انتخابات عراق طبق برنامه تعیین شده در روز۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۷ برگزار و پس چند روز نتایج آن اعلام شد. در این انتخابات افرادی چون لیست سائرون، فتح و نصر نتایج چشمگیری به دست آوردند و عده‌ای چون لیست الوطنیه علاوی، حزب کردی تغییر و چندین تشکل دیگر سقوط کردند.
این انتخابات در چه شرایطی برگزار شد و دلایل طلوع و سقوط احزاب چه بود و آینده عراق و نیز چشم‌انداز روابط عراق و ایران چگونه خواهد بود؟
این انتخابات در شرایطی برگزار شد که جنگ دولت عراق علیه داعش با کمک ارتش، حشد الشعبی، نیروهای ضد تروریسم و پلیس فدرال تا حدودی به پایان رسیده و دولت موفق به پاک‌سازی کامل عراق از داعش شده است. البته در برخی از نقاط کویر غرب عراق و نیز بلندی‌های حمرین در شمال استان صلاح‌الدین تعداد کمی از تروریست‌ها به صورت زیرزمینی و پراکنده و در حال جابه‌جایی حضور دارند، ولی توان آنها در ایجاد ناامنی محدود است. همچنین در مرز مشترک عراق و سوریه تعدادی داعشی حضور دارند که گاهی در عراق عملیاتی را انجام می‌دهند. از بین بردن داعش در ابعاد نظامی دستاورد بزرگی بود و می‌بایستی در ابعاد فرهنگی تکمیل و ریشه‌کن شود.
البته این پیروزی، داعش را با بحران فکری روبرو ساخت، زیرا داعش بر پایه اصل برپایی دولت خلافت در جغرافیا(سه استان عراق) از سازمان القاعده تجزیه شد، ولی اکنون هم دولت خلافت در موصل و هم جغرافیای تحت سلطه(سه استان) آنها از بین رفته و این تفکر، داعش را با بحران فکری مواجه کرده است.
نکته دیگر از بین بردن داعش یک خواست اجتماعی در عراق بود که در آن شیعه و سنی اشتراک نظر داشتند، بلکه سنی‌ها به علت آسیب مستقیم در سه استان سنی‌نشین، اصرار بیشتری هم داشتند. به همین علت نیروهای شرکت کننده در این جنگ از جایگاه اجتماعی قابل توجهی برخوردار شدند و بخش وسیعی از ائتلاف‌های انتخابات ۲۲ اردیبهشت آینده بر محور مشارکت در جنگ دور می‌زند.
از زمان سقوط رژیم صدام حسین در سال ۲۰۰۳ تا چندی پیش، احزاب سیاسی حاکم، رنگ و بوی مذهبی و قومی پیدا کرده وعملاً سه گروه مشخص نمایندگی مردم عراق را به انحصار خود در آورده بودند. ائتلاف‌های شیعه و سنی و کرد مهم‌ترین گروه‌های منتخب بودند که با ائتلاف و سهم‌بندی باهم حکومت می‌کردند. اما ناکامی حکومت‌های گذشته در حفظ امنیت و تامین خدمات زیربنایی مانند برق و آب و نیز ناکامی نظامی و تسلط داعش بر سه استان عراق در باورهای سیاسی مردم و نیز تشکل‌های سیاسی تحولی را پدید آورد و مرحله پس از داعش را با قبل از آن متفاوت کرد.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های انتخابات اخیر نمایان شدن ائتلاف‌های فرا قومی و فرا مذهبی است که قطعاً این شرایط به وحدت اجتماعی عراق در آینده کمک می‌کند.
وضعیت ائتلاف‌ها و گروه‌های سیاسی در آستانه انتخابات
اشغال عراق توسط امریکا در سال ۱۳۸۲ به بافت اجتماعی و سیاسی جامعه عراق آسیب زد و شکاف‌های قومی و مذهبی را گسترش داد، ولی پس از ۱۵ سال، وجود یک دشمن واحد به نام داعش که شهرهای سنی را تخریب و بیشتر سنی‌ها را قتل عام و آواره کرد، جامعه عراق را به یکدیگر نزدیک کرد و همکاری آنان با یکدیگر را فراهم ساخت. در سازمان حشدالشعبی که با فتوای مرجعیت دینی و کمک ایران تاسیس شد، واحدهای سنی در کنار اکثریت شیعه برای رهایی مردم با هم علیه داعش جنگیدند و این شرایط امکان همکاری سیاسی مؤلفه‌های قومی و مذهبی عراق را تا حد زیادی فراهم کرد.
شکست طرح رفراندوم کردها برای استقلال کردستان با همکاری ایران و احزاب کرد وحدت‌‌طلب نیز کردها را وارد حوزه همکاری شیعه و سنی کرد. شرایط جدید امکان همکاری سیاسی و ائتلاف احزاب عرب شیعه و سنی و نیز احزاب کرد و عرب را فراهم ساخت. در انتخابات قبلی احزاب بر پایه سابقه تاریخی و حجم مبارزه آنها با صدام وارد انتخابات می‌شدند، ولی اینک شرایط تا حد زیادی تغییر کرده است. در حال حاضر چند ائتلاف مهم در رقابت‌های انتخاباتی به شرح زیر دیده می‌شوند:
الف: ائتلاف نصر و اصلاح به ریاست حیدر العبادی (نخست وزیر)که از ۶۰ گروه و حزب شیعه و سنی تشکیل شده است. گروه حکیم در این ائتلاف است.
ب: ائتلاف فتح که از ۱۸ گروه مانند بدر و عصائب اهل حق و غیره که عمدتاً شیعه هستند، از واحدها و تشکل‌های حشدالشعبی تشکیل شده است .
ج: ائتلاف ملی که در برگیرنده ۲۶ گروه عمدتاً سنی است. حزب اسلامی سلیم الجبوری رئیس پارلمان و صالح مطلگ معاون نخست وزیر و ایاد علاوی نخست وزیر سابق در این ائتلاف عضویت دارند.
د: ائتلاف همبستگی که در برگیرنده ۱۱ گروه سنی است. النجیفی معاون رئیس جمهور وخمیس خنجر از چهره‌های سنی ضد داعش در این ائتلاف عضویت دارند.
ه: ائتلاف کردها که فقط از ائتلاف احزاب کرد تشکیل شده و قرار گذاشته‌اند که در کردستان منفرد به میدان انتخابات بیایند، ولی در مناطق مورد اختلاف مانند کرکوک به صورت متحد و در یک لیست قرار گیرند.
و: ائتلاف دولت قانون که در برگیرنده حزب‌الدعوه به رهبری نوری مالکی و هم پیمانانش است. در دو دوره گذشته، این ائتلاف بیشترین آراء را به دست آورد، ولی این‌بار به علت خروج العبادی و بدر به‌شدت تضعیف شد.
ز: ائتلاف سائرون که به ریاست مقتدی صدر از ۸ گروه تشکیل شده است.
ح: ائتلاف رافدین که اقلیت‌های مسیحی، ایزدی و صابئه را نمایندگی می‌کند.
چگونگی و میزان تاثیرگذاری آمریکایی‌ها و عربستان بر فضای سیاسی کنونی عراق:
زمانی که داعش در دروازه‌های شمالی بغداد استقرار یافت و تهدید کرد که هر آن ممکن است وارد بغداد شود، هیچ‌کس به جز ایران به عراق کمک نکرد. در چنین شرایطی آمریکا که ۶۰ میلیارد دلار سلاح به عراق فروخته بود، حاضر به تحویل زودرس سلاح نشد و کشورهای عربی به‌ویژه عربستان نه تنها کمک نکردند که حامی اصلی داعش بودند. تنها ایران اسلامی بود که به درخواست دولت عراق پاسخ داد و نیروی آموزشی و سلاح به عراق ارسال کرد و باتشکیل حشدالشعبی، پا به پای عراقی‌ها در همه درگیری‌ها حضور داشت.
حضور ایران در حمایت از مردم عراق در مقابل داعش شأن خاصی به ایران بخشید که قابل قیاس با هیچ کشور دیگری نیست. البته آمریکا ائتلاف ضد داعش تشکیل داد که ده‌ها کشور از جمله عربستان در آن شرکت داشتند، اما درباره نقش آنها تردید جدی وجود دارد و برخی از گروه‌های حشدالشعبی آنها را به خیانت متهم می‌کنند. به عنوان نمونه، حمله به حشدالشعبی در بغدادی استان انبار را خیانت آشکار و کمک به داعش می‌شمارند. به همین علت عربستان حتی اگر هم کمک پولی کند، به ائتلاف‌های سنی خواهد کرد، اما تاثیر محدودی دارد و تنها برای قشر محدودی از سنی‌ها خواهد بود.
اما آمریکا به علت اینکه دولت عراق و شخص العبادی معتقدند که دولت عراق باید در نقطه میانی بین ایران و آمریکا قرار گیرد، در انتخابات تاثیر دارد و این فهم به آمریکا قدرت تاثیرگذاری می‌بخشد. کردها نیز هم پیمان آمریکا هستند؛ اما ایران به علت هم پیمانی با شیعه(۶۰%) و بخشی از کردها و نیز با قشر محدودی از سنی‌ها بیشترین تاثیر را دارد.
علل سقوط و بروز ائتلاف‌ها در انتخابات
مردم عراق در این انتخابات به گروه‌هایی رای دادند که در جنگ علیه داعش سهم مهمی ایفا و امنیت مردم را تامین کردند. رای لیست فتح دومین پیروز انتخابات، عمدتاً به این موضوع برمی‌گردد که اساساً از نیروهای جهادی حشدالشعبی تشکیل شده است.
۱- انتخاب لیست سائرون جریان صدری به رهبری مقتدی صدر و به شعارهای این لیست در مبارزه بی‌امان با فساد اداری و اقتصادی که متاسفانه از زمان سقوط رژیم سابق در عراق گسترش یافته بود، برمی‌گردد. این گروه وعده تامین آب و برق و زندگی آبرومند برای همه عراقی‌ها را داده و دفاع از استقلال ملی را نیز در سرلوحه برنامه‌های خود قرار داده بود. ناتوانی دولت‌های عراق در تامین نیازهای اولیه زندگی، مردم عراق را خسته کرده و سبب رویگردانی مردم از تشکل‌های حاکم سابق شده است.
۲- رای مردم عراق به گونه‌ای بود که هیچ گروهی رای یکسره کننده را به دست نیاورد و سائرون که بالاترین گروه بود ۵۴ کرسی از ۳۲۹ کرسی مجموع کرسی‌های پارلمان را به دست آورد. این رفتار اجتماعی نشان داد که عقل جمعی مردم عراق اصرار دارد که همه گروه‌ها با هم ائتلاف کنند و در فرایند تصمیم‌گیری در آینده مشارکت داشته باشند. البته تجربه هم نشان داده که حذف برخی از گروه‌ها در گذشته زمینه دخالت بعضی از دولت‌های خارجی مانند عربستان سعودی را فراهم ساخته که با حمایت از آنها شرایط نا امنی را برای جامعه باز تولید کرده و هزینه‌های اجتماعی را افزایش داده است.
۳- طبق قانون و عرف‌های عراق، دولت آینده باید بر پایه پیشنهاد ائتلاف اکثریتی( ۱۶۵ به بالا)و نه گروه پیروز انتخابات شکل گیرد. از این رو احتمالاً گروه سائرون، فتح و نصر ائتلاف اولیه را تشکیل خواهند داد و با ائتلاف با گروه‌های پیروز انتخابات از سنی‌ها و کردها ائتلاف ملی شکل خواهد گرفت.
۴- دولت آینده عراق بر خلاف دولت‌های قبلی بر پایه سهم‌خواهی احزاب مؤتلف نخواهد بود، بلکه بر پایه قواعد اخلاقی مبارزه با فساد اداری و تامین خدمات زیر ساختی برای مردم شکل خواهد گرفت و این تغییر احتمالاً دولت آینده را به سوی دولتی تکنوکرات خواهد برد.
آینده همکاری ایران وعراق
روابط ایران و عراق در حال حاضر در بهترین شرایط تاریخی خود قرار دارد. در بُعد اقتصادی، ایران سالانه بیش از ۱۲ میلیارد دلار کالا به عراق صادر می‌کند و عراق بزرگ‌ترین بازار ایران در جهان است. در ابعاد سیاسی و نظامی همکاری‌ها ادامه دارند و سالانه حدود هفت میلیون توریست بین دو کشور جابه‌جا می‌شوند.
رابطه بین دو کشور هر روز ابعاد جدیدی پیدا می‌کند و در حال پیشرفت است. شرایط جنگ علیه داعش و همکاری‌های پنهانی ترکیه با گروه‌های تروریستی سنی، تاثیر سیاسی و حضور اقتصادی ترکیه در عراق را محدود ساخته و فرصت‌های ایران را در عراق افزایش داده است. البته رابطه بد ایران و آمریکا و خروج آمریکا از توافق هسته‌ای ممکن است برای ایران در عراق چالش‌هایی را پدید آورد و دولت عراق را در تعامل با ایران با محدودیت مواجه سازد.
عراق در دوره صدام حسین برای ایران تهدیدی استراتژیک بود. این کشور با یک حکومت اقلیتی سنی و با ایدئولوژی بعثی برای امنیت ایران تهدیدی جدی محسوب می‌شد. به همین علت اولویت راهبردی ایران استمرار حضور دولت دموکراتیک و منتخب در ساختار قدرت در عراق است تا این کشور به تهدید امنیتی برای ایران تبدیل نشود. دومین هدف راهبردی، استمرار همکاری با عراق به‌ویژه در ابعاد اقتصادی است، زیرا عراق در مرحله محاصره و تحریم به ریه اقتصادی ایران تبدیل شده است و استمرار این همکاری باید در سایه همکاری اجتماعی( توریستی و زیارتی ) و همکاری نظامی و سیاسی تقویت شود. خالی بودن عراق از تروریسم تکفیری و وهابی، مسئله مهمی برای ایران به‌ویژه در مناطق مرزی غربی با عراق است. شکی نیست که گسترش همکاری میان دو کشور به نفع هر دو کشور است. شاید به این دلیل و نیز شعارسال حمایت از کالای ایرانی، توسعه صادرات به عراق به تحقق اهداف ملی ایران کمک کند.
سوتیترها
۱٫
زمانی که داعش در دروازه‌های شمالی بغداد استقرار یافت و تهدید کرد که هر آن ممکن است وارد بغداد شود، هیچ‌کس به جز ایران به عراق کمک نکرد. تنها ایران اسلامی بود که به درخواست دولت عراق پاسخ داد و نیروی آموزشی و سلاح به عراق ارسال کرد و باتشکیل حشدالشعبی، پا به پای عراقی‌ها در همه درگیری‌ها حضور داشت.
۲٫
روابط ایران و عراق در حال حاضر در بهترین شرایط تاریخی خود قرار دارد. در بُعد اقتصادی، ایران سالانه بیش از ۱۲ میلیارد دلار کالا به عراق صادر می‌کند و عراق بزرگ‌ترین بازار ایران در جهان است. در ابعاد سیاسی و نظامی همکاری‌ها ادامه دارند و سالانه حدود هفت میلیون توریست بین دو کشور جابه‌جا می‌شوند.