اعتکاف فصلی برای رویش

طلیعه سخن

اعتکاف، در فرهنگ دینى خصوصاً دین اسلام از جایگاه بس والا و عظیمى برخوردار است.

قرآن کریم مى‏فرماید: «وَ إِذجَعَلْنَا البَیتَ مَثابَهً لِلنَّاسِ وَ أَمناً وَ اتَّخِذُوا مِن مَقامِ إِبراهِیمَ مُصَلّى وَ عَهِدنا إِلى‏ إِبراهِیمَ وَ إِسماعِیلَ أَن طَهِّرا بَیتِی لِلطَّائِفِینَ وَ العاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ»؛(۱) «و [به خاطر بیاورید] هنگامى که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن براى مردم قرار دادیم، و [براى تجدید خاطره] از مقام ابراهیم عبادتگاهى براى خود انتخاب کنید و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا براى طواف کنندگان و معتکفان و رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان پاک و پاکیزه کنید.‌«

و در روایات نیز تعبیرات گران سنگ و با ارزشى از اعتکاف شده است که به نمونه‏اى اشاره مى‏شود:

در حدیث نبوى مى‏خوانیم: «اَلمُعتَکِفُ یعکِفُ الذُّنُوبَ وَ یجرى‏ لَهُ مِنَ الاَجرِ کَاَجرِ عامِلِ الحَسَناتِ کُلِّها»؛(۲) معتکف گناهان را متوقف نموده [و از بین مى‏برد] و اجرى بسان انجام‌دهنده تمام نیکی‌ها دریافت مى‏دارد.‌

با توجه به چنین جایگاهى که براى اعتکاف وجود دارد، شایسته است برنامه اعتکاف را به گونه‏اى طرح‌ریزى کنیم که بیش‏ترین و بهترین بهره‏ها را در آن ببریم.

فرصت مناسب‏

در منابع دینى توصیه شده است که اوقات زندگى و شبانه روز خویش را به سه قسمت تقسیم کنیم: بخشى براى کار و تلاش، بخشى براى استراحت و تفریح و بخشى نیز براى عبادات و بندگى خدا.(۳)

متأسفانه حرص و ولع بشر باعث شده که کار و تلاش براى دنیا و زندگى، تمام اوقات او را پر کند و نتواند آنچنان که باید و شاید با خدا و خویشتن خویش خلوت و گفت‌وگو داشته باشد.

اسلام براى غفلت‏زدایى و تقویت ارتباط انسان با خدا، علاوه بر عبادت‌هاى روزانه مانند نمازهاى یومیه، عبادت هفتگى همچون نماز جمعه، و نیز عبادت‌هاى فصلى و سالانه همچون حج و روزه ماه رمضان، عبادت‌هاى مستحبى خاصى را نیز درنظر گرفته است که از آن جمله مى‏توان به دعاهاى برخى ایام و اعتکاف اشاره کرد.

چنانچه در کلمات آیه زیر دقت شود، بهتر مى‏توان به جایگاه اعتکاف در مقوله ارتباط با حق تعالى پى‏برد.

«وَ عَهِدنَآ إِلَى‏ إِبرَ هِیمَ وَ إِسمَعِیلَ أَن طَهِّرَا بَیتِىَ لِلطَّآئِفِینَ وَ العَکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ‌«،(۴) «ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: خانه مرا براى طواف‏کنندگان و معتکفان و رکوع‏کنندگان و سجده‏کنندگان پاک و پاکیزه کنید.‌«

در این آیه شریفه، اعتکاف در بین دو ارتباط قوى با خداوند متعال قرار گرفته است. آن دو عبارتند از: طواف، که از حیث ارتباط و قرب فیزیکى و جسمانى نسبت به نماد عبادت (کعبه) در بالاترین درجه قرار دارد و رکوع و سجود که از جهت قرب معنوى مصداق بارز و اعلاى تقرّب به شمار مى‏رود.

اعتکاف این فرصت را به انسان مى‏دهد که ارتباط‌هاى اساسى زندگى خویش را بازبینى و بازرسى نماید و به تقویت و تحکیم آن بپردازد.

مهم‏ترین ارتباطات معنوى انسان بر سه محور اصلى مى‏چرخد: اوّل؛ ارتباط انسان با خداى خویش به عنوان خالق هستى و معبود یگانه و منبع تمام قدرت‌ها، دوم؛ ارتباط انسان با خودش به عنوان اینکه مأمور است در سازندگى خود بکوشد و هیچ‏گاه از اوضاع نفسانى خویش غافل نباشد و سوم، ارتباط با امام زمان‌(علیه‌السلام) به عنوان قطب عالم امکان و مجراى فیض الهى.

اعتکاف و خلوت‌هاى آن فرصت بسیار مناسبى است براى تقویت و تحکیم ارتباطات سه‏گانه فوق و آنچه پیش رو دارید، گامى است در جهت تبیین هر چه بهتر این موضوع.

الف) رابطه  با خدا

«انسان» موجودى است سراسر فقر و به معناى دقیق‏تر، عین ربط و فقر است.(۵) به این جهت، اگر لحظه‏اى از سر منشأ هستى و قدرت جدا شود، به همان مقدار ضرر و زیان دیده است.

گرفتاری‌هاى زندگى و اشتغالات آن گاهى این ارتباط را به پایین‏ترین درجه مى‏رساند و در مقابل، خلوت‌هاى عبادى همچون اعتکاف، بهترین فرصتى است که به وسیله آنها مى‏توانیم این ارتباط را بازسازى و تقویت نماییم. براى رسیدن به این مرحله، برداشتن چند گام لازم است.

۱ـ انابه و برگشت

خلوت اعتکاف، فرصتى است که انسان پرونده اعمال گذشته خود را مرور نموده، از کردارهاى ناشایست خویش توبه و استغفار نماید. مهم‏ترین شرط توبه حالت ندامت و پشیمانى یا انقلاب روحى است که در انسان ایجاد مى‏شود.

براى ایجاد این حالت بهتر است دعاهایى را که درباره توبه از زبان امامان معصوم رسیده است مرور کنیم؛ دعاهایى مانند؛ مناجات تائبین امام سجاد‌(علیه‌السلام)، مناجات منظوم امیرمؤمنان على‌(علیه‌السلام) و برخى دعاهاى صحیفه سجّادیه که در این مجال از باب تبرک جستن به ادعیه معصومین‌(علیهم‌السلام) به فرازهایى از آنها اشاره مى‏کنیم:

در بخشى از مناجات منظوم امیرمؤمنان على‌(علیه‌السلام) مى‏خوانیم:

«اِلهِى لَئِن جَلَّت وَ جَمَّت خَطِیئَتِى‏

فَعَفْوُکَ عَن ذَنبِى اَجَلُّ وَ اَوسَعُ‏

اِلهِى لَئِن اَعطَیتُ نَفسِى سُؤلَها

فَها اَنَا فِى رَوضِ النَّدامَهِ اَرفَع‏

اِلهِى تَرى‏ حالِى وَفَقرِى وَفاقَتِى‏

وَ اَنتَ مُناجاتِى الخَفِیهَ تَسمَعُ؛(۶)

خدایا! اگر چه گناه من بزرگ و بسیار است، پس عفو تو از گناه من بزرگ‏تر و وسیع‏تر است.

خدایا! اگر من به خواسته‏هاى نفسم تن دادم، اکنون در باغ پشیمانى گشت و گذار دارم.

اى خدا! تو حال مرا ندارى و پریشانى مرا مى‏بینى؛ در حالى که مناجات پنهانى مرا مى‏شنوى.‌

بسیار جا دارد که این دعا در نماز شب‌هاى اعتکاف و امثال آن با حال و توجه خاص خوانده شود.

در بخشى از مناجات تائبین امام زین‌العابدین‌(علیه‌السلام) که اولین مناجات از مناجات پانزده‏گانه آن حضرت است، آمده است:

«اِلهِى اَلْبَسَتنِى الْخَطایا ثَوبَ مَذَلَّتِى وَجَلَّلَنِى التَّباعُدُ مِنکَ لِباسَ مَسکَنَتِى وَاَماتَ قَلبِى عَظِیمُ جَنایتِى فَاَحیهِ بِتَوبَهٍ مِنکَ…؛ خداى من! خطاها لباس مذلّت و خوارى بر تنم کرده و دورى از تو لباس بیچارگى بر من پوشانده و جنایت بزرگ من دلم را میرانده (و روحم را بى‏حال و بى‏صفا نموده). پس آن را با توبه‏اى از جانب خودت زنده گردان.‌«

در بخش میانى مناجات یادشده مى‏خوانیم:

«اِلهِى اِن کانَ النَّدَمُ عَلَى الذَّنْبِ تَوبَهً فَاِنِّى وَعِزَّتِکَ مِنَ النَّادِمِینَ وَاِن کانَ الاِستِغفارُ مِنَ الخَطِیئَهِ حِطَّهً فَاِنِّى لَکَ مِنَ المُستَغفِرِینَ؛(۷) خدایا! اگر پشیمانى از گناه توبه است، به عزّتت سوگند که من از نادمان و پشیمانانم و اگر استغفار و آمرزش‏جویى از خطا گناهان را مى‏ریزد، من به حقیقت از استغفارکنندگان و آمرزش جویان توام.‌«

بدیهى است که خواندن این مناجات روح‏بخش در خلوت‌هاى اعتکاف با حال و شور و گریه، تحول بسیار عظیمى در روح و روان انسان ایجاد مى‏کند.(۸)

۲ـ تلاوت قرآن‏

گام دیگر براى تقویت ارتباط با خالق هستى، خواندن قرآن است. در واقع، در قرآن کریم این خداست که با بندگانش حرف مى‏زند. از این‏رو، لازم است که با قرآن بیش‏تر مأنوس شویم و با دقت و تفکر، هر روز مقدارى از آن را بخوانیم و اگر برایمان ممکن باشد، در ایام اعتکاف یک ختم قرآن داشته باشیم.

پیامبر اکرم‏(صلى‏الله‏علیه‏وآله) فرمود: «عَلَیکَ بِقِرائَهِ الْقُرْآنِ؛ فَاِنَّ قِرائَتَهُ کَفَّارَهٌ لِلذُّنُوبِ، وَسَترٌ فِى النَّارِ، وَاَمانٌ مِنَ العَذابِ؛ (۹) بر تو باد به خواندن قرآن! زیرا خواندن قرآن، پوشاننده گناهان، مانع آتش و امان از عذاب است.‌»

آن حضرت همچنین فرمود: «یا بُنَىَّ لا تَغفَل عَن قِراءَهِ القُرآنِ، فَاِنَّ القُرآنَ یحیى القَلبَ، وَینهى‏ عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنکَرِ وَالبَغىِ؛(۱۰) اى پسرم! از خواندن قرآن غفلت نکن؛ زیرا خواندن قرآن دل را زنده و از بدیها و منکرات و ستم باز مى‏دارد.‌»

این حدیث به خوبى بیانگر آن است که قرآن باعث زنده شدن دل و روح آدمى مى‏شود و زنده بودن قلب، یعنى تقویت ارتباط با خداى متعال.

۳ـ دعا و مناجات

دعاهاى فراوانى در منابع دینى ما موجود است که عرفان حقیقى در درون آنها نهفته و فهم مضامین بلند و ژرف آنها نیازمند فرصتى است تا انسان با حواس جمع و توجه کامل آنها را زمزمه کند و با خداى خویش حرف بزند و اعتکاف چنین فرصتى را فراهم مى‏کند. در دعاهاى ماه رجب، مناجات شعبانیه، دعاى مکارم الاخلاق، مناجات مسجد کوفه امیرمؤمنان على‌(علیه‌السلام) و دعاى ابوحمزه و دعاهاى دیگر، دریایى بیکران از معارف و حقایق موج مى‏زند.

 

ب) توجه خویشتن

انسان بر اثر اشتغالات زندگى و غفلت‌ها، همچنان که خدا را فراموش مى‏کند و ارتباط او با خدا رو به ضعف مى‏گذارد، خود را نیز فراموش مى‏کند و ارتباط وى با خویشتن خویش به سردى گراییده، منجر به نسیان از خود مى‏شود.

قرآن کریم سخت به مسئله «خودزیانى» و «خودفراموشى» توجه کرده و خطر آن را اعلام نموده است؛ آنجا که مى‏فرماید: «قَد خَسِرُوا أَنفُسَهُم وَضَلَّ عَنهُم مَّا کَانُوا یفتَرُونَ‌»؛(۱۱) «به ‏راستى آنها سرمایه وجود خود را از دست داده‏اند و معبودهایى را که به دروغ ساخته بودند از نظرشان گم مى‏شوند (نه راه بازگشتى دارند و نه شفیعانى).‌«

و در جاى دیگر فرمود: «قُل إِنَّ الخَسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُم»؛(۱۲) «بگو زیاندیده و سرمایه باخته کسانى هستند که سرمایه وجود خود را از دست داده‏اند.‌«

و یا در آیه‏اى دیگر مى‏فرماید: «نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَهُم أَنفُسَهُم»؛(۱۳) «خدا را فراموش کردند و خدا آنها را از یاد خودشان برد.‌«

استاد مطهرى‏(رحمه‌الله علیه) درباره خودزیانى و خودفراموشى مى‏گوید: «انسان احیاناً «خود» را با «ناخود» اشتباه مى‏کند و «ناخود» را «خود» مى‏پندارد. آنچه به خیال خود براى خود مى‏کند، در حقیقت براى ناخود مى‏کند و خود واقعى را متروک و مهجور و احیاناً منسوخ مى‏سازد؛ مثلاً آنجا که انسان واقعیت خود را همین «تن» مى‏پندارد و هرچه مى‏کند، براى تن و بدن مى‏کند، خود را گم کرده و فراموش کرده و ناخود را خود پنداشته است. به قول مولوى، مَثَلَش مَثَل کسى است که قطعه زمینى در نقطه‏اى دارد، زحمت مى‏کشد و مصالح و بنا و عمله مى‏برد آنجا را مى‏سازد و رنگ و روغن مى‏زند و به فرش‌ها و پرده‏ها مزین مى‏نماید؛ اما روزى که مى‏خواهد به آن خانه منتقل گردد، یک مرتبه متوجه مى‏شود که به‏ جاى قطعه زمین خود، یک قطعه زمین دیگر [را] که اصلاً به او مربوط نیست و متعلق به دیگرى است، ساخته و آباد کرده و مفروش و مزین نموده و قطعه زمین خودش خراب به کنارى افتاده است.

در زمین دیگران خانه مکن‏

کار «خود» کن کار «بیگانه» مکن‏

 

کیست بیگانه؟ «تن» خاکى تو

کز براى او است غمناکى تو

 

و در جاى دیگر مى‏گوید:

اى که در پیکار «خود» را باخته‏

دیگران را تو ز «خود» نشناخته‏

 

تو به هر صورت که آیى بیستى‏

که منم این، واللّه این تو نیستى‏

 

یک زمان تنها بمانى تو ز خلق

در غم و اندیشه مانى تا به حلق‏ (۱۴)

آرى خودیابى انسان تنها در خدایابى و خلوت‌هایى همچون اعتکاف و شب‌هاى قدر و امثال آن میسّر مى‏شود. چه بسیار آدم‌هایى که در این خلوتگاه، معدن وجود خویش را کشف کردند و با استخراج آن براى همیشه خود را بازیافتند و به حقیقت خویش، ارزش ابدى و غیرقابل تصوّرى دادند.

در مراسم عبادى اعتکاف، انسان همواره مى‏تواند به یاد خداوند باشد و یاد خدا مایه حیات قلب و روشنایى دل گردد. ذکر خدا مایه آرامش روح، عامل صفا و رقت و خشوع و بهجت ضمیر آدمى است، باعث بیدارى و آگاهى و هوشیارى است و در پرتو این همه، انسان حقیقت خود را باز مى‏یابد. امام على‌(علیه‌السلام) فرمود: «خداى متعال یاد خود را مایه صفا و جلاى دلها قرار داده است. با یاد خدا دلها پس از سنگینى، شنوا و پس از کورى، بینا و پس از سرکشى، نرم و ملایم مى‏گردد. همواره چنین بوده که در فاصله‏هاى زمانى مختلف خداوند بندگانى داشته که در اندیشه‏هایشان با آنان نجوا مى‏کند و در عقل‌هایشان با آنان سخن مى‏گوید.‌«(۱۵)

ج) ارتباط با امام زمان(‌علیه‌السلام)

امام هر زمان، قطب عالم هستى، مجراى فیض الهى و واسطه بین خلق و خالق است. در این زمان، قطب عالم امکان حضرت مهدى(‌علیه‌السلام) است و اگرچه آن عزیز در پشت پرده غیبت به سر مى‏برد، ولى ارتباط با او یک لحظه قطع نمى‏شود.

در قرآن کریم مى‏خوانیم: «یأَیهَا الَّذِینَ امَنُوا اصبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُم تُفلِحُون»؛(۱۶) «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! استقامت کنید و [در برابر دشمنان] پایدار باشید و از مرزهاى خود مراقبت کنید و خداترس باشید، شاید رستگار شوید.‌«

در مورد تفسیر این آیه از حضرت صادق(علیه‌السلام) نقل شده است که فرمود: «اِصبِرُوا عَلى‏ دِینِکُم وَصابِرُوا عَدُوّکُم وَرابِطُوا اِمامَکُم؛(۱۷) بر دین خود [و مصائب و مشکلات‏] صبر کنید و در برابر دشمنان استقامت ورزید و با امام خویش رابطه داشته باشید.‌» در برخى دیگر از احادیث چنین تعبیر شده است که: «وَرابِطُوا عَلَى الأَئِمَّهِ.‌»

به یقین، گناهان روزانه، غفلت‌هاى دائمى و دنیازدگی‌هاى ما باعث کمرنگى ارتباط با آن حضرت و یا آزردگى دل آن عزیز دلها مى‏شود. در واقع، باید خدمت آن حضرت عرضه داشت:

خوب مى‏دانم ز من رنجیده‏اى

چون همه اعمال زشتم دیده‏اى

 

گوئیا کردى رها قلاّده‏ام         

کز تو این گونه جدا افتاده‏ام

 

تا که از هجرت حکایت مى‏کنم‏

با تو من از تو شکایت مى‏کنم

اى سحاب فیض اى کوه کرم‏

دردمند و روسیاهم، مضطرم‏

 

یا ز راه لطف بر من کن نظر

تا جدا گردم ز هر درد و ضرر

 

یا دعا کن من بمیرم نازنین‏

تا نسوزانم دلت را بیش از این‏

زمزمه اشعار فوق و امثال آن در خلوت‌هاى اعتکاف، طوفانى برپا مى‏کند و اشکى از دیدگان جارى مى‏سازد که به‏خوبى مى‏تواند زمینه تقویت و تحکیم ارتباط انسان با امام زمان‌(علیه‌السلام) را فراهم نماید و در طوفان اشک‌ها چه زیبا است که براى تعجیل در فرج آن حضرت دعا نماییم، مخصوصاً در روز آخر اعتکاف و در ضمن دعاى «اُمّ داود»،(۱۸) معروف است وقتى مادرى براى آزادى فرزندش داود، از زندان منصور دوانیقى متوسل به حضرت صادق‌(علیه‌السلام) شد، آن حضرت دعاهایى را که به اعمال ‌ام داود معروف شده به او تعلیم داد و بعد از خواندن دعاها و به‏جا آوردن آن اعمال، فرزندش آزاد شد.

بایسته است که معتکفان یکى از حاجات مهم خویش را فرج حضرت مهدى‌(علیه‌السلام) قرار دهند.

پی‌نوشت‌

۱ـ  بقره، ۱۲۵٫

۲ـ کنز العمّال، متقى هندى، بیروت، مؤسسه الرساله، ج‏۸، ح ۲۴۰۱۲٫

۳ـ نهج‌البلاغه، محمد دشتى، ص ۷۲۴، حکمت ۳۹۰٫

۴ـ بقره، ۱۲۵٫

۵ـ أَنتُمُ الفُقَرَآءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الغَنِىُّ الحَمِیدُ‌» فاطر، ۱۵٫

۶ـ مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمى، ص ۲۱۶ – ۲۱۸٫

۷ـ همان، ص ۱۹۶، اوّلین مناجات از مناجات خمسه عشر.

۸ـ تذکر این نکته ضرورى است که واعظان محترم و مسئولان اعتکاف با برنامه‏هاى سخنرانى و گروهى، نباید همه اوقات معتکفان را پر کنند؛ بلکه لازم است که زمانى را براى خلوت‌هاى آنان نیز در نظر بگیرند.

۹ـ بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، دارالکتب الاسلامیه، ج ۹۲، ص ۱۷، ح ۱۸؛ منتخب میزان الحکمه، محمدى رى‏شهرى، ص ۴۱۸٫

۱۰ـ منتخب میزان الحکمه، ص ۴۱۸؛ کنز العمال، متقى هندى، ح ۴۰۳۲٫

۱۱ـ اعراف، ۵۳٫

۱۲ـ زمر، ۱۵٫

۱۳ـ حشر، ۱۹٫

۱۴ـ سیرى در نهج‌البلاغه، مرتضى مطهرى، قم، صدرا، ص ۲۹۶٫

۱۵ـ اِنَّ اللَّهَ تَعالى‏ جَعَلَ الذِّکرَ جَلاءً لِلقُلُوبِ تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرَهِ؛ وَ تَبصُرُ بِهِ بَعدَ العَشوَهِ وَتَنقادُ بِهِ بَعدَ المُعانَدَهِ وَما بَرَحَ لِلَّهِ عَزَّت اَلائُهُ فِى البُرهَهِ بَعدَ البُرهَهِ وَفِى اَزمانِ الفَتَراتِ رِجالٌ ناجاهُم فِى فِکرِهِم وَکَلَّمَهُم فِى ذاتِ عُقُولِهِم.‌» (نهج البلاغه، خطبه ۲۲۲)

۱۶ـ آل عمران، ۲۰۰٫

۱۷ـ المیزان فى تفسیر القرآن، علاّمه طباطبایى، دارالکتب الاسلامیه، چهارم، ۱۳۶۲، ص ۱۴۱؛ تفسیر صافى، فیض کاشانى، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ج ۱، ص ۴۱۱ – ۴۱۲٫

۱۸ـ مفاتیح الجنان، اعمال روز نیمه رجب، ص ۲۳۹٫

 

 

سوتیترها

۱٫

متأسفانه حرص و ولع بشر باعث شده که کار و تلاش براى دنیا و زندگى، تمام اوقات او را پر کند و نتواند آنچنان که باید و شاید با خدا و خویشتن خویش خلوت و گفت‌وگو داشته باشد.

 

۲٫

مهم‏ترین ارتباطات معنوى انسان بر سه محور اصلى مى‏چرخد: اوّل؛ ارتباط انسان با خداى خویش به عنوان خالق هستى و معبود یگانه و منبع تمام قدرت‌ها، دوم؛ ارتباط انسان با خودش به عنوان اینکه مأمور است در سازندگى خود بکوشد و هیچ‏گاه از اوضاع نفسانى خویش غافل نباشد و سوم، ارتباط با امام زمان‌علیه‌السلام به عنوان قطب عالم امکان و مجراى فیض الهى.

 

۳٫

استاد مطهرى‏ درباره «خودزیانى» و «خودفراموشى» مى‏گوید: «انسان احیاناً «خود» را با «ناخود» اشتباه مى‏کند و «ناخود» را «خود» مى‏پندارد. آنچه به خیال خود براى خود مى‏کند، در حقیقت براى ناخود مى‏کند و خود واقعى را متروک و مهجور و احیاناً منسوخ مى‏سازد

 

 

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *