درآمد:
جهاد اقتصادی از بایسته‌هایی است که در قرآن کریم بر آن تأکید شده و مقام معظم رهبری نیز بارها بر اهمیت و مؤلفه‌های این نوع از جهاد اشاره و سیمای رزمندگان جبهه اقتصادی را تبیین کرده‌اند. در این مقاله بر آنیم ضمن معرفی جهاد اقتصادی، با مراجعه به قرآن کریم و روایات، ویژگی‌های مجاهدان این جبهه را تبیین و دیدگاه‌های آیت‌الله خامنه‌ای را ارائه کنیم.
مفهوم‌شناسی
جهاد در لغت از ریشه «جَهد و جُهد» به معنای مشقت و زحمت و همچنین به معنای توان و طاقت است.(۱) جنگ را از آن جهت جهاد گویند که تلاش توأم با رنج است.(۲)
جهاد انواع مختلفی دارد. افزون بر مبارزه با دشمن بیرونى، بر مبارزه با شیطان یا نفس اماره نیز جهاد اطلاق مىشود(۳). بر این اساس، جهاد بر سه قسم است: جهاد ظاهرى (جهاد با دشمنان بیرونی) یا جهاد اصغر و جهاد باطنى (مبارزه با نفس) یا جهاد اکبر. (۴) و جهاد کبیر یعنی جهاد فرهنگی و تبلیغاتی.(۵)
از نگاه مقام معظم رهبری، جهاد بر دو رکن استوار است: یک جّد و جهد و دیگری وجود دشمن. ایشان در این باره می‌فرمایند:
«معیارِ جهاد، شمشیر و میدان جنگ نیست. معیار جهاد، همان چیزی است که امروز در زبان فارسىِ ما در کلمه «مبارزه» وجود دارد. جهاد متقوّم بر این دو رکن است: یکی اینکه در آن جدّ و جهد باشد؛ دیگر اینکه در مقابل دشمن باشد.»(۶)
رهبری معظم انقلاب در دیدار با گروه‌های مختلف سیاسی اجتماعی بارها به موضوع مجاهدت اقتصادی پرداخته‌اند؛ اما یکی از با اهمیت‌ترین تعاریف مقام معظم رهبری از جهاد اقتصادی در دیدار با فعالان اقتصادی کشور این‌گونه مطرح می‌شود:
«جهاد اقتصادی یعنی حرکت مستمرِ همه‌جانبه هدفدارِ ملت ایران با نیت خنثی‌کردن و عقیم کردن تلاش خصم‌آلود و غرض‌آلود دشمن.»(۷)
اهمیت جهاد اقتصادی
در قرآن و روایات اسلامی بر انواع مختلف جهاد، از جمله جهاد اقتصادی تأکید شده است. غالب آیاتی که بر جهاد با مال یا جهاد مالی دلالت دارد، شواهدی بر جهاد اقتصادی نیز هستند. معنای اولیه جهاد با مال تأمین هزینههاى مالى جهاد مانند تأمین هزینه ابزار جنگى و نیز نیازهاى جهادگران و خانوادههاى آنان است؛ ولی این نوع از جهاد به تأمین هزینههاى جنگ اختصاص ندارد، بلکه تأمین دیگر نیازمندىهاى اسلام و مسلمانان را نیز در برمىگیرد.
مقام معظم رهبری در این باره می‌گویند:
«امروز عرصه اقتصاد به‌خاطر سیاست‌های خصمانه آمریکا یک عرصه کارزار و جنگ از نوع خاص است. در این عرصه هر کسی که بتواند به نفع کشور تلاش کند، جهاد کرده است. امروز هر کسی بتواند به اقتصاد کشور کمک کند، یک حرکت جهادی انجام داده است. این هم جهاد است، البّه جهادی که ابزار و شیوه‌های مخصوص خودش را دارد و همه باید این جهاد را با تدبیر و سلاح مخصوص خود انجام بدهند.(۸) …جهاد اقتصادی، یعنی مبارزه اقتصادی.(۹)
نقش تولید
با بررسی سیره معصومین«ع» در می‌یابیم که آنان به تولید اهمیت فوق‌العاده‌ای می‌دادند و علاوه بر امامت و هدایت مردم از راه مشاغل متعارف زمان خود مانند چوپانی، زراعت و تجارت به تولید اشتغال داشتند. پیامبر«ص» پیش و پس از بعثت، به فعالیت‌های اقتصادی از جمله فعالیت‌های تولید مشغول بودند. حضرت علی«ع» در مواقعی که برایشان ممکن بود، به کشاورزی، توسعـه باغات و تأمیـن آب به وسیله حفر قنات می‌پرداختند.(۱۰)
یک روز در شدت گرما، امام باقر«ع» در مزرعه خود مشغول فعالیت اقتصادی و تولیدی بودند. شخصی با حالت اعتراض به امام گفت، «اگر در این حال اجلت فرا رسد چه خواهی کرد؟» حضرت در پاسخ فرمودند، «اگر در این حال مرگم فرا رسد، در حال اطاعت خدا دیده از جهان فرو خواهم بست و با این کار، خود و خانواده‌ام را از تو و دیگران بی‌نیاز می‌کنم.»(۱۱)
علی بن ابی حمزه میگوید، «امام کاظم«ع» را دیدم که در زمین کشاورزی خود کار می‌کردند و عرق میریختند. عرض کردم: قربانت گردم! پس کارگران کجا هستند؟ فرمودند: ای علی! بهتر از من و پدرم در این زمین با بیل کار می‌کردند. عرض کردم: آنان را معرفی نما! حضرت فرمودند: رسول خدا «ص»، امیرالمؤمنین«ع» و پدرانم همه با دست خود کار می‌کردند. کشاورزی شغل پیامبران خدا و جانشینان آنان و مردان شایسته است.»(۱۲)
امامان شیعه علاوه بر تولید مستقیم، تولید کنندگان را تشویق می‌کردند. انس بن مالک میگوید:
«هنگامی که رسول خدا «ص» از جنگ تبوک برمیگشتند، سعد انصاری ـ یکی از کارگران مدینه ـ به استقبال آن حضرت آمد. وقتی پیامبر «ص» با او دست دادند، احساس کردند که دست‌های او زبر و خشن‌اند! پیامبر «ص» پرسیدند، «چرا دست‌های تو این قدر خشن و زبر هستند؟» گفت، «یا رسول اللّه! خشونت و زبری دست‌های من به خاطر کارکردن با بیل و طناب است تا مخارج خانواده‌ام را تأمین کنم.» پیامبر «ص» دست‌های او را بوسیدند و فرمودند، «این دستی است که آتش جهنم آن را لمس نخواهد کرد.»(۱۳)
سیمای رزمندگان جبهه اقتصادی
با بررسی آیات و روایات روشن می‌شود که رزمندگان نبرد اقتصادی، همانند دیگر رزمندگان باید خصوصیات و ویژگی‌هایی داشته باشند که در ادامه به مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:
۱) خدامحوری
اولین و شاید مهم‌ترین مؤلفه و روح و خمیرمایه جهاد اقتصادی، خدامحوری و بینش توحیدی است که نقش به‌سزایی در جهاد اقتصادی دارد. توحید اصل علوم، سرّ معارف، مایه دین، بناى مسلمانى و فارق دوست از دشمن است و هر طاعتى بدون توحید، بى ارزش و سرانجام آن را تاریکى است. تولید کننده موحد، همیشه خود را در محضر خداوند می‌بیند و سعی می‌کند با ارائه بهترین تولیدات، رضایت خداوند را کسب کند. چنین شخصی به‌هیچ‌وجه حاضر نیست با ارائه تولیدات ضعیف و بی‌کیفیت کم‌ترین آزاری به آفریده‌های الهی اعم از انسان‌ها، حیوانات، محیط زیست و… برساند. تولیدکننده اگر نگاه توحیدی داشته باشد، می‌داند که به فرموده پیامبر اکرم «ص» همه خلق، عیال (خانواده و نیازمند) خدا هستند، پس محبوب‌ترین خلق به درگاه خدا کسی است که به عیال خدا سودی برساند و یا خانواده‌ای را خوشحال کند و…(۱۴) یا در پی برآوردن حاجت برادر مسلمانش باشد که این نزد خدا از اعتکاف دو ماه در مسجدالحرام محبوب‌تر است. انسانی که به توحید باور دارد، می‌داند که خداوند روزی‌دهنده همه موجودات است و قدرتی استوار دارد.(۱۵) این بینش توحیدی باعث می‌شود همه کار و تولید خود را برای خدا و به بهترین وجه انجام دهند.
ارتباط با خداوند و دعا در هنگام تولید، نشانه‌ای از خدامحوری تولیدکنندگان است که در سیره معصومان و مؤمنان خداجوی دیده می‌شود. دعاهای فراوانی که هنگام تولید یا برای افزایش روزی در دست است، شاهدی بر مدعای فوق است. به عنوان نمونه امام صادق«ع» فرمودند:
«هنگامى که مى‌خواهى زراعت کنى یک مشت از بذر را بگیر و رو به قبله بایست و سه مرتبه بگو، «أَفَرَءَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ * ءَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ»(۱۶) سپس بگو، «اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ حَبّآ مُبارَکآ وَارْزُقْنا فِیهِ السَّلامَهَ؛(۱۷) آن‌گاه بذرى که در کف دست دارى بپاش.»(۱۸)
۲) روحیه جهادی
یکی دیگر از صفات و ویژگی‌های همه مجاهدان از جمله سنگرداران جبهه اقتصادی، برخورداری از روحیه جهادی است. از نگاه مقام معظم رهبری، لازمه هرگونه پیشرفت و عبور از گردنه‌های مختلف، داشتن روحیه جهادی است:
«معنویت، دنیای انسان را هم آبادتر می‌کند؛ منتهی دنیای سالم. آنجایی که فرهنگ جهادی نیست و فرهنگ مادی حاکم است، هر انسانی به‌تنهایی خودش محور همه حوادث عالم است؛ سود را برای خود می‌خواهد و ضرر را از خود دفع می‌کند. اصل برای او این است؛ لذا تعارض‌ها و بی‌اخلاقی‌ها و بی‌صداقتی‌ها و دشمنی‌ها پیش می‌آیند. آنجایی که حرکت و روح جهادی وجود دارد، انسان در ایمان و آرمان و خدمت به دیگران حل می‌شود و خود را فراموش می‌کند. این روحیه را باید در جامعه تقویت کرد.»(۱۹)
۳) مدیریت جهادی
۴) خستگی‌ناپذیری
یکی دیگر از اصول و ویژگی‌های مجاهدان اقتصادی، خستگی‌ناپذیری است. تنبلی، سستی، خستگی، خمودگی، تلف کردن بیهوده عمر و… به‌هیچ‌وجه با جهاد اقتصادی همگون نیستند، بلکه در دو جبهه متقابل قرار دارند.
با بررسی آیات قرآن مجید به این مهم دست می‌یابیم که بین جهاد و پرهیز از تنبلی ارتباط مستقیمی وجود دارد. خداوند در قرآن کریم گاه با ارائه نمونه‌هایی از سستی مسلمانان، آثار و ضررهای سستی را به آنان گوشزد می‌کند(۲۰)
آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به حدیثی از حضرت علی«ع» بر این نکته تأکید می‌کنند که خاصیت کار، کاهش نیست، افزایش است. افزایشِ خودِ نیروی کار، نه محصول کار. محصول کار که معلوم است افزایش پیدا می‌کند. وقتی کار کردید، کار یک محصولی دارد، اما هر ملتی و هر جامعه‌ای هرچه کار بکنند، نیروی کارشان بیشتر می‌شود. انسان هرچه تحرک داشته باشد، نشاطش بیشتر می‌شود.(۲۱) این مال کار است.»(۲۲)
از نگاه مقام معظم رهبری، «کسالت، کم‌کاری و تنبلی، انسان،خانواده، کشور و ملت را تباه می‌کند. همه باید کار کنند؛ کار جهادی.»(۲۳)
۵) اخلاص
«اخلاص» به معنای خالص کردن، پاک گردانیدن و برگزیدن است.(۲۴) و مقصود از آن در فرهنگ اسلامی، پاک کردن نیت از غیر خدا و انجام دادن عمل برای خداست.(۲۵)
اخلاص نقش انکارناپذیری در انواع جهاد از جمله جهاد اقتصادی دارد. از نگاه قرآن، مؤمنان برای خداوند و مخلصانه جهاد می‌کنند، ولی کافران، در راه طاغوت و برای او می‌جنگند.(۲۶) در دین اسلام، جهاد باید «فی سبیل‌الله باشد»(۲۷) و جهاد فی سبیل‌الله یعنی جهاد مخلصانه و مبارزه مقدس.
مقام معظم رهبری جهاد مخلصانه را این‌گونه تبیین می‌کنند:
در فعالیت‌های اجتماعی شما یک حرکتی را انجام می‌دهید برای خدا، یک اقدامی را می‌کنید برای خدا، یک تصمیمی را می‌گیرید برای خدا، هیچ‌کسی هم نمی‌فهمد. برای این تصمیم، پیش هیچ‌کسی هم تفاخر نمی‌کنید. اگر اخلاص شد، آن وقت خودپرستی‌ها و خودمحوری‌ها و اینها برکنار خواهند شد. ثروت‌اندوزی برای خود، دست دراز کردن به اینجا و آنجا، دیگر ممنوع خواهد شد.(۲۸)
۶) صداقت
یکی دیگر از اوصاف تولیدکنندگانی که در جبهه اقتصادی هستند و در شکل‌گیری و تقویت جهاد اقتصادی نقش اساسی دارند، رعایت اخلاق تولید از جمله صداقت است. در آموزه‌های معصومین«ع» تأکید فراوانی بر صدق گفتار، به‌خصوص در زمینه تجارت شده است. لذا از اختصاصات یک فروشنده مسلمان که برای او مقام و جایگاه رفیعی در قیامت بیان شده، راستگویی و صدق گفتار است. امام صادق«ع» فرمودند، «همانا تاجر راستگو، در روز قیامت همراه بزرگواران نیکوکار است. »(۲۹) لذا نهان کردن عیب از مصادیق غش در داد و ستد است و طرفین معامله حق ندارند چنین کاری را انجام دهند. (۳۰)
۷) سرعت عمل
سرعت عمل نیز یکی از ویژگی‌های مجاهدان اقتصادی است. کسی که نتواند سریع تصمیم بگیرد و اقدام کند، نباید انتظار پیروزی داشته باشد.
خداوند در سوره مؤمنون، چگونگی حال مؤمنان و سرعت کنندگان در خیرات را ضمن چند آیه بازگو و صفات اساسی آنها را تشریح می‌کند و پس از یادکرد از صفاتی همانند بیمناک بودن از خداوند، ایمان به آیات الهی، پرهیز از شرک و خودبزرگ‌بینی، مؤمنان را کسانی معرفی می‌کند که در خیرات از دیگران پیشی میگیرند: «أُولئِکَ یسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ».(۳۱)
در آیه ۱۴۴ سوره آل‌عمران نیز بر مسابقه سازنده و رقابت نیکوکارانه در کارهای خیر اشاره می‌کند: «یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحینَ»؛ به خدا و روز دیگر ایمان میآورند امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و در انجام کارهای نیک پیشی میگیرند و آنها از صالحانند.
سرعت عمل در حال حاضر و در کشور عزیز ما از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا باعث می‌شود عقب‌ماندگی‌ها با سرعت بیشتری جبران شود؛ از این رو سکاندار انقلاب اسلامی بارها بر سرعت‌بخشی در امور، به‌ویژه بر سرعت پیشرفت علمی تأکید کرده‌اند:
«…البتّه ما چون خیلی عقبیم، این سرعت پیشرفت باید سال‌ها ادامه پیدا کند تا برسیم به آن خطّ مقدّم. لکن [این سرعت] بیشتر بود و الان کم شده؛ … نباید بگذاریم کم بشود. بایستی پیشرفت علمی با جدّیت تمام دنبال بشود. اگر پیشرفت علمی را ما دنبال کردیم، آن‌وقت اقتصاد دانش‌پایه – که سرمایه‌گذاری‌اش اندک، [امّا] فرآورده و محصولش بسیار زیاد است- در اختیار ما قرار خواهد گرفت.»(۳۲)
۸) مسئولیت‌پذیری
یکی دیگر از بایسته‌های مجاهدان جبهه اقتصاد، مسئولیت پذیری عمومی است. از نگاه اسلام، جامعه همانند پیکر واحدی است و همه باید با یکدلی و مهربانی در راستای برآوردن حاجات و برطرف کردن مشکلات دیگران بکوشند. پیامبر اکرم «ص» می‌فرمایند:
«مؤمنان از نظر مهرورزی و عطوفت نسبت به یکدیگر مانند یک پیکرند که هرگاه عضوی از آن دچار درد می‌شود، سایر اعضا از راه تب و بیداری و ناراحتی همدردی خود را با آن عضو ابراز می‌دارند و به کمکش می‌شتابند.» (۳۳)
مقام معظم رهبری نیز بارها بر مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی تأکید کرده و به‌عنوان نمونه فرموده‌اند:
«ما هر کداممان در هر جایی که هستیم باید برای سرنوشت کشور و برای آینده کشور، احساس مسئولیت و تعهد کنیم و بدانیم که می‌توانیم نقش ایفا کنیم. یک دانشجو، یک استاد، یک معلم، یک دانش‌آموز، یک کشاورز، یک فعال صنعتی و یک سرمایه‌گذار در بخش‌های گوناگون کشاورزی یا صنعتی، همه باید احساس مسئولیت کنند. با احساس مسئولیت همگانی و همه‌جانبه و با هدایت دستگاه‌های مسئول کشور – دستگاه‌های دولتی و مجلس شورای اسلامی و قوه قضائیه – ملت ایران خواهد توانست بر همه این موانع و مشکلاتی که دشمنان جهانی می‌خواهند بر او تحمیل کنند، فائق بیاید و با قدرت و با حکمت خود، جامعه نمونه‌ای را که اسلام برای مسلمان‌ها خواسته است، تشکیل بدهد.»(۳۴)
۹) خودباوری و اعتماد به نفس
اعتمادبه‌نفس به معنی باور آدمی به توانایی‌های خود است، به‌نحوی که از هیچ کوششی فروگذار نکند و از سختی راه ناامید نشود.(۳۵) برخی از دانشمندان غربی همانند باری آل. ریس و رندا برانت اعتمادبه‌نفس را این‌گونه تعریف کرده‌اند، «آنچه درباره خود می‌اندیشید و احساسی که درباره خود دارید و آن برآیند اطمینان به خود و احترام به خویشتن است.»(۳۶)
از نگاه اسلام مسلمانان وظیفه دارند با خودباوری و اعتمادبه‌نفس روی پای خود بایستند. به فرموده قرآن، اصحاب خاص پیامبر «ص» در انجیل به زراعتی تشبیه شده‌اند که جوانههای آن به‌تدریج نیرومند شده و بر پای خود ایستاده است، بهگونهای که کشاورزان را به شگفتی وامی‌دارد.(۳۷) «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَینَهُم… ومَثَلُهُم فِی الانجیلِ کَزَرعٍ اخرَجَ شَطَهُ فَازَرَهُ فَاستَغلَظَ فَاستَوی عَلی سوقِهِ یعجِبُ الزُّرّاعَ لِیغیظَ بِهِمُ الکُفّارَ …».(۳۸) این تمثیل، به‌ویژه با توجه به تعبیر «فَاستَوی عَلی سوقه» اشارهای گویا به اعتمادبه‌نفس مؤمنان واقعی دارد.
در بررسی سیره پیامبر اکرم«ص» نیز مشاهده می‌شود که ایشان، یارانشان را به اعتمادبه‌نفس تشویق می‌کردند. به‌عنوان نمونه، یکی از یاران تهیدست پیامبر «ص» نزد پیامبر «ص» رفت. هنگامی‌که پیامبر او را دیدند فرمودند: «هرکسی از ما کمکی بخواهد به او کمک می‌کنیم، ولی اگر کسی بی‌نیازی بورزد و دست حاجت پیش مخلوقی دراز نکند، خداوند او را بی‌نیاز می‌کند.» و تا سه روز این جریان تکرار شد. روز سوم آن مرد کلنگی عاریه کرد و به صحرا رفت و با هیزم‌کشی احتیاج خود را برطرف کرد تا از سرمایه‌داران شد. روزی نزد رسول اکرم «ص» رفت و جریان را به عرض ایشان رساند که چگونه نزدشان می‌رفت و از ایشان کمک می‌خواست و چه از پیامبر سخن می‌شنید. پیامبر«ص» فرمودند:
«به تو گفتم، هرکسی از ما کمکی بخواهد ما به او کمک می‌کنیم، ولی اگر کسی بی‌نیازی بورزد، خداوند او را بی‌نیاز می‌کند.»(۳۹)
مقام معظم رهبری نیز بارها بر خودباوری تأکید کرده‌اند از جمله می‌فرمایند:
«در هر بخشی از بخش‌های گوناگون صنعتی و فنی و علمی و تحقیقاتی که ما با روحیه‌ی جهادی وارد شدیم، پیش رفته‌ایم. روحیه جهادی یعنی چه؟ یعنی اعتقاد به اینکه، «ما می‌توانیم» و کارِ بی‌وقفه و خستگی‌ناپذیر و استفاده از همه ظرفیت وجودی و ذهنی و اعتماد به جوان‌ها. الان در همین بخش انرژی هسته‌ای که این همه دنیای استکبار را سراسیمه کرده، اکثر کسانی که در آنجا مشغول کار هستند، جوان‌های تحصیلکرده‌اند؛ صدها جوان کم‌سال و تحصیلکرده، این چرخ را می‌چرخانند و این عزت را برای کشور پدید آورده‌اند. در همه بخش‌ها همین طور است. باید به نیروهای بااستعداد، چه از جوان‌ها باشند و چه از انسان‌های با تجربه، اعتماد کنند. اعتماد به این افراد و توکل به خدای متعال و اخلاص نیت برای خدا، اساس کار است.»(۴۰)
(۱۰)تعاون و کار گروهی
یکی دیگر از بایسته‌های فرهنگ جهادی، داشتن روحیه تعاون و همکاری و در یک کلام «کار گروهی» است.
تعاون به معنای همیاری و هم‌پشت شدن(۴۱) از ریشه «ع- و- ن» به معنای نصرت دادن و کمک رساندن است.(۴۲) تعاون مصدر باب تفاعل از این ریشه و به معنای یکدیگر را کمک کردن است.(۴۳) قرآن کریم بارها و با اشکال مختلف بر لزوم تعاون بین مؤمنان تأکید کرده است. صیغههای باب‌های افعال،(۴۴) تفاعل(۴۵)و استفعال(۴۶)همچنین یک مورد صفت مشبهه (عوان)(۴۷) از این ماده در قرآن به کاررفته است. واژههایی چون «ظهیر»(۴۸)، «اجتماع»(۴۹) و «انتصار»(۵۰) نیز با مفهوم تعاون، نزدیکی معنایی دارند.
از نگاه نافذ مقام معظم رهبری، یکی از آسیب‌های اصلی که باعث شده فرهنگ کار در جامعه ما ضعیف باشد، عدم تعاون و همکاری است ایشان می‌فرمایند:
«چرا فرهنگ کار جمعی در جامعه ما ضعیف است؟ این یک آسیب است. با اینکه کار جمعی را غربی‌ها به اسم خودشان ثبت کرده‌اند، اما اسلام خیلی قبل از اینها گفته است: «تعاونوا علی البرّ و التّقوی»(۵۱) یا «و اعتصموا بحبل اللّه جمیعاً»(۵۲)؛ یعنی حتّی اعتصام به حبل‌اللّه هم باید دسته‌جمعی باشد «و لا تفرّقوا».(۵۳)
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نه‌تنها راه‌حل برون‌رفت از مشکلات داخلی بلکه راه‌حل مشکلات جامعه اسلامی را هم تعاون می‌دانند:
«دنیای اسلام، امروز دچار گرفتاری‌ها و رنج‌های فراوانی است که «اتحاد، هم‌افزایی، تعاون و عبور از اختلافات مذهبی و فکری در زیر سایه مشترکات فراوان اسلامی «راه‌حل این مشکلات و مصائب است.»(۵۴)
خلاصه و نتیجه بحث
کار و تولید از نگاه اسلام بسیار مهم و یکی از انواع جهاد، جهاد اقتصادی است. بین جهاد اقتصادی که اسلام بر آن تأکید دارد با اقتصادی که غرب بر آن تأکید دارد، تفاوت‌های مهمی وجود دارند. این تفاوت‌ها را می‌توان به دو حوزه باورها و عملکردها تفکیک کرد. در مجموع، مجاهد اقتصادی باید خدامحور، مدیر، مدبر، خستگی‌ناپذیر، با اخلاص، صادق، چالاک، مسئولیت پذیر، خودباور و همیار باشد.
پاورقی:
۱- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص ۱۰۱٫
۲- علی‌اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج ۲، ص ۷۷-۷۸٫
۳ – علامه طباطبایی، المیزان، ج ۱۴، ص ۴۱۱٫
۴- شیخ کلینی، کافى، ج ۵، ص ۱۲٫
۵- آیت الله مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۵، ص ۱۲۲٫
۷- بیانات در تاریخ: ۲۶/۵/۱۳۹۰٫
۸- بیانات در تاریخ: ۱/۰۱/۱۳۹۴٫
۹- بیانات در تاریخ: ۸/۱/۱۳۹۰٫
۱۰- ر.ک. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۳، ۱۶٫
- ر.ک. کلینی، کافی، ج ۵، ص۷۳٫
۱۲- علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۸، ص۱۱۵٫
۱۳- ابن اثیر، اسدالغابه، ج ۲، ص ۱۶۹٫
۱۴- علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۱ ص ۳۱۶٫
۱۵- ذاریات، آیه ۵۸٫
۱۶- واقعه، آیات ۶۳ و ۶۴.
۱۷- خدایا، این بذر را بذر پربرکتى قرار ده ودر آن سلامتى را روزى ما گردان.
۱۸- شیخ کلینی،کافى، ج ۵، ص ۲۶۲.
۲۰- رک: آل عمران، آیه ۱۵۲٫
۲۱- مَنْ یَعْمَلْ یَزْدَدْ قُوَّهً، مَنْ یُقَصِّرْ فِی الْعَمَلِ یَزْدَدْ فَتْرَهً.( عبد الواحد تمیمى آمُدى، غرر الحکم و درر الکلم، ص ۵۹۰.)
۲۲- بیانات در تاریخ:۱۶/۶/ ۱۳۹۸٫
۲۴- ابن منظور، لسانالعرب، ج ۳، ص ۱۷۳، ۱۷۴٫
۲۵- دهخدا، لغتنامه، ج ۱، ص ۱۲۹۴، «اخلاص»
۲۶- الَّذینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الَّذینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعیفاً (نساء،۷۶)
۲۷- رک: بقره، ۲۱۸٫ نساء:۹۵٫ مائده، ۳۵ و ۵۴٫ أنفال: ۷۲ و ۷۴٫ توبه ۱۹، ۲۰، ۲۴، ۸۱٫ عنکبوت: ۶۹؛ و…
۲۸- بیانات در تاریخ: ۲۲/۷/۱۳۹۰٫
۲۹- حر عاملی، وسائل الشیعه ، ج ۱۲، ص ۲۸۵٫
۳۰- ر.ک. کلینی، کافی، ج ۵، ص۱۵۰٫
۳۱- مؤمنون، آیه ۶۱٫
۳۲- بیانات در تاریخ: ۲۰/۱۲/۱۳۹۴٫
۳۳- علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۲۳۴٫
۳۴- بیانات در تاریخ: ۱۱/۲/۱۳۸۷٫
۳۵ – سیدمحمدرضا لواسانی، و مسعود آذربایجانی، الگوی اعتمادبه‌نفس در اخلاق اسلامی، مجله اسلام و روان‌شناسی، بهار و تابستان ۱۳۹۱، سال ششم. شماره ۱۰، ص ۱۲۱٫
۳۶- اسلامی، اعتمادبه‌نفس، ص ۲۶،۲۸٫
۳۷- طبرسی، مجمع البیان، ج ۹، ص ۱۹۲٫ مکارم شیرازی و دیگران، نمونه، ج ۲۲، ص ۱۱۵-۱۱۷٫
۳۸- فتح ۲۹٫
۳۹- شیخ کلینی، اصول کافی، ۲/ ۱۳۹.(؟؟؟)
۴۰- بیانات در تاریخ: ۱۴/۱۰/۱۳۸۴٫
۴۱- دهخدا، لغتنامه، ج ۴، ص ۵۹۵۰، «تعاون»
۴۲ – مصطفوی، التحقیق، ج ۸، ص ۲۶۸، «عون»
۴۳- کفعمی، المصباح، ص ۴۳۹، «عون»
۴۴- کهف، آیه ۹۵٫
۴۵- مائده، آیه ۲٫
۴۶ – بقره، آیه ۴۵، ۱۵۳٫
۴۷- بقره، آیه ۶۸٫
۴۸- بقره، آیه ۸۵؛ فرقان، آیه ۵۵؛ تحریم، آیه ۴٫
۴۹- اسراء، آیه ۸۸٫
۵۰ – شوری، آیه ۳۹٫
۵۱- مائده، آیه۲٫
۵۲- آل عمران، آیه ۱۰۳٫
۵۳ – بیانات در تاریخ ۲۳/۷/۱۳۹۱٫
۵۴ – بیانات در تاریخ: ۲۷/۹/۱۳۹۵٫