درک شب قدر و بیان جایگاه آن کاری است دشوار که تنها راه‌یافتگان به آن شب عزیز می‌توانند واقعیت و حقیقت آن را بیان دارند، کما اینکه. قرآن به پیامبر«ص» فرمود: «وَمَا أَدرَاکَ مَا لَیلَهُ الْقَدر: و تو چه دانی شب قدر چیست؟»
در وصف شب قدر همین بس که «خَیرٌ مِن أَلْفِ شَهر: از هزار ماه برتر است. در جایگاه این شب بسیار سخن توان گفت، از جمله:
۱ـ نازل شدن قرآن
نزول جامع‌ترین، کامل‌ترین و ماندگارترین کتاب الهی برعظمت و منزلت شب قدر افزوده است. قرآن خود می‌گوید: «شَهرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرآنُ»(۱)؛ «ماه (مبارک)رمضان ماهی است که در آن قرآن نازل شده است.» اما در چه شبی از شبهای آن ماه قرآن نازل شده است؟ آیه دیگر بیان می‌کند که «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَهٍ مُّبَارَکَه»(۲)؛ «به‌راستی، آن (قرآن) را در شبی پربرکت نازل کردیم.» و این شب مبارک را در سوره قدر مشخص فرموده که «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَهِ الْقَدرِ»(۳)؛ «به حقیقت ما آن (قرآن) را در شب قدر فرود آوردیم»، پس باید گفت نزول قرآن در چنین شبی بر عظمت آن می‌افزاید. این نکته را هم اضافه کنیم که این نزول، نزول دفعی است بر قلب رسول گرامی اسلام(ص)، نه نزول تدریجی که آغاز آن با آغاز بعثت یعنی بیست و هفتم رجب همراه است.
۲ـ نزول تقدیرات
برخی شب قدر را به معنای شبی باعظمت و بزرگ «لَیلَه الْعَظَمَه»(۴) گرفته‌اند؛ زیرا قدر در قرآن به معنای منزلت و بزرگی خداوند آمده است. در آیه‌ای می‌خوانیم: «وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدرِهِ»(۵)؛ «قدر ندانستند (و نشناختند) خدا را آن‌گونه که حق عظمت او بود.»
«قدر» به معنای تقدیر و اندازه‌گیری و تنظیم است. این معنی را هم لغت تأیید می‌کند و هم قرآن و روایات. راغب اصفهانی می‌گوید: «لیله القدر‌ای لیله قیضها لامور مخصوصه(۶)؛ شب قدر یعنی شبی که (خداوند) برای (تنظیم و تعیین) امور مخصوصی آن را آماده (و مقرر) نموده است» و قرآن کریم می‌فرماید: در آن شب «یُفرَقُ کُلُّ أَمرٍ حَکِیمٍ»(۷)؛ «هرکاری بر طبق حکمت (خداوند) جدا (و تعیین و تنظیم) می‌شود.»
و امام صادق «ع» فرمود: «التقدیر فی لیله القدر تسعه عشر، والابرام فی لیله احدی و عشرین والامضاء فی لیله ثلاث و عشرین (۸)؛ تقدیر امور (و سرنوشت‌ها) در شب قدر، یعنی شب نوزدهم، تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضا[ی آن] در شب بیست و سوم (صورت می‌گیرد)»
امام هشتم«ع» فرمودند: «…یقدر فیها ما یکون فی‌السنه من خیر او شر او مضره او منفعه او رزق او اجل و لذلک سمیت لیله القدر(۹)؛ در آن شب (قدر) آنچه که در سال واقع می‌شود، تقدیر و اندازه‌گیری می‌شود، از نیکی و بدی و زیان و سود و روزی و مرگ، به همین جهت نیز شب قدر (شب اندازه‌گیری) نامیده شده است.»
و طبق روایات فراوانی(۱۰) سرنوشت افراد برای سال بعد مانند: رزق و روزی، مرگ و میرها، خوشی و ناخوشی‌ها، حج رفتن و حوادث دیگر زندگی، براساس استعدادها و لیاقت‌ها رقم می‌خورد و این تقدیر حکیمانه هم در انسان هیچ‌گونه «اجبار» و «سلب اختیاری » به وجود نمی‌آورد. می‌توان بین تمام اقوال این‌گونه جمع کرد که در این شب با عظمت و بزرگ، با فرود ملائکه آسمانی، تقدیرات یک سال مشخص و بر قلب حجت زمان علیه‌السلام عرضه می‌شود.
۳ـ محکمترین سند امامت
شب قدر بزرگ‌ترین سند امامت و تداوم آن در طول زمان است. در روایات فراوانی، وجود شب قدر را در هر زمان دلیل لزوم امامت و بقای آن دانسته‌اند، لذا سوره قدر به منزله شناسنامه اهل بیت«ع» شمرده شده است که به برخی روایات اشاره می‌شود:
از امام صادق«ع» نقل شده است که فرمود: «علی«ع» فرمود: هیچ‌گاه تیمی (ابوبکر و عمر) خدمت پیامبر«ص» جمع نشدند مگر آنکه آن حضرت (سوره) «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ…» را با خشوع و گریه می‌خواند، سپس آن دو عرض می‌کردند چقدر رقّت شما نسبت به این سوره شدید است. پیامبر اکرم«ص» می‌فرمودند: به جهت آنچه چشمم دیده و دلم فهمیده است و به جهت آنچه دل این شخص (یعنی علی«ع») پس از من خواهد دید. آن دو می‌پرسیدند: مگر شما چه دیده‌اید و او چه می‌بیند؟ پیامبراکرم«ص» برای آن دو نوشتند « تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذنِ رَبِّهِم مِن کُلِّ أَمر: ملائکه و روح در آن شب با اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می‌شوند.» آن‌گاه می‌فرمود: آیا بعد از «کل امر؛ تمام امرها» که خداوند می‌فرماید، چیزی باقی خواهد ماند؟ می‌گفتند: نه. سپس حضرت می‌فرمود: آیا می‌دانید آن کسی که هر امری بر او نازل می‌شود کیست؟ می‌گفتند: تو هستی ای رسول خدا! آن‌گاه می‌فرمود: بله [ولی] آیا شب قدر بعد از من هم ادامه دارد؟ می‌گفتند: بله. می‌فرمود: آیا (در شبهای قدر) بعد از من هم آن امر نازل می‌شود؟ می‌گفتند: بله. سپس می‌فرمود: بر چه کسی؟ می‌گفتند: نمی‌دانیم. سپس آن حضرت از سر من (علی) می‌گرفت (و دست را روی سر من قرار می‌داد) و می‌فرمود: اگر نمی‌دانید بدانید، آن شخص پس از من این مرد است. فرمود: پس آن‌گاه آن دو نفر همیشه این‌گونه بودند که شب قدر را بعد از پیامبر اکرم«ص» به سبب هراسی که بر دل آن دو می‌افتاد، می‌شناختند.(۱۱)»
و در جای دیگر علی«ع» فرمود: «به حقیقت، شب قدر در هر سال وجود دارد و امر سال در آن شب نازل می‌شود و به‌راستی برای آن امر صاحبان امری است. عرضه شد آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: «أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِن صُلْبِی أَئِمَّهٌ مُحَدَّثُونَ (۱۲): من و یازده (امام) از نسل من که (همه) امامانی محدث‌اند (که ملائکه را نمی‌بینند، ولی صدای آنها را می‌شنوند).»
و در برخی روایات آمده که خود ولایت علی«ع» و ائمه«ع» جزو تقدیرات آن شب است(۱۳) و دستور داده‌اند که با مخالفان برای اثبات امامت و بقای آن و زنده بودن مهدی«عج» به شب قدر استدلال کنید.(۱۴) آری، بقای شب قدر دلیل محکمی است بر بقای امامت و بقای امامت اقتضا می‌کند حیات و زنده بودن مهدی«عج» را و حیات مهدی«عج» نشانه حیات مذهب پیشتاز و همیشه در صحنه تشیع است، لذا اسلام اصیل و قرآن تا ابد زنده‌اند.
بنابراین این نکته که شب قدر یعنی شب ولایت و امامت(۱۵) و معنای روایاتی که شب قدر را به فاطمه زهرا«س» تفسیر نموده‌اند(۱۶) و نیز این موضوع که حقیقت شب قدر امامت و ولایت است و حقیقت ولایت و امامت زهرای مرضیه«س» روشن می‌شود.
۴ـ عفـو گناهان
یکی دیگر از ویژگی‌های شب قدر بخشش گناهان و عفو عاصیان و مجرمان است، لذا باید تلاش کرد تا این فیض عظمای الهی شامل حال انسان شود. وای به حال انسانی که در شب قدر مورد غفران الهی قرار نگیرد. پیامبراکرم«ص» می‌فرمودند: «من ادرک لیله القدر، فلم یغفر له فابعده‌الله(۱۷)؛ کسی که شب قدر را درک کند پس بخشیده نشود (و مورد حمت بی‌پایان الهی واقع نشود)، پس خدا او را (از رحمت خویش) دور می‌سازد.»
و در جای دیگر فرمودند: «من حرمها فقد حرم الخیر کله ولایحرم خیرها الا محروم(۱۸)؛ هرکس که از فیض شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات محروم (و بی‌نصیب) شده است و محروم نمی‌ماند از [برکات و] خیرات شب قدر، مگر کسی که [با اعمال خویش] خود را محروم کرده باشد.»
لذا باید تلاش مضاعف کرد تا غفران الهی در این شب، بخشش گناهان شامل حال انسان شود.
پیامبر اکرم«ص» می‌فرمودند: «من قام لیله القدر ایمانا واحتسابا، غفر له ما تقدم من ذنبه(۱۹)؛ کسی که در شب قدر به پاخیزد (و آن شب را) از روی ایمان و محاسبه (و اخلاص بیدار باشد،) گناهان گذشته‌اش بخشوده می‌شود.»
در بحارالانوار در ذیل این روایت اضافه شده: «من صلی لیله القدر ایمانا و احتسابا غفرالله ماتقدم من ذنبه(۲۰)؛ هرکس در شب قدر از روی ایمان و محاسبه (و اخلاص) نماز گذارد، خداوند گناهان گذشته او را می‌بخشد.»
شبی برای بخشش و عروج
در کتاب فروع کافی روایاتی برای برتری شب قدر، بر سایر شبهای سال و بلکه بر هزار ماه، که بیش از هشتاد سال عمر می‌شود، وجود دارد. عبادتی که در شب قدر انجام می‌گیرد از عبادت هزار ماه برتر است. این امتیاز توفیقی است که خدای متعال به رسول‌اکرم(ص) و به همه مسلمان‌ها عنایت فرموده است تا مردم، تشویق شده و این شب را به عبادت بپردازند و از برکات آن استفاده کنند.
شب قدر همچون بار عامی است که بزرگان و سلاطین برای زیردستان، رعایا و بندگان خود، داده و هدایایی را می‌بخشیدند. خدای متعال که ارحم الراحمین است و رحمت او قابل مقایسه با هیچ رحمت و فضلی نیست، لذا خداوند متعال بر مسلمانان منت گذاشته و شب قدر را همچون بار عام، شب بخشش قرار داده است. شبی که عبادت آن نیز از عبادت هزار ماه برتر است.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ بقره، ۱۸٫
۲ـ دخان، ۳٫
۳ـ قدر، ۱٫
۴ـ تفسیر نوین، محمد تقی شریعتی، ص ۲۷۵؛ مجمع البیان، ابوعلی طبرسی، ج ۱، ص ۵۱۸٫
۵ـ حج، ۷۴٫
۶ـ المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، ص ۳۹۵٫
۷ـ دخان، ۴٫
۸ـ وسائل الشیعه، حر عاملی، داراحیاء التراث، ج ۷، ص ۲۵۹؛ تفسیر نور الثقلین، ج ۵، ص ۶۲۷؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۴۸۷٫
۹ـ عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص ۱۱۶٫
۱۰ـ ر.ک: تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص ۶۳۱؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۴۸۶؛ بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۱۴۱ – ۱۸٫
۱۱ـ اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ج ۱، ص ۳۶۳ – ۳۶۴٫
۱۲ـ اثباه الهداه، شیخ حر عاملی، قم مطبعه العلمیه، ج ۲، ص ۲۵۶؛ بحارالانوار (همان)، ج ۹۴، ص ۱۵، ح ۲۶٫
۱۳ـ همان، ص ۱۸٫
۱۴ـ اصول کافی (همان)، ج ۱، ص ۳۵۳ – ۳۶۲ – ۳۶۴، روایت ۶٫
۱۵ـ مبلغان عزیز توجه داشته باشند که یکی از شبهای قدر را حتماً به صحبت و سخنرانی در مورد امام زمان علیه‌السلام اختصاص دهند که هم تناسب دارد و هم لازم است و هم عنایاتی را به دنبال دارد.
۱۶ـ تفسیر فرات کوفی، مؤسسه نشر، ص ۵۸۱٫
۱۷ـ بحارالانوار (همان)، ج ۹۴، ص ۸۰، ح ۴۷٫
۱۸ـ کنزالعمال، علی متقی هندی، بیروت، مؤسسه الرساله، ج ۸، ص ۵۳۴، ح ۲۸، ۲۴٫
۱۹ـ وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۳۵۸، ح ۱۳۶۰۱٫
۲۰ـ بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۳۶۶، ح ۴۲٫
سوتیتر:
بقای شب قدر دلیل محکمی است بر بقای امامت و بقای امامت اقتضا می‌کند حیات و زنده بودن مهدی«عج» را و حیات مهدی«عج» نشانه حیات مذهب پیشتاز و همیشه در صحنه تشیع است، لذا اسلام اصیل و قرآن تا ابد زنده‌اند