مقدمه: در دو شماره قبل به موضوع انواع شهوات و عوامل و اسباب طغیان شهوت پرداختیم. در این شماره و در خاتمه به راهکارهای علمی و عملی ترک شهوات از منظر قرآن کریم می‌پردازیم:
در قرآن کریم، روش‌هایی نیز برای کنترل شهوات بیان شده که می‌توان آن را به روش‌های علمی و عملی تقسیم کرد:
کنترل شهوات
در قرآن کریم، روش‌هایی برای کنترل شهوات بیان شده که می‌توان آن را به روش‌های علمی و عملی تقسیم کرد:
الف) راه‌های علمی
منظور از راه علمی، این است که انسان در آثار و پیامدهای شهوت‌پرستی بیندیشد و ببیند که چگونه تسلیم شدن در برابر شهوات، انسان را به ذلت، بدبختی، اسارت، تضعیف شخصیت اجتماعی و دوری از خدا می‌کشاند که زندگی خفت‌بار افرادی که آلوده شهوت شده‌اند، بیانگر این واقعیت است.
یاد خدا، آخرت باوری، تفکر در آثار شوم شهوت‌پرستی، اندیشه پیرامون شرح حال اولیاء‌الله و پیروان راستین آنها و تحکیم پایه‌های عقل و ایمان، از راه‌های عملی برای کنترل شهوات است. آیه ۱۴ و ۱۵ سوره آل‌عمران به نقش یاد خدا و آخرت باوری در کنترل شهوات اشاره کرده است: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساء… وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ»(۱) این آیه به شش چیز از مصادیق شهوت اشاره کرده و سپس می‌فرماید این موارد، متاع حیات دنیا هستند که اگر کسى تنها به این امور ششگانه به عنوان هدف نهایى عشق ورزد، به زندگى پستى تن داده است. در حقیقت جمله «الْحَیاهِ الدُّنْیا» (زندگى پایین) اشاره به سیر تکاملى حیات و زندگى است که زندگى این جهان نخستین مرحله آن محسوب مىگردد، لذا در پایان آیه اشارهاى اجمالى به آن زندگى عالىتر که در انتظار بشر مىباشد کرده و مىفرماید: «وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ؛ یعنى سرانجام نیک در نزد خداوند است.»(۲)
خداوند متعال در آیه بعد به مواهب فوق‌العاده خداوند در جهان آخرت اشاره کرده و برخی از نعمت‌های بهشتی را نام می‌برد. در واقع قرآن مجید در این آیه به افراد با ایمان اعلام مىکند که اگر به زندگى حلال دنیا قناعت کنند و از لذات نامشروع و هوس‌هاى سرکش و ظلم و ستم به دیگران بپرهیزند، خداوند لذاتى برتر و بالاتر در جهت مادى و معنوى که از هرگونه عیب و نقص پاک و پاکیزه است، نصیب آنها خواهد کرد.(۳) برابر این آیات، هرچند دوست داشتن شهوات برای مردم زینت‌گری شده است، ولی بازگشت نکوتر و آینده تأمین شده و خوب نزد خدا است.(۴) خداوند در آیه بعدی، بین شهوات یاد شده و نعمت‌های بهشتی مقایسه کرده(۵) و می‌فرماید: «بگو آیا شما را به چیزى بهتر از اینها آگاه کنم؟ براى کسانى که پرهیزگارى کردند در نزد پروردگارشان بهشت‌هایى است که جوی‌ها از زیر [درختان و کوشک‌هاى] آنها روان است، در آنها جاویدانند، و…» در واقع قرآن مجید در این آیه به افراد با ایمان اعلام مىکند که اگر به زندگى حلال دنیا قناعت کنند و از لذات نامشروع و هوس‌هاى سرکش و ظلم و ستم به دیگران بپرهیزند، خداوند لذاتى برتر و بالاتر در جهت مادى و معنوى که از هرگونه عیب و نقص پاک و پاکیزه است، نصیب آنها خواهد کرد.(۶)
آنچه در آیه پانزدهم از آن یاد شده، با مصادیق شهوت که در آیه پیشین از آن یاد شده بود، همخوان است. یعنی اگر در دنیا شهوت جنسی وجود دارد، در آخرت نیز از همسران بهشتی یادشده و… در روایات نیز از یاد مرگ به عنوان کنترل‌کننده شهوات یاد شده است، چنانکه امام علی«ع» فرمود: «…وقتی شهوات نفسانی، به مبارزه شما می‌آیند، بسیار به یاد مرگ باشید…».(۷) در روایت منسوب به امام صادق نیز به این نکته تأکید شده که «یاد مرگ، شهوتها را در نفس از بین مىبرد… و نشانههاى هوا و هوس را در هم مىشکند…».(۸)
قرآن کریم در آیات۵۸ و ۵۹ سوره مبارکه مریم، اجتناب از شهوات و خواستههاى نفسانى را یکی از ویژگى‌های مهم پیامبران، برگزیدگان و هدایتیافتگان برمی‌شمرد.(۹) در این آیات پس از یادکرد از چندتن از پیامبران می‌فرماید: آنها پیامبرانى بودند که خداوند مشمول نعمت‌شان قرار داده بود…، اما پس از آنان، فرزندان ناشایستهاى روى کار آمدند که نماز را تباه کردند و از شهوات پیروى نمودند و به زودى (مجازات) گمراهى خود را خواهند دید!
تدبر در این آیات که شرح حال اولیای الهی و پیروان راستین آنها و مقایسه آنها با سهل‌انگاران در نماز و شهوت‌پرستان و عاقبت این دو گروه است، باعث کنترل شهوات خواهد شد.
برابر آیه ۲۳ سوره یوسف، حضرت یوسف«ع» نیز وقتی در برابر وسوسه‌های شیطانی همسر عزیز مصر قرار گرفت، با یاد خدا و یادآوری آخرت خود را از دام یاد شده نجات داد.
ب) راه عملی
قرآن کریم به راه‌های عملی چندی برای کنترل شهوات اشاره کرده است از جمله:
۱- پناه بردن به خدا و استعانت از او
از راه‌های نجات از گرداب شهوات، پناه بردن به خداست. از این رو حضرت یوسف وقتی خود را در برابر درهای بسته و دست خودش را از همه جا کوتاه دید به خدا پناه برد: «وَ راوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَیْتَ لَکَ قالَ مَعاذَ اللَّهِ…؛(۱۰) و آن زن که یوسف در خانه او بود، از او تمناى کامجویى کرد درها را بست و گفت: «بیا (بسوى آنچه براى تو مهیاست!)» (یوسف) گفت: «پناه مىبرم به خدا!…».
حضرت یوسف«ع» با جمله «مَعاذَ اللَّهِ» به او فهماند که هرگز در برابر او تسلیم نخواهد شد و در ضمن این واقعیت را به او و به همه کس فهماند که در چنین شرایط سخت و بحرانى براى رهایى از چنگال وسوسههاى شیطان و آنها که خلق و خوى شیطانى دارند، تنها راه نجات پناه بردن به خداست.
در واقع حضرت یوسف«ع» در مقابل درخواست شیطانی زلیخا سه پاسخ ارائه کرد یکی با جمله «مَعاذَ اللَّهِ» به این نکته اشاره کرد که پیروی از دستورات الهی مهمترین وظیفه فرد است و حق الهی مانع از انجام این گناه است. پاسخ دیگر حضرت با جمله «إِنَّهُ رَبِّی أَحسَنَ مَثوایَ»(۱۱) شروع شد و این بود که رعایت حقوق مردم نیز واجب است و از آنجا که عزیز مصر بر من حق دارد پس نباید در حق او خیانت کنم. سومین پاسخ حضرت این بود که این لذت ناچیز دنیوی، خواری و عذاب شدید آخرتی رابه دنبال دارد؛ پس عقل اجازه انجام چنین کاری را نمی‌دهد. این پاسخ در جمله «إِنَّهُ لا یُفلِحُ الظَّالِمُونَ» آمده است.(۱۲)
استعانت از خداوند نیز می‌تواند برای کنترل شهوات کارساز باشد. به فرموده قرآن کریم، حضرت یوسف«ع» با استعانت از خداوند توانست از دام شهوتی که زنان مصر فراروی او گشوده بودند نجات یابد. همسر عزیز مصر تهدید کرد که اگر یوسف آنچه دستور می‌دهد را انجام ندهد به زندان خواهد افتاد، یوسف گفت: «رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدعُونَنِی إِلَیهِ وَ إِلَّا تَصرِفْ عَنِّی کَیدَهُنَّ أَصبُ إِلَیهِنَّ وَ أَکُن مِنَ الْجاهِلِینَ فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنهُ کَیدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ؛(۱۳) پروردگارا! زندان نزد من محبوب‌تر است از آنچه اینها مرا به سوى آن مىخوانند! و اگر مکر و نیرنگ آنها را از من بازنگردانى، به سوى آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود!» پروردگارش دعاى او را اجابت کرد و مکر آنان را از او بگردانید چرا که او شنوا و داناست!
۲- تقوا
یکی دیگر از راه‌های تعدیل شهوات، رعایت تقوای الهی است.
زمانی که قوم حضرت لوط برای انجام فساد شتابان به سوی او می‌آمدند، ایشان برای تعدیل شهوات راه‌هایی پیشنهاد کرد که یکی از آنها رعایت تقوای الهی بود از این رو فرمود: «قالَ یا قَوْمِ هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ…؛(۱۴) اى قوم من، این دختران من ـ که مىتوانید با آنها ازدواج کنید ـ آنها براى شما پاکیزهترند پس از خدا بترسید… .»
در این آیه حضرت لوط پس از ارائه پیشنهاد ازدواج، آنان را از عذاب الهی به خاطر انجام این کار زشت بیم داد. در واقع آن حضرت در پیشنهاد ازدواج، با فطرت آنان و در پیشنهاد تقوا، با جان آنان تماس گرفت.(۱۵)
از آیات چهاردهم و پانزدهم سوره آل‌عمران نیز می‌توان استفاده کرد که یکی از راه‌های کنترل شهوات، تقوای الهی است، زیرا در آیه چهاردهم از برخی شهوات یاد کرده، آنها را «متاع حیات دنیا» معرفی می‌کند و در آیه پانزدهم می‌فرماید بگو: آیا شما را به چیزى بهتر از اینها آگاه کنم؟ براى کسانى که پرهیزگارى کردند در نزد پروردگارشان بهشت‌هایى است… .
در برابر آیه پیشین که از متاع دنیوی سخن به میان آمده بود، در این آیه از متاع اخروی سخن گفته شده است، ولی بین متاع دنیا و آخرت تفاوت فاحشی است، زیرا متاع آخرت ویژه پرهیزکاران است. تقوای الهی باعث کنترل نفس شده و اجازه نمی‌دهد که نفس در شهوات غرق شود.(۱۶)
۳- ازدواج
یکی دیگر از راه‌های کنترل شهوات، ازدواج است. البته این راه برای کنترل شهوات جنسی بوده و به تعبیر برخی از مفسران، با توجه به آیه ۷۸ سوره هود، ازدواج، تنها راه صحیح و پاک براى ارضاى غریزه جنسى است و راه‌هاى دیگر نادرست و ناپاک است. برابر آیه یاد شده، اولین راه پیشنهادی حضرت لوط نیز ازدواج بود، از این رو فرمود: «یا قَومِ هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُم» که یا مقصود حضرت، ازدواج قوم با دختران قبیله بود، زیرا پیامبران، پدران امت هستند یا منظورش دختران صلبی خودش به شرط ایمان آنان بود. یا در آن زمان ازدواج با کافران هم جایز بود.
آیات ۲۴ سوره نساء، ۷۸ سوره هود، ۳۲ سوره نور، ۳۷ سوره احزاب، ۶ سوره مؤمنون،۳۰ سوره معارج و… نیز بر آنچه گذشت دلالت می‌کند.
۴- عبادت
بندگی خدا و انجام عباداتی همانند نماز و روزه نقش فراوانی در کنترل شهوات دارد. در آیه ۴۵ سوره بقره خداوند دستور داده است که از صبر و نماز کمک بگیرید: «وَاستَعینوا بِالصَّبرِ والصَّلوهِ». روایاتى از اهلبیت علیهم السلام وارد شده که مقصود از صبر در آیه، روزه است و پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در این باره فرمودهاند: «اى گروه جوانان! کسى از شما که قدرت دارد بر تزویج ازدواج کند و کسى که توانایى و قدرت ندارد، بر او باد به روزه گرفتن، زیرا روزه شهوت را کم مىکند.»(۱۷)
یکی دیگر از عباداتی که در تعدیل و مهار شهوات نقش به سزایی دارد نماز است.
خداوند پس از یادکرد از برخی پیامبران و پیروان آنها می‌فرماید: «فخَلفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُواْ الصَّلَوهَ وَ اتَّبَعُواْ الشهَّوَاتِ…؛(۱۸) اما پس از آنان، فرزندان ناشایستهاى روى کار آمدند که نماز را تباه کردند و از شهوات پیروى نمودند.»
براساس این آیه، نماز سدى است میان انسان و شهوتها و اگر این سد شکسته شود، پیروى از شهوتها براى انسان آسان مىشود و کسى که از رابطه با خدا (نماز) جدا شد، به شهوات پیوند مىخورد.
۵- عفت
عفاف و عفت در لغت به معناى مناعت با خویشتن‌دارى آمده است؛ هم چنین به بازداشتن خویش از چیزى که حلال نیست عفت مىگویند. عفت، حالت نفسانى است که انسان را از غلبه شهوت بازدارد. قرآن مجید این کلمه را در چند مورد به کار برده است: در مورد کسانى که از غلبه شهوت خویشتن‌دارى کرده، خود را به گناه آلوده نمىکنند: «وَلْیَستَعفِفِ الَّذِینَ لَایَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّى یُغنِیَهُمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ؛(۱۹) آنان که قدرت بر تزویج ندارند، خود را نگه دارند و عفت پیش گیرند تا خداوند از کرم خویش آنها را بى نیاز کند.» در این آیه، عفت به معناى خویشتن‌دارى از ارتکاب گناه و مفاسد اخلاقى است. «یَسْتَعفف»، یعنى کوشش‌کننده در طلب عفت، با ریاضت و دورى از زمینههاى گناه. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در این باره فرمودهاند: «اى گروه جوانان! کسى از شما که قدرت دارد بر تزویج ازدواج کند و کسى که توانایى و قدرت ندارد، بر او باد به روزه گرفتن، زیرا روزه شهوت را کم مىکند.»(۲۰)
خداوند در آیه ۳۳ سوره نور از کسانی که امکان ازدواج برای آنان فراهم نیست می‌خواهد که عفت ورزند تا خداوند از فضل خود آنان را بىنیاز گرداند: «وَ لْیَستَعفِفِ الَّذِینَ لَا یجِدُونَ نِکاَحًا حَتىَ یُغنِیهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ …» در ادامه همین آیه تأکید می‌کند که «کنیزان خود را براى دستیابى متاع ناپایدار زندگى دنیا مجبور به خودفروشى نکنید…»
۶- حفظ حجاب
حفظ حجاب یکی دیگر از راه‌های کنترل شهوات است که در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است.
آیات ۳۰، ۳۱ و ۳۳ سوره نور بر کنترل شهوات و راه‌های صحیح آن دلالت می‌کند که یکی از راه‌های یادشده حفظ حجاب است. خداوند در آیه ۳۱ می‌فرماید: «و به زنان باایمان بگو چشم‌هاى خود را (از نگاه هوسآلود) فروگیرند، و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را ـ جز آن مقدار که نمایان است ـ آشکار ننمایند و (اطراف) روسرىهاى خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود) و زینت خود را آشکار نسازند… و هنگام راه رفتن پاهاى خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانی‌شان دانسته شود (و صداى خلخال که برپا دارند به گوش رسد).»
آیه ۶۰ از سوره نور در مورد زنان پیر و سالخوردهاى است که پا به سن گذاشته و توانایى تولید مثل را از دست دادهاند یا دیگر خواهان و امیدى به ازدواج ندارند، برابر آیه، زنان سالخورده، اجازه دارند در صورت پرهیز از خودآرایی، حد کمتری از حجابی که بر سایر زنان لازم است را رعایت کنند، در عین حال صرف‌نظر کردن از این ترخیص و رعایت عفاف را سزاوارتر دانسته است: «والقَوعِدُ مِنَ النّساءِ التى لایَرجونَ نِکاحًا فَلَیسَ عَلَیهِنَّ جُناحٌ ان یَضَعنَ ثیابَهُنَّ غَیرَ مُتَبَرّجتٍ بِزینَهٍ وان یَستَعفِفنَ خَیرٌ لَهُنَّ واللَّهُ سَمیعٌ عَلیم؛(۲۱) و زنان از کار افتاده‌ای که امید به ازدواج ندارند، گناهی بر آنان نیست که لباس‌های(روبین) خود را بر زمین بگذارند، به شرط اینکه در برابر مردم خودآرایی نکنند و اگر خود را بپوشانند برای آنان بهتر است؛ و خداوند شنوا و داناست.»
در بیان حدود دقیق پوشش براى این افراد، برخى سعى کردهاند حد و مرز دقیقى را تعیین کنند و گروهى دیگر به کلیت پوشش معمولى بدن بسنده کردهاند؛ همچنین در توضیح قید «غیر متبرّجات» برخى شرط کردهاند که این حکم به خصوص محیط درون خانه اختصاص داشته و گروهى دیگر بدون بیان چنین محدودیتى، تنها پرهیز از خودآرایى و اظهار زینت را شرط کردهاند.(۲۲) پس زنانی که به حد یاد شده نرسیده و در معرض شهوت هستند، باید حجاب کامل را رعایت کنند.
این که می‌فرماید «و یَستَعفِفنَ خَیرٌ لَهُنَّ » مقصود این است که بهتر است زنان سالخورده نیز عفت به خرج داده و کاری که باعث غلبه شهوت می‌شود انجام ندهند.
۷-کنترل نگاه
یکی دیگر از راه‌های کنترل شهوات، کنترل نگاه است. خداوند می‌فرماید:« قُل لِّلْمُؤمِنِینَ یَغُضُّواْ مِن أَبصَارِهِم وَ یحَفَظُواْ فُرُوجَهُم ذَالِکَ أَزکىَ لهَم إِنَّ اللَّهَ خَبِیرُ بِمَا یَصنَعُونَ* وَ قُل لِّلْمُؤمِنَاتِ یَغضُضنَ مِن أَبصَرِهِنَّ وَ یحفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ…؛(۲۳) به مردان باایمان بگو چشم‌هاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگیرند و عفاف خود را حفظ کنند، این براى آنان پاکیزهتر است، خداوند از آنچه انجام مىدهید آگاه است! و به زنان باایمان بگو چشم‌هاى خود را (از نگاه هوسآلود) فروگیرند و دامان خویش را حفظ کنند.»
پی‌نوشت‌ها
۱ـ آل‌عمران، ۱۴ و ۱۵٫
۲ـ تفسیر نمونه، ج۲، ص ۴۵۹٫
۳ـ تفسیر نمونه، ج۲، ص ۴۶۲٫
۴ـ تفسیر هدایت، ج۱، ص ۴۹۱٫
۵ـ جامع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص ۱۳۷٫ روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص ۹۸٫فی ظلال القرآن، ج۱، ص ۳۷۵٫ محاسن التأویل، ج۲، ص ۲۹۳٫ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص ۷۱۳٫
۶ـ تفسیر نمونه، ج۲، ص ۴۶۲٫ من هدى القرآن، ج۱، ص ۵۲۵٫
۷ـ بحارالأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، ج۶۸، ص ۲۶۴٫
۸ـ میزان الحکمه روایت شماره ۱۹۱۴۸٫
۹ـ فرهنگ قرآن، ج۱۸، ص ۹۴٫
۱۰ـ یوسف، ۲۳ و ۲۴٫
۱۱ـ همان، ۲۳٫
۱۲ـ مفاتیح الغیب، ج۱۸، ص ۴۳۹٫
۱۳ـ یوسف،۳۴ـ ۳۳٫
۱۴ـ هود، ۷۸٫
۱۵ـ فی ظلال القرآن، ج۴، ص ۱۹۱۴٫
۱۶ـ فی ظلال القرآن، ج۱، ص ۳۷۵٫
۱۷ـ تفسیر صافى، فیض کاشانى، ج ۳، ص ۴۳۳٫
۱۸ـ مریم، ۵۹٫
۱۹ـ نور، ۳۴٫
۲۰ـ تفسیر صافى، فیض کاشانى، ج ۳، ص ۴۳۳٫
۲۱ـ نور، ۶۰٫
۲۲ـ همان، ص ۲۲۰- ۲۲۲
۲۳ـ نور، ۳۰-۳۱٫
سوتیترها
۱٫
یاد خدا، آخرت باوری، تفکر در آثار شوم شهوت‌پرستی، اندیشه پیرامون شرح حال اولیاء‌الله و پیروان راستین آنها و تحکیم پایه‌های عقل و ایمان، از راه‌های عملی برای کنترل شهوات است
۲٫
استعانت از خداوند نیز می‌تواند برای کنترل شهوات کارساز باشد. به فرموده قرآن کریم، حضرت یوسف«ع» با استعانت از خداوند توانست از دام شهوتی که زنان مصر فراروی او گشوده بودند نجات یابد