوره مائده در ماه ربیع الأوّل، صریحاً تحریم شد.
در فصل ششم، به حوادث سال پنجم هجرت بر می‌خوریم که از عمده این حوادث، دو غزوه مهم دومه الجندل و خندق است. در ماه ربیع الأوّل وقتی پیامبر خبر یافت که گروهی عظیم در دومه الجندل گرد آمده‌اند و بر مسافران و رهگذران ستم می‌کنند و قصد تصرّف مدینه را دارند، برای دفع ایشان با هزار مرد مسلمان بیرون رفت؛ امّا با نزدیک شدن به آنها معلوم شد که دشمن به طرف غرب کوچ کرده است و جز بر مواشی و شبانان ایشان دست نیافت و به مدینه بازگشت و این نخستین جنگ با رومیان بود؛ زیرا زمامدار دومه الجندل، کیش مسیحی داشت و زیر فرمان هرقل پادشاه روم بود.
فصل هفتم، به وقایع سال ششم هجری اشاره دارد که از آن میان می‌توان اینها را بر شمرد: قحطی و خشک‌سالی و خواندن نماز باران توسط پیامبر در ماه رمضان؛ اسلام اوردن مغیره بن شعبه؛ شکست خوردن «شهر بَراز» فرمانده پرویز بن هرمز از رومیان و پیروزی رومیان بر ایرانیان؛ ظهار کردن (به رسم جاهلیت طلاق دادن) أوس بن صامت انصاری با زنش خوله و شکایت کردن زنش در نزد پیامبر و نزول آیات ظهار که در أوّل سوره مجادله آمده است و سرانجام، نامه نوشتن پیامبر برای خسرو پرویز پادشاه ایران.
هشتمین فصل کتاب، به حوادث سال هفتم هجری اختصاص دارد که از مهم‌ترین آنها جنگ خیبر و بازگشت جعفر بن ابی طالب از حبشه است.
فصل بعدی، مربوط به حوادث سال هشتم هجری است که از این قرارند: فتح مکّه؛ پیش از فتح مکّه؛ پیامبر(ص) علاء بن حضرمی را نزد منذر بن ساوی عبدی، پادشاه بحرین فرستاد و منذر اسلام آورد؛ در ذی حجّه سال هشتم بود که ابراهیم پسر پیامبر، از ماریه کنیز مصری تولّد یافت و در نهایت، این سال مصادف بود با وفات زینب دختر بزرگ پیامبر در مدینه.
واپسین فصل کتاب (فصل دهم) به حوادث سال نهم هجرت اختصاص دارد که از این قرارند: در شعبان سال نهم، امّ کلثوم دختر پیامبر وفات نمود؛ در ذی قعده عبد الله بن اُبَی، یکی از منافقان سرشناس مدینه که مقارن هجرت پیامبر، تاج سلطنت برای او می‌ساختند، مُرد و اسلام و مسلمانان از چنان دشمن فتنه انگیزی آسوده شدند؛ نازل شدن سوره برائت.
ابن اسحاق می‌نویسد که پیامبر خدا پس از بازگشت از جنگ تبوک، ابو بکر را به عنوان امیر الحاج، رهسپار مکّه ساخت و هنوز مشرکان به عادت گذشته خود به حج می‌آمدند؛ ابو بکر و مسلمانان همراه وی از مدینه برای حج، رهسپار مکّه شدند، آنگاه سوره برائت در شأن منافقان و مشرکان نازل شد و مردم به پیامبر گفتند: کاش این آیات را برای ابو بکر می‌فرستادی تا بر مردم بخواند! پیامبر(ص) فرمود: «جز مردی از خاندان من، از طرف من، این پیام را نمی‌رساند». در پی نزول آیات سوره برائت، پیامبر(ص) حضرت علی(ع) را به مکّه فرستاد تا این پیام را برای مردم بخواند. حضرت علی(ع) نیز پس از روز عید قربان، به پا خاست و همان چه را پیامبر فرموده بود، به مردم اعلام کرد.
در پایان، خالی از لطف نیست تا با زندگی‌نامه مختصری از مرحوم محمّد ابراهیم آیتی(ره) آشنا شویم:
ولادت
در سال ۱۳۳۳ق، در قریه گازار از توابع بیرجند در خانواده‌ای روحانی و شیعه متولّد شد و اهل خانه را از قدم خویش شاد کرد. این فرزند، محمّد ابراهیم نام گرفت. پدرش شیخ محمّد قائنی، پیش‌نماز روستای گازار بود و به امور شرعی مردم رسیدگی می‌کرد. او در سلک روحانیت و در امور دینی خود و مردم کوشا بود.
تحصیلات و استادان
مرحوم محمّد ابراهیم آیتی، پس از فراگیری دروس حوزه‌های علوم دینی، به دانشگاه راه یافت و در کنار تحصیل، به تدریس نیز پرداخت. در سال ۱۲۲۳ش، در دانشکده علوم معقول و منقول، به تدریس مشغول شد و درس‌های تاریخ اسلام، تاریخ تمدّن اسلام، فقه و فقه الحدیث را درس می‌داد. او در همان دانشکده معقول و منقول تهران، تحصیل کرده بود و موفّق به اخذ درجه دکتری شده بود. ایشان علاوه بر علوم اسلامی و ادبیات عرب، به زبان انگلیسی نیز احاطه کامل داشت و از این راه، با اندیشه‌های غربی و متون و روش تحقیق آنان آشنا گردید.
از امتیازات بسیار ارزنده حیات علمی مرحوم آیتی، این است که او هرگز خود را در علوم متداول حوزه‌ها و مجامع علمی، محدود نساخت. گو این که راز موفقیّت هر اندیشه‌ور دلسوز و تلاشگر و کاوشگر پُر توفیق، این است که خودجوش و زیرکانه، بداند که چه چیزی را باید بخواند و کدام راه را برود. بدین‌سان او در تاریخ دوره اسلامی و تاریخ پیامبر و اهل بیت نیز تلاش فراوانی کرد و یکی از متخصّصان این رشته گشت و از تألیفات ایشان نیز این نکته، آشکار خواهد شد. شهید مطهّری در تمجید از مقام علمی و زحمات ایشان چنین یاد می‌کند:
«آقای آیتی، یک مورّخی است نسبت به تاریخ صدر اسلام. من به جرئت می‌توانم بگویم در همه تهران و شاید در همه کشور کسی نداریم که به تاریخ صد ساله اول اسلام، مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که به جزئیات این قسمت از تاریخ، احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد، بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلّط است و جزئیاتش را می‌داند. اگر مثلاً از جنگ بدر بپرسید، یک‌یک آدم‌هایش را می‌شناسد. حتی گاهی می‌گوید پدرش کیست، مادرش کیست، خویش و تبارش کیستند. حرفی که این مرد بگوید، سند است… .ایشان آخرین اثری که تألیف کرده‌اند و دانشگاه چاپ کرده است، کتابی است در تاریخ اندلس که در
خدمات فرهنگی و اجتماعی
او همچنین در پرداختن به برخی موضوعات اسلامی و پیراستن نقص‌ها و خرافه‌ها، متون اصیل و استواری را عرضه کرد که از آن جمله «بررسی تاریخ عاشورا» است که ابتدا در «رادیو ایران» آن زمان پخش گردید و نیز «سیمای امیر المؤمنین از مسجد الحرام تا مسجد کوفه» و برخی مباحث دیگر که به صورت مقاله، ارائه شده است.
کتاب «سرمایه سخن» را که در باره مناسبت‌های اسلامی سال است، برای واعظان و اهل منبر نوشت تا در مناسبت‌های گوناگون، مطالب صحیح در دسترس افراد باشد و بتوانند با تکیه بر متون مطمئن، معارف دین را طرح کنند.
یکی از تلاش‌های تحسین برانگیز ایشان تلاش در راه انتشار کتاب‌های مذهبی بود که از آن جمله، تلاش گروهی ایشان و همراهانشان منشأ ایجاد «شرکت انتشار» گردید. آری او در راه اصلاح ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه خویش، از هیچ خدمتی فروگذار نکرد و با قلم و زبان و دست خویش، هر آنچه کرد، برای احیای فکر دینی و اندیشه الهی بود.
تألیفات
- تاریخ پیامبر اسلام.
- ترجمه «تاریخ یعقوبی».
- آندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا.
- سرمایه سخن.
- بررسی تاریخ عاشورا.
- تصحیح «تفسیر شریف» لاهیجی.
- ترجمه «البلدان» یعقوبی.
۸ . افکار جاوید.
- آیینه اسلام.
- سیمای امیر المؤمنین از مسجد الحرام تا مسجد کوفه.
- راه و رسم تبلیغ (مقاله).
- کتاب و سنّت.
- همه مسئول یکدیگریم(مقاله).
- فهرست ابواب و فصول اسفار(مقاله).
- مقولات عشر.
- گفتار عاشورا.
- مرجعیت و روحانیت.
- دینداری و دین‌شناسی.
- تدبّر در قرآن.
- حکایت رحلت.
وفات
استاد فرزانه دکتر محمّد ابراهیم آیتی، پس از سال‌ها خدمات شایسته به جامعه علمی ایران و اسلام، در یک سانحه به سال ۱۳۸۴ق در ۵۱ سالگی، به دیدار معبود شتافت، و در قبرستان شهر مقدّس قم، طی مراسم خاصی به خاک سپرده شد. روحش شاد!
پی‌نوشت:
- ده گفتار، مرتضی مطهری، تهراتن: صدرا، ص ۲۲۲٫