در شماره پیشین به نقش دعا و عبادات و توکل، در کاهش نگرانی‌ها و اضطرابات پرداختیم و در بخش پایانیِ این مبحث، به نقش «امید» در سایر زمینه‌های زندگی از جمله درمان بیماری‌های صعب‌العلاج می‌پردازیم:
نقش امید در درمان بیماران سرطانی
یکی از وقایع مهم زندگی بشر بروز ناخوشی‌های مزمن است. این بیماران در زمینه سازگاری با بیماری با مشکلات فراوانی دست به گریبان هستند. مراقبت‌های کنونی بهداشتی بیشتر روی ابعاد جسمی بیماری‌ها متمرکز هستند و به ابعاد روانی بیمار توجه کمتری می‌کنند.
تشخیص سرطان سبب اضطراب، ترس و آینده‌ای توأم با شک و تردید می‌شود و بر واکنش‌های جسمی، اجتماعی و روانی فرد اثر می‌گذارد. بر اساس نظریه لازاروس، مقابله مؤثر با بیماری زمانی به عنوان استراتژی سازگاری مطرح است که منجر به حفظ رفاه جسمی و روانی و عملکرد اجتماعی بیمار گردد. بیماری سرطان عامل تهدیدکننده امید محسوب می‌شود، در حالی که امید، عامل مهمی در اثربخشی اقدامات روانی و سازگاری با ناخوشی‌هاست.
با تأکید بر این نکات، به منظور تعیین ارتباط امید و تأثیر شیوه‌های مقابله بیماران مبتلا به سرطان با بیماری پژوهشی در تهران اجرا شد. در این بررسی ۱۱۶ بیمار بزرگسال که تحت درمان جراحی، شیمی درمانی و رادیوتراپی بودند و تمایل خود را برای همکاری اعلام کردند، شرکت داشتند. اطلاعات از طریق مصاحبه‌ای سازمان یافته متشکل از سئوالات دموگرافیک، سنجش امید و تأثیر شیوه‌های مقابله با بیماری گردآوری شد.
در این بررسی مشخص گردید که ۱/۶۲ درصد بیماران از امید زیاد و ۹/۵۰ و ۹/۲۵ نیز از تأثیر شیوه‌های مقابله در سطح متوسط و زیاد برخوردار بوده‌اند. تجزیه و تحلیل آماری نشان داد که ارتباط معنا‌داری بین امید و مشخصات دموگرافیک (سن، جنس، وضعیت شغل، میزان تحصیلات، وضعیت تأهل، مدت بیماری و نوع ملاقات، سابقه بیماری، دفعات بستری، چگونگی اطلاع از تشخیص و نوع درمان) وجود ندارد، در حالی که بین تأثیر شیوه مقابله، سن، شغل و میزان تحصیلات ارتباط معنا‌داری دیده می‌شود.
نکته حائز اهمیت آن است که در این بررسی ۱/۸۷ درصد افراد تحت آزمون معتقد بودند که ایمان و اعتقادشان به آنها آرامش می‌دهد و اعتقاد به خدا مهم‌ترین عامل امید است و آنها او را در همه حال ناظر و حاضر بر اعمال خود می‌بینند و به او توکل دارند. در این بررسی مشخص شد که بین امید و تأثیر شیوه مقابله با بیماری، همبستگی ۶۸ درصدی وجود دارد و افراد امیدوارتر شیوه‌های مقابله مؤثرتری دارند.(۱)
رابطه توکل به خدا با امیدواری
برخی از پژوهشگران در تحقیق میدانی درصدد سنجش رابطه بین اضطراب و توکل به خدا و امیدواری و توکل به خدا برآمده‌اند. در این پژوهش ۵۱۳ دانشجو (۳۰۷ نفر دختر و ۲۰۶ پسر) به صورت تصادفی و از بین دانشجویان دانشگاه تهران در سال تحصیلی ۷۹ـ۷۸ در مقطع کارشناسی ارشد انتخاب شدند.
یافته‌های پژوهشی به این شرح بوده است: همبستگی بین توکل (در بعد اقدامی) و امیدواری در کل افراد، معنا‌دار و مقدار آن از ۲۶ تا ۴۸ درصد در نوسان بوده است.
دانشجویانی که در شرایط سخت و ناگوار زندگی به خدا توکل می‌کنند، امیدواری‌شان بیشتر از افرادی است که در شرایط سخت به خدا توکل نمی‌کنند و خود را مستأصل می‌بینند.(۲)
در تفسیر آیات ۶۲ به بعد سوره شعراء داستان حضرت موسی«ع» و فرعونیان بیان می‌شود. فرعون با لشگریان خود به تعقیب حضرت موسی«ع» و یاران‌اش پرداخت و در طلوع آفتاب به آنان رسید. وقتی دو گروه یکدیگر را دیدند، یاران موسی«ع» گفتند: «به طور قطع ما در چنگال فرعونیان گرفتار می‌شویم و راه نجاتی وجود ندارد» دراین زمان دریای مواج پیش رو و دریایی از لشگر خونخوار پشت سر، برخی را در ایمان خود متزلزل کرد، اما موسی«ع» همچنان آرام و مطمئن بود و می‌دانست وعده‌های خدا مبنی بر نجات بنی‌اسرائیل و نابودی قوم سرکش تخلف‌ناپذیر است، لذا با توکل به خدا و اطمینان و اعتماد رو به بنی‌اسرائیل کرد: «قَالَ کلاََّ إِنَّ مَعِىَ رَبىِّ سَیهَدِین؛(۳) چنین نیست. پروردگارم یقیناً با من است و به‌زودی مرا هدایت خواهد کرد» که پس ازآن معجزه شکافتن دریا و عبور سالم از آن برای بنی‌اسرائیل اتفاق افتاد.
صله رحم
یکی از نیازهای روانی انسان‌ها نیاز به عزت و احساس ارزش است. همه نیازمند آنند که خود را ارزشمند بیابند و این ارزشمندی بر پایه استواری بنا شده باشد. بخش عمده‌ای از این احساس ارزشمندی از ناحیه ارتباط با دیگران حاصل می‌شود.
وقتی نیاز احترام به خود و احساس ارزش ارضا شود، شخص امیدوار احساس اعتماد به نفس، توانایی، قابلیت و کفایت می‌کند و وجود خود را در دنیا مفید و لازم می‌یابد، ولی اگر خللی به این نیاز وارد شود، احساس حقارت، ضعف و نومیدی و یا احساس خود بزرگ‌بینی در فرد ایجاد می‌شود، به این معنا که شخص یا بسیار خود کم‌بین و ناراضی از خود و متزلزل می‌شود و یا بسیار خود بزرگ‌بین، خودمدار و خودنما خواهد شد.
هر دوی این قطب‌های احساس، نشان‌دهنده این واقعیت است که فرد به علل اختلال در احساس ارزشمندی، واقعیات و واکنش‌های دیگران نسبت به خود را تفسیر می‌کند.
متخصصان بهداشت روانی معتقدند علت اصلی احساس حقارت و خود بزرگ‌بینی را می‌توان در طرد شدن مستمر و مداوم از سوی والدین و دیگران دانست. احساس ناامیدی و بی‌ارزشی عمیق، ریشه بسیاری از نابهنجاری‌های روانی است که در بین افراد دیده می‌شود.(۴)
صله رحم و برقراری ارتباطات خانوادگی و معاشرت با اقوام، نقش به‌سزایی در ارضای نیاز به احساس ارزش و امید به زندگی دارد؛ زیرا این روابط براساس احترام متقابل استوارند و در فضایی آکنده از محبت و علاقه نسبت به یکدیگر صورت می‌گیرند و طرفین بنا بر دستور اسلام به این عمل روی می‌آورند و به خاطر خداوند برای دیگران ارزش قائل می‌شوند.
امام صادق«ع» می‌فرمایند: «صله ارحام باعث می‌شود فرد در میان خانواده‌اش محبوب شود.»(۵)
فرد به وسیله صله رحم به دیگران محبت می‌ورزد و مورد محبت دیگران واقع می‌شود و احساس می‌کند که از واقعیتی برخوردار است و می‌تواند رضایت و خرسندی دیگران را فراهم کند و در نتیجه، احساس حقارت کاهش می‌یابد. طرف مقابل نیز وظیفه دارد نسبت به او صله رحم انجام دهد؛ از این رو به ملاقات او می‌آید و در نتیجه فرد احساس ضعف و نومیدی و شکست نمی‌کند، بلکه احساس ارزشمندی و رضایت از زندگی به او دست می‌دهد.
خلاصه اینکه صله رحم، هم باعث تأمین احساس ارزشمندی دیگران می‌شود و هم نیاز به احساس ارزشمندی خود انسان ارضا می‌گردد و در نتیجه، دو قطب احساس خودبینی و خود کم‌بینی، مهار و کنترل می‌شوند.
صله رحم و کاهش اضطراب اجتماعی و یأس و ناامیدی
انسان در اصل موجود اجتماعی و نیازمند برقراری ارتباط با دیگران است. بسیاری از نیازهای عالی انسان و شکوفا شدن استعداد‌ها و خلاقیت‌های او از طریق تعامل بین فردی و ارتباطات اجتماعی است که شکوفا می‌شود. در نتیجه فقدان روابط، فرد دچار نوعی تنش روانی ـ عضلانی می‌شود و شرایط عاطفی و شناختی او متأثر و زمینه بروز رفتارهای خام و ناسنجیده و واکنش‌های مناسب در وی فراهم می‌گردد.
بسیاری از متخصصان، ریشه ناامیدی را در ترس یا «اضطراب اجتماعی» می‌دانند. گرچه اضطراب پاسخی طبیعی به هر نوع تهدید یا خطر یا موقعیت اضطراب‌آور است، ولی اگر این حالت از حد اعتدال خارج شود و به همه موقعیت‌های زندگی سرایت کند، به‌تدریج به بیماری تبدیل می‌شود؛ اعتماد به نفس انسان کاهش می‌یابد و نگرش واقع‌بینانه و برقراری ارتباط متقابل با دیگران در او به حداقل می‌رسد و باعث اجتماع‌گریزی و انزوا در فرد می‌شود. از این رو، تعدیل اضطراب می‌تواند در سلامت روانی فرد بسیار مؤثر باشد.
صله رحم و کاهش فشار روانی
همه انسان‌ها در زندگی با چالش‌های کوچک و بزرگی مواجه می‌شوند. در مقابله با این چالش‌ها حمایت اجتماعی از افراد نقش مهمی دارد که بخش عمده‌ای از آن با روابط خویشاوندی تأمین می‌شود. این روابط، زمینه برون‌ریزی عاطفی را که در حصول آرامش روانی مهم است، فراهم می‌سازند.
با توجه به نقش مهم روابط خویشاوندی در مقابله با چالش‌ها و سلامت جسمانی و روانی می‌توان چگونگی تأثیر صله رحم در طولانی شدن عمر و سلامتی را تا حدی تبیین کرد. صله رحم می‌تواند احساس تنهایی و انزوا و ناامیدی و ناامنی را از فرد دور کند.
فرد با تماس مداوم با اقوام و نزدیکان احساس می‌کند مورد عشق و علاقه دیگران است و از روی محبت و عطوفت با او رفتار می‌شود. بنابراین، احساس می‌کند مورد پذیرش اقوام و خویشان است و اطمینان دارد که در مواقع بروز مشکلات و ناملایمات از پشتوانه خانوادگی محکم و استواری برخوردار است.
نقش صله رحم و معاشرت با اقوام برای سالمندان و پیران به‌مراتب بیشتر است؛ زیرا به خاطر وضعیت جسمانی و بازنشسته شدن و احساس تنهایی، احساس ناامنی و یأس در این افراد ظهور و نمود بیشتری دارد، از این رو ارتباط با سالمندان و بزرگداشت آنها در کاهش احساس ناامنی آنان بسیار مؤثر است.
امام صادق«ع» می‌فرمایند: «عَظِّمُوا کِبارَکُم وصِلُوا أرحامَکُم ؛(۶) سالمندان را گرامی بدارید و با اقوام و خویشان پیوند برقرار کنید.»
جمع‌بندی
پیشگیری و درمان
ناامیدی، احساس ناخوشایندی نسبت به آینده است و باید آن را از بین برد. به همان اندازه که امید، نقش مفیدی در زندگی دارد، ناامیدی نقش تخریبی در بنای روحی، روانی و برنامه‌های زندگی دارد، پس باید تا حد امکان از ایجاد آن پیشگیری کرد و با مواردی مانند نماز، دعا، توکل، صله رحم، توجه به رحمت و فضل خدا، ارتباط با او را جدی گرفت تا آینده را نیز از جهت کمک‌های الهی تضمین کنیم. در این صورت از ناامیدی پیشگیری می‌شود و در صورت ایجاد ناامیدی، با توبه و نگرش درس‌آموز به زندگی اولیای دین در مبارزه با سختی‌ها و امید درمانی، می‌توان به درمان ناامیدی پرداخت.
«امید» نگاه به آینده و انتظار امر مطلوب و خوشایند است، اما شرایطی چون توجه به علت حقیقی (خدا) و تلاش برای رسیدن به مطلوب را لازم دارد و در صورت تخلف، تبدیل به حماقت و آرزو و تمنا می‌شود. نوع نگرش انسان به آینده می‌تواند مثبت یا منفی باشد که هریک از آنها عوامل و زمینه‌های پیدایشی دارند و آثار و عواقبی. باید در پی ایجاد و گسترش نگرش مثبت و امید بود و نگرش منفی و یأس را درمان کرد.
پیشنهاد:
با توجه به اینکه امید و ناامیدی یک احساس عاطفی و فعل و انفعال ذهنی است، زیبنده است که دستگاه‌های فرهنگی و علمی و آموزشی در ترسیم این مفاهیم برای افراد، به‌ویژه جوانان بکوشند و با اصلاح نوع نگرش به سختی‌ها و اتفاقات اجتماعی و زندگی روزمره، نگاه بدبینانه را به نگاه خوش‌بینانه و امیدوارانه تغییر دهند.
هادیان معرفتی در هدایت مردم تعادل بین خوف و رجا را حفظ کنند. نه برای امیدوار کردن مردم، مرزهای خوف و عذاب الهی را بشکنند و نه جلوه غضبی و عقاب او را آنچنان پررنگ کنند که ابر سیاه ناامیدی زندگی مردم را تیره کند.
در دین اسلام توصیه به امید موج می‌زند و رحمت الهی بر غضب او مقدم است.
امید و ناامیدی در دنیا و زندگی روزانه مطرح هستنند، مانند افکار و احساسات یک جوان برای آینده تحصیلی خود، یک تاجر برای آینده مالی خود، یک جوان برای ازدواج و تشکیل خانواده و آینده.
در زندگی معنوی نقش توکل به خدا و در برنامه‌ریزی‌های آینده و وضعیت انسان در رجعت، قیامت و محاسبه روز جزا بسیار مهم است.
متولیان فکری اجتماع، حوزه‌ها، دانشگاه‌ها، نویسندگان که برای مجریان و برنامه‌ریزان، نظریه و راهبرد ارائه می‌کنند، باید به عنصر امید و خوش‌بینی به آینده توجه ویژه کنند تا بتوانند از انرژی‌ها و انگیزه‌ها و تحرکاتی که بر اثر احساس خوش‌بینی به آینده پدید می‌آید، در انجام فعالیت‌های اجتماعی استفاده کنند.
در برنامه‌های صدا وسیما، سخنرانی‌های روحانیون، داستان‌ها و مقالات نویسندگان، برنامه‌های فرهنگی پیرامون مفاهیم ظهور منجی، توبه از گذشته و برنامه‌ریزی برای آینده بهتر و هرگونه بحث‌های امیدآفرین، باید به خلق آثار جدید پرداخت و به آسیب‌شناسی بحث توجه بیشتری کرد تا جوانان کاخ زندگی خود را بر آرزوهای موهوم بنا نکنند و مرزهای امید و رجا را از آمال وآرزوهای پوچ تشخیص دهند.
برنامه‌ریزان و مجریان باید به عوامل امیدآفرین در اجتماع اهمیت بدهند. «بیمه» یک صنعت جدید است، ولی بسیاری ازدغدغه‌های اقتصادی و رفاهی آینده را تضمین می‌کند و به‌ویژه احساس ناخوشایند در مورد ایام سالمندی و ناتوانی در اداره امور روزانه را که موریانه‌وار تحرک و نشاط را از بین می‌برد، کاهش می‌دهد.
«قرض الحسنه» و پس انداز به شیوه‌های مختلف می‌تواند تضمینی برای آینده باشد.
«وقف» در معارف اسلامی که ارتباط بین ملکیت حال و استفاده آینده است، می‌تواند از دغدغه‌های امروز برای آینده بکاهد.
«فرزند صالح» که رودخانه زندگی را در آینده نیز جاری می‌سازد و هرگونه فعالیتی که در احادیث به عنوان باقیات صالحات به آن اشاره شده است، می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد امید باشد.
در صورت وزیدن بادهای سیاه و دودآلود یأس و ناامیدی، بایستی همت فرد و اجتماع بر رفع آن باشد، ابتدا باید با تعمق در عوامل ایجاد امید و مضرات ناامیدی، ریشه‌های یأس را خشکاند و در صورت پیدایش، به درمان آن پرداخت.
پی‌نوشت‌ها
۱ـ مجموعه مقالات اولین همایش نقش دین در بهداشت و روان، آذرماه ۷۶، تهران.
۲ـ محمد، خدایاری فرد، و غباری بناب، اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات اولین همایش بین‌المللی «نقش دین در بهداشت و روان» مقاله رابطه توکل به خدا با اضطراب، صبر و امیدواری.
۳ـ شعراء، ۶۲٫
۴ـ مازلو آبراهام، روانشناسی شخصیت اسلام، ترجمه شیوا رویگران، ص ۱۵۴٫
۵ـ اصول کافی ج ۳ مترجم، باب صله رحم، ح ۴٫
۶ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۱۳۲٫
سوتیترها:
۱٫
یکی از وقایع مهم زندگی بشر بروز ناخوشی‌های مزمن است. این بیماران در زمینه سازگاری با بیماری با مشکلات فراوانی دست به گریبان هستند. مراقبت‌های کنونی بهداشتی بیشتر روی ابعاد جسمی بیماری‌ها متمرکز هستند و به ابعاد روانی بیمار توجه کمتری می‌کنند.
۲٫
در دین اسلام توصیه به امید موج می‌زند و رحمت الهی بر غضب او مقدم است. امید و ناامیدی در دنیا و زندگی روزانه مطرح هستنند، مانند افکار و احساسات یک جوان برای آینده تحصیلی خود، یک تاجر برای آینده مالی خود، یک جوان برای ازدواج و تشکیل خانواده و آینده. در زندگی معنوی نقش توکل به خدا و در برنامه‌ریزی‌های آینده و وضعیت انسان در رجعت، قیامت و محاسبه روز جزا بسیار مهم است.
۳٫
در صورت وزیدن بادهای سیاه و دودآلود یأس و ناامیدی، بایستی همت فرد و اجتماع بر رفع آن باشد، ابتدا باید با تعمق در عوامل ایجاد امید و مضرات ناامیدی، ریشه‌های یأس را خشکاند و در صورت پیدایش، به درمان آن پرداخت.