تاریخ سینمای ایران(۲۹)
پیشگفتار: در ۲۸ قسمت گذشته سرگذشت فیلم‌های سینمای ایران تا اواسط سال ۱۳۶۹ مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. در قسمت پیشین(بیست و هشتم) ۱۴ فیلم مربوط به ژانر (دفاع مقدس، انقلابی، حادثه‌ای و جاسوسی) از محصولات سال ۱۳۶۹ را تشریح کردیم. در این قسمت فیلم‌های داستانی، اجتماعی را عرضه می‌کنیم.
ب) فیلم‌های داستانی، اجتماعی
۱۵ـ آخرین تلاش ـ کارگردان: سیامک اعتمادی. بازیگران: جمشید هاشم‌پور (قبل از انقلاب با نام جمشید آریا)، عزت‌الله رمضانی‌فر، سایه میثمی، ایرج نوذری، حسین شهاب، نوشین پژوهش.
ـ در فیلم زندگی یک قهرمان سابق کشتی و مشکلات وی روایت می‌شود. بسیاری از مردم عادی تصور روشنی از زندگی آدم‌های معروف در همه حوزه‌ها ندارند و آنها را فوق افراد معمولی تصور می‌کنند. ورود به زندگی اینگونه انسان‌ها و نمایش مشکلات مبتلابه آنان که شبیه افراد دیگر می‌باشد موجب تصحیح برداشت‌های عامیانه می‌شود.
۱۶ـ آپارتمان شماره ۱۳ـ کارگردان، تهیه کننده و سناریست: یدالله صمدی. بازیگران: علیرضا خمسه، سیروس گرجستانی، کتایون ریاحی، ابراهیم آبادی، مرحوم جمشید اسماعیل‌خانی (همسر گوهرخیراندیش) و ناصر لقائی.
قصه زندگی روزمره طبقه متوسط شهری و مشکلات و ویژگی‌های آن دستمایه یدالله صمدی برای ارائه فیلمی مورد پسند مردم معمولی قرار گرفته است. رقابت‌های یک زندگی معمولی، دل‌نگرانی‌های طبقه متوسط باعث می‌شود که طبقه متوسط با فیلم رابطه منطقی برقرار کند، چرا که تصویر زندگی خود را در آن می‌بیند.
یدالله صمدی از کارگردانان قبل از انقلاب اسلامی است که به مدیوم سینما کاملاً مسلط است. فیلم‌ها و سریال‌های جذابی پس از انقلاب ساخته است که همگی پربیننده بوده‌اند. اما ضعفی که در فیلم‌ها و آثار این کارگردان دیده می‌شود آن است که تلاشی برای بیان پیام‌های اخلاقی چندان به چشم نمی‌خورد و صرفاً به توصیف زندگی روزمره بسنده شده است، البته این نقد چیزی از ارزشمندی آثار صمدی نمی‌کاهد.
۱۷ـ افسانه آه ـ کارگردان، تهیه‌کننده (بهمراه مهدی احمدی و رضا بانکی) و فیلمنامه‌نویس: تهمینه میلانی. بازیگران: جهانگیر الماسی، مهری ودادیان، فرخ لقا هوشمند، مهشید افشارزاده.
قصه‌گوئی بر مبنای افسانه خمیرمایه داستان فیلم است. افسانه‌ها در طول تاریخ وجود داشته‌اند و بسیاری از آنها با نگاه به مسائل واقعی و بعضاً ایده‌آلیستی به وجود آمده‌اند. در ادبیات همه اقوام و کشورها افسانه وجود دارد که مبین فرهنگ، خواسته‌ها، آرزوها و در مواردی عقده‌هاست. بهره‌برداری مناسب و بجا از آنها بسیار سودمند است چنانچه استفاده نادرست هم موجب تخریب و انفعال می‌شود.
۱۸ـ پرده آخر ـ نویسنده فیلمنامه و کارگردان: واروژ کریم مسیحی. بازیگران: داریوش ارجمند، جمشید هاشم‌پور، ماهایا پطروسیان، فریماه فرجامی، حسین محجوب، فرهاد خان‌محمدی، لوریک میناسیان.
داستان فیلم، میان واقعیت و تخیل زندگی و مناسبات یک خانواده قدیمی و متمول را به تصویر می‌کشد. رقابت‌های اعضا و خانواده، رذالت‌ها، تخریب‌ها و آنچه خلاف مبانی رفتار منطقی و نجیبانه نام دارد در سراسر فیلم موج می‌زند.
این اثر اولین فیلم کریم مسیحی است که از نظر کارشناسان شگفت‌آور است، زیرا تعداد کارگردانانی که اولین آثارشان برجسته بوده است زیاد نیستند. به هر صورت واروژ کریم مسیحی در این فیلم استعداد خود را نشان داد و معلوم نیست به چه دلیل کار دومی از وی دیده نشد.
۱۹ـ تابستان ۵۸ ـ محصول حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی. فیلمنامه‌نویس و کارگردان: مجتبی راعی. بازیگران: خسرو ضیائی، رحیم هودی، محمود پاک‌نیت، محمد فیلی، محمد احمدی، فریده سپاه‌منصور.
مهاجرت دو دانشجو در قالب اردوهای جهاد سازندگی به سیستان و بلوچستان که پایه تأسیس نهاد جهاد سازندگی به دستور حضرت امام«ره» گردید. سیطره فرهنگ خان‌ها در آن دیار، دانشجویان را عاصی می‌کند. آنها توقع ستم بر مردم عادی روستاها را ندارند. بنابراین هنگامی که مناسبات غیرعادلانه بر ضد منافع اکثریت را می‌بینند تحمل خود را از دست می‌دهند و به فکر تدبیر و اصلاح برمی‌آیند. مجتبی راعی کارگردان متعهد و باذوقی است که تاکنون آثار خوبی ارائه نموده است.
۲۰ـ به خاطر همه چیز ـ کارگردان: رجب محمدین. بازیگران: الیزا جوهری، بلقیس ربیحاوی، فاطمه گودرزی، ماندانا اصلانی، روح‌انگیز مهتدی، گراناز موسوی، ایما مشهدی‌زاده، هوشنگ قوانلو.
مشکلات زنان سرپرست خانوار در همه کشورها مسأله مهمی برای مسئولین سیاسی و اجتماعی محسوب می‌شود، چرا که با داشتن فرزند و بعضاً عائله دیگر مانند شوهر از کار افتاده یا پدر و مادر پیر ناگزیرند بار سنگین اداره زندگی امروز را بر دوش بکشند. در اغلب کشورها این قبیل زنان بسیار قیمتی تلقی می‌شوند. مثلاً در امریکا به اینان (singlemam) می‌گویند که از منظر افکارعمومی نوعی قداست محسوب می‌شود.
۲۱ـ تیغ آفتاب ـ کارگردان: مجید جوانمرد. تهیه‌کنندگان: یدالله شهیدی، عبدالله علیخانی، حسین فرح‌بخش. بازیگران: داریوش ارجمند، چنگیز وثوقی، محمد صالح علاء، مرحومه هما روستا، شهلا ریاحی، داریوش بابائیان.
قصد قتل برادر توسط خان و دشواری‌های احقاق حق توسط او به دلیل نفوذ و قدرت خان بن‌مایه داستان را تشکیل می‌دهد. کش و قوس و تعلیق‌های داستان برای تماشاگر جذاب است. حسین فرح‌بخش و عبدالله علیخانی زوج سینمائی متعلق به بدنه سینما محسوب می‌شوند که از اول انقلاب فیلم‌های عامه‌پسند زیادی ساخته‌اند. محور فعالیت آنها گیشه و فروش بوده است. بر این اساس ژانرهای عامه‌پسند حسب شرایط روز و ذائقه عامه برای ساخت فیلم را مدنظر داشته‌اند. ایرادی که به آنها وارد است آن است که تلاشی برای استفاده از مدیوم سینما فراتر از فروش به عمل نیاورده‌اند و در این مدت طولانی دغدغه رشد اخلاقی و فرهنگی جامعه از آنها دیده نشده است.
۲۲ـ چاووش ـ کارگردان: مرحوم ساموئل خاچیکیان. فیلمبردار: مرحوم جمشید الوندی (که چندی قبل درگذشت). بازیگران: پرویز پورحسینی، شاهد احمدلو، حسین یاریار، امرالله صابری، محمد ابهری، نفیسه طباطبائی.
قصه‌گوئی اجتماعی، مبنای مرحوم خاچکیان برای عرضه اثری مردم‌پسند گردیده است. شکارچی قدیمی که اکنون توانائی جدی ندارد و تصمیم می‌گیرد با شکار یک گوزن هزینه سفر به مشهد مقدس برای زیارت حضرت علی‌بن موسی‌الرضا(ع) را فراهم آورد که در طول داستان شکارچیان دیگری به رقابت با وی می‌پردازند. مرحوم خاچیکیان از کارگردان‌های باسابقه قبل از انقلاب بود که فیلم‌های متعدد خوب و بد در کارنامه خود داشت. فیلم (شب‌نشینی در جهنم) که در دهه ۴۰ توسط وی ساخته شده مشحون از توهین به عقاید مذهبی مسلمانان است. وی بعد از انقلاب فیلم‌های قابل قبولی مانند (عقاب‌ها) ساخت که جزو پرفروش‌ترین‌ها بود.
۲۳ـ جستجو در جزیره ـ کارگردان: مهدی صباغ‌زاده. بازیگران: مرحوم خسرو شکیبائی، فریبا کوثری، محمدعلی کشاورز، محبوبه بیات، اکبر معتمدی، حسن رضائی، مرحومه حمیده خیرآبادی (مادر ثریا قاسمی).
سرقت تعدادی قوش از دست کارآگاه جوان و تازه‌کار بندر لنگه که متعلق به سازمان حفاظت محیط زیست بود، بستر داستان را به پیش می‌برد. مهدی صباغ‌زاده کارگردانی متعلق به سینمای بدنه می‌باشد که فیلم‌های نسبتاً پرمخاطبی در ادوار گوناگون ساخته است. فیلم (سناتور) که اوایل دهه ۶۰ ساخته شد با استقبال خوب تماشاگران مواجه گردید.
۲۴ـ حکایت آن مرد خوشبخت ـ کارگردان: رضا حیدرنژاد. بازیگران: فتحعلی اویسی، نیکو خردمند، محمود جعفری، منصور والامقام، پرویز پرستوئی، روح‌الله مفیدی، کتایون ریاحی، پرستو رجبی، علی کفاش عراقی (که تهیه‌کننده فیلم هم می‌باشد.)
داستان زندگی معمولی آدم‌ها و رقابت‌ها و تعارض منافع آنها در مسیر زندگی روزمره روایت می‌شود. در این فیلم نشان داده می‌شود که انسان‌ها با پیش آمدن شرایط غیرقابل گمان شخصیت واقعی و خودمحورانه خویش را نشان می‌دهند.
۲۵ـ جنجال بزرگ ـ کارگردان: سیاوش شاکری، فیلمنامه: سیاوش شاکری (فیلمنامه اولیه: جمال امید، حسن هدایت)
قصه پیرمردی که حاضر نیست پول خود را در بانک بگذارد، ضمن اینکه به دامادش فشار می‌آورده که همسر عقدی خود را زودتر به خانه خود ببرد (همسر مرد دختر پیرمرد است). این دو مطلب زمینه‌ساز اتفاقات و حوادث متنوع و جذاب و شیرینی می‌شوند که مخاطب را به دنبال خود می‌کشاند. فیلم ملغمه‌ای از طنز و داستان‌‌سرائی عامه‌پسند است.
۲۶ـ دخترک کنار مرداب ـ کارگردان: علی ژکان. تهیه‌کنندگان: علی ژکان، علی کفاش عراقی، عزت‌الله جامعی، حسن کفاش عراقی (وی بعداً نام خود را به حسن توکل‌نیا تغییر داد). بازیگران: جمشید مشایخی، کمند امیرسلیمانی، فردوس کاویانی، مرحوم مهدی فتحی (بازیگر نقش عمروعاص در سریال امام علی«ع»)، مسعود تکاور (هم‌اکنون کارگردان)، پردیس افکاری، مسعود ولدبیگی.
داستان مردی تنها و منزوی که به دنبال مردی ظاهراً دیوانه می‌رود تا رازی را به وی بگوید. طی طریق یافتن مرد به همراه دختری جوان بیشتر از واقعیت جنبه تخیل به خود گرفته است. علی ژکان هم‌اکنون کارگردان پخته‌ای می‌باشد.
۲۷ـ دو فیلم با یک بلیط ـ فیلمنامه‌نویس و کارگردان: داریوش فرهنگ. بازیگران: داریوش فرهنگ، مهدی هاشمی، افسانه بایگان، شهلا ریاحی، سیامک اطلسی، آتیلا پسیانی.
زندگی اهالی دست‌اندرکار سینما (کارگردان، بازیگران و تهیه‌کنندگان) در این فیلم به تصویر کشیده شده است. مشکلات حادث شده برای هرکدام از سازندگان و دست‌اندرکاران فیلم و گرفتاری‌های عادی مانند همه مردم معمولی، به اثر جذابیت خاصی داده است. کارگردان که ناچار به استفاده از بازیگری شبیه بازیگر اصلی شده است، دشواری‌های غیرقابل تصوری را تحمل می‌کند تا محصول به موقع آماده شده و به جشنواره برسد. فیلم از منظر توضیح زندگی و مشکلات سینماگران جذاب است.
۲۸ـ در آرزوی ازدواج ـ فیلمنامه‌نویس (اصغر هاشمی، فریدون جیرانی). کارگردان: اصغر هاشمی. بازیگران: بیژن امکانیان، کمند امیرسلیمانی، جمشید لایق، مهدی فتحی، اکبر عبدی، مرحوم جمشید اسماعیل‌خانی (همسر گوهر خیراندیش).
فیلم به مسأله جوانان و اشتغال آنان به نحو مبسوط می‌پردازد. زندگی طبقات متوسط و فرودست به دلیل حساسیت درآمدی و التهابات منبعث از آن بسیار جالب توجه است. تنش‌هائی که به دلیل بیکاری در زندگی این طبقات به وجود می‌آید بعضی اوقات تا مرحله فروپاشیدن کانون خانواده هم پیش می‌رود.
۲۹ـ سایه خیال ـ کارگردان: حسین دلیر. فیلمنامه: مسعود جعفری جوزانی. بازیگران: عزت‌الله انتظامی، مرحوم حسین پناهی، مرحومه خیرآبادی، گوهر خیراندیش، مرحوم جلال مقدم، حمید جبلی، فردوس کاویانی، فتحعلی اویسی و منوچهر آذری.
توسط نویسنده یک شخصیت خیالی خلق و با او زندگی می‌کند. وقایع تخیلی ریشه در واقعیات زندگی معمولی دارند هر چند به دلیل سختی و صعوبت پذیرش آن دشوار به نظر برسد. زندگی در کنار مخلوقات ذهنی نویسنده، هر چند به خیالپردازی نزدیکتر است اما برگرفته از کنش و واکنش‌های روزمره آدمیان است.
۳۰ـ راز کوکب ـ کارگردان: کاظم معصومی، بازیگران: شهلا میربختیار، بهزاد فراهانی، حسین پناهی، پرویز پور حسینی، مهرانه مهین ترابی، و مروحومه رقیه چهره آزاد
زندگی طبقه فرودست در همه آثار سینمائی بارها به تصویر کشیده شده است. از آنجا که رنج‌های این طبقه معمولاً به نحو بارزی هم‌ذات‌پنداری مؤثری با تماشاگر برقرار می‌سازد، دارای کشش دراماتیک زیادی است. فیلم‌های معروف تاریخ سینما در غرب و شرق عمدتاً بر محور زندگی و رنج طبقات فرودست ساخته شده‌اند که به همین علت با استقبال مردم مواجه گشته‌اند. تهییج عاطفی تماشاگر با نمایش درد و رنج این طبقه که معمولاً با ستم و نابرابری همراه است، بعضاً اشک تماشاگران را هم درآورده است. فیلم‌هایی نظیر اسپارتاکوس، بن‌هور، دزد دوچرخه از سینمای هالیوود و قیصر از سینمای ایران تصویرگر درد و رنج مردم طبقه ضعیف کوچه و بازار است. سینمای هندوستان اساساً بر ساخت و عرضه آثاری بنا نهاده شده است که کارگران فقیر را با پول اندکی سرگرم کند. این سیاست موجب گسترش و اعتلای صنعت سینمای هند و بازگشت سرمایه مصرف شده در ساخت فیلم‌ها شده است، هر چند در سال‌های اخیر گرایش سینماگران هندی به طبقه متوسط شهری معطوف گردیده است که قطعاً بی‌ارتباط با توسعه اقتصادی و افزایش درآمد سرانه آن کشور نیست. والسلام
(مأخذ: انتشارات سازمان سینمائی وزارت ارشاد و فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران تألیف جمال امید)