پیشگفتار:
در قسمت‌های گذشته به تحلیل فیلم‌های سینمای ایران تا پایان سال ۱۳۷۰ پرداختیم. ذیلاً در ابتدا به دو فیلم باقیمانده از سال ۷۰ می‌پردازیم و سپس وارد سال ۱۳۷۱ می‌شویم. هر دو فیلم باقیمانده سال ۱۳۷۰ در ژانر کودک و نوجوان طبقه‌بندی می‌شوند.
الف) دو فیلم باقیمانده سال ۱۳۷۰:
۱ـ نیاز: تهیه‌کننده (به اتفاق علی واجد سمیعی) و کارگردان: علیرضا داودنژاد. بازیگران: ترحم فتحی، شهره لرستانی، علی سوری، محمدرضا داودنژاد، عزت‌الله صلح‌جو، شجاع‌الدین حبیبیان
داستان بسیار ساده و در عین حال فوق‌العاده جذاب و باورپذیر نوجوانی که پس از درگذشت پدرش عزم سرپرستی و اداره امور خانواده را دارد. فضائی از همّت و اخلاق و آزادگی را به نمایش می‌گذارد. بی‌تردید این فیلم بهترین ساخته زندگی هنری علیرضا داودنژاد محسوب می‌شود که همچنان بعد از حدود ۲۸ سال دیدنی است. در کارنامه کاری و سینمایی داودنژاد قبل و بعد از انقلاب آثار متعدد خوب و بد و متوسط وجود دارد که هیچکدام به گرد نیاز نمی‌رسند.
۲ـ نرگس: کارگردان، تهیه‌کنند و سناریست: رخشان بنی‌اعتماد (تهیه‌کنندگی به اتفاق علی‌اکبر عرفانی و فیلمنامه به اتفاق فریدون جیرانی).
ماجرای دله‌دزدی اقشار ضعیف جامعه و امرار معاش با این روش دستمایه بنی‌اعتماد در داستان‌پردازی نرگس است. هر چند بنی‌اعتماد مدعی است که در تصویرگری زندگی پررنج اقشار پائین جامعه موفق است، اما به نظر می‌رسد که حجم آسیب اینگونه تصویرگری بیش از نفع آن باشد، چرا که با سیاه‌نمائی و تلخ‌گفتاری معمول موجود در آثار بنی‌اعتماد روح و روان بیننده خراشیده می‌شود. فیلمسازانی که اینگونه مصائب جامعه را به تصویر می‌کشند بهتر است راه‌حلی نیز ارائه نمایند و با جمله معروف (تکلیف سینما فقط بیان است و نه ارائه طریق) مسئولیت خود را فراموش نکنند. البته این قصه بنی‌اعتماد به زندگی کودکان مربوط می‌شود و به همین دلیل در (ژانر کودک و نوجوان) طبقه‌بندی می‌گردد، هر چند از فضای آشفته و یأس‌آور عمومی آثار این کارگردان جدا نیست.
ب) تحلیل فیلم‌های اکران شده در سال ۱۳۷۱:
در سال ۷۱ تعداد ۶۱ فیلم به نمایش عمومی درآمد که مانند سالهای گذشته تنوعی از ژانرهای گوناگون را به خود اختصاص داده بود. البته با فاصله گرفتن از دوران دفاع مقدس، عطش ساخت فیلم‌های مرتبط با جنگ مقداری فروکش می‌کند و فیلمسازان عمدتاً به سمت ساخت آثار اجتماعی گرایش می‌یابند.
ـ ژانر دفاع مقدس:
۱ـ از کرخه تا راین– سناریست و کارگردان: ابراهیم حاتمی‌کیا. تهیه‌کننده: مرحوم سیف‌الله داد. بازیگران: هما روستا، علی دهکردی، صادق صفائی، هانس نویمن، فرزانه عسکری، اصغر تقی‌زاده، آندریاس کورتز، ابراهیم اصغرزاده، پرویز شیخ طاری.
داستان فیلم مربوط به اعزام یک جانباز نابینای شیمیائی به آلمان برای معالجه می‌باشد.لازم به توضیح است که غربیان جنایتکار نه تنها در دوران حمله صدام به ایران در کنار آن جانی ایستاده بودند و همه‌گونه کمک اقتصادی، نظامی و فرهنگی به وی رساندند، بلکه حتی سلاح‌های شیمیائی ممنوعه هم به او دادند و در استفاده هم یاریش نمودند. آنها پس از سقوط صدام و ناکامی در شکست انقلاب اسلامی، ترفند دیگری به کار بردند و به نام درمان مصدومین شیمیائی و همکاری با ایران، آثار جنگ‌افزارهای فروخته شده به صدام بر روی انسان‌ها را بررسی کردند و نقاط قوت و ضعف مواد شیمیائی را ارزیابی نمودند تا به تکمیل آن سلاح‌ها بپردازند. هر چند از انسانی غربی بدون خدا و اخلاق انتظاری جز این نمی‌رود، اما رسوائی آنها به قدری آشکار شد که حتی نتوانستند حفظ ظاهر نموده و شعارهای باسمه‌ای و فریبکارانه حقوق بشری خود را ادامه دهند.
به هر حال فیلم حاتمی‌کیا دارای ارزش‌های هنری و فرهنگی ویژه‌ای است و جزو آثار شاخص دفاع مقدس و کارنامه ارزشمند این فیلمساز متعهد محسوب می‌شود. از نظر برخی از صاحب‌نظران این فیلم بهترین اثر سال ۷۱ و یکی از بهترین‌های سینمای پس از انقلاب است.
۲ـ آتش در خرمنـ کارگردان: سیعد حاجی‌میری. تهیه‌کننده: مؤسسه الهادی (به مدیریت هادی غفاری، شبکه دوم سیما و سعید حاجی میری). فیلمبردار: کمال تبریزی (از دانشجویان تصرف‌کننده لانه جاسوسی و کارگردان فعلی).
ارباب یکی از روستاهای مرزی با خیانت راه ورود ارتش عراق به روستا را هموار می‌سازد. مقاومت نوجوانان و جوانان و مقابله مردم با ارتش بعثی کش و قوس‌های زیادی به وجود می‌آورد و مخاطب را به تماشا و پیگیری داستان راغب می‌نماید. فیلم از باب تشجیع جوانان به مبارزه با دشمن اشغالگر وطن خوب است و آثار مثبتی دارد و عرق ملی را تقویت می‌کند. نکته‌ای که باید بر آن تأکید ورزید اینکه نگاه عمومی رزمندگان که همان نگاه دینی و اطاعت از رهبری حضرت امام(ره) می‌باشد، نباید در ترسیم مقاومت‌های روستائی و محلی کمرنگ شود، چرا که در این صورت شاکله کلی مقاومت دلاورانه جوانان آسیب خواهد دید. این نکته از آن نظر مطرح گردید که دشمنان نظام اجماع دارند، عنصر اصلی مقاومت و اضمحلال صدام و حامیان وی اعتقاد عمیق مذهبی رزمندگان ارتشی، سپاهی و بسیجی بود. بنابراین نباید از کنار آن بی‌تفاوت عبور کرد یا موارد کمرنگ دیگر را آگراندیسمان نمود.
۳ـ آبادانی‌هاـ سناریست، تهیه‌کننده (باتفاق علی‌اکبر کسری) و کارگردان: کیانوش عیاری. بازیگران: سعید پورصمیمی، حسن رضائی، بهروز رضوی، باقر صحرارودی، سعید شیخ‌زاده، افسانه محمدی، بهمن پسندی
سرقت اتومبیل یک مهاجر جنگی اهل آبادان در تهران خمیرمایه داستان فیلم برای کیانوش عیاری شده است. جستجوی خستگی‌ناپذیر برای یافتن تنها دارائی این مهاجر جنگ تحمیلی برای کارگردان اهل آبادان و ایجاد تعلیق‌های مکرر در سراسر قصه که هنر برجسته کارگردان است تماشاگر را به ادامه فیلم ترغیب می‌کند. کیانوش عیاری فیلم‌ها و سریال‌های مختلفی ساخته و در آنها تسلط خود را برای جذب مخاطب نشان داده است. معروفترین اثر او در سالهای اخیر (روزگار قریب) است که زندگی دکتر قریب پایه‌گذار طب اطفال را به خوبی به تصویر کشید. کیانوش عیاری سینماگری هدفدار است و برای کار خود اهمیت قائل است، اما کاش به اندازه نیمی از توجه به تکنیک سینماگری (که خیلی هم خوب است) به جنبه‌های تربیتی و مصالح کلان عمومی جامعه عنایت داشت. این عدم توجه موجب عدم امکان نمایش برخی سکانس‌های تعدادی از فیلم‌های وی شده است و عجیب آنکه وی اصرار زیادی به نمایش آن صحنه‌ها داشته است.
۴ـ باز بارانـ سناریست (به اتفاق راضیه فلاح) و کارگردان محسن محسنی نسب. محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیگران: علی سرتیپی (هم‌اکنون مالک گسترده‌ترین تشکیلات پخش فیلم)
داستان فیلم هر چند قابل طبقه‌بندی در ژانر دفاع مقدس است، اما بیشتر یک درام خانوادگی محسوب می‌شود. تعلیق به کار رفته در جذاب‌سازی قصه و پیگیری آن توسط مخاطب بر سایر جنبه‌ها غلبه دارد. ازدواج همسر رزمنده‌ای که به او اطلاع داده‌اند همسرش به شهادت رسیده با برادر آن رزمنده کار غلطی نیست، بلکه اگر با توافق و علاقمندی طرفین و منطق شرعی صورت گیرد، بسیار هم مطلوب است. نکته اساسی و قابل تأمل آن است که بعداً معلوم می‌شود رزمنده مذکور زنده است و به وطن بازمی‌گردد و با زندگی مشترک همسر و برادرش مواجه می‌شود. او بر سر دو راهی عاطفی شکننده حیران می‌ماند که با این ماجرا چگونه کنار بیاید. اینگونه درام در هر خانوده‌ای و در هر کشوری امکان وقوعش وجود دارد و مونتاژ آن با دفاع مقدس ترفندی برای ارزش‌گذاری آن در اذهان طبقات متدین جامعه به نظر می‌رسد.
نکته قابل توجه این است که دفاع مقدس و ارزش‌ها و حواشی آن واجد ویژگی‌های بسیار برجسته و شاخصی هستند که تا قیامت الگوی آزادگان و ایثارگران آینده همه دنیا خواهد بود و تنزل ماجراهای آن به حادثه شاذ و نادر یکه نمونه‌ای از آن در عالم واقع شنیده نشده است چه مشکلی را حل خواهد کرد؟ اینجا لازم است به این نکته اشاره شود که سینماگران ما نیز مانند سایر سینماگران کشورهای دیگر در جنگ‌های ظالمانه و تجاوزکارانه زمانی به ساخت فیلم‌های ضدجنگ روی آوردند. اینان توجه نداشتند که روشنفکران کشورهای متجاوز با ساخت فیلم‌های ضدجنگ از مظلومین حمایت کردند که بسیار ارزشمند است، در حالی که کشور ما قربانی جنگ‌افروزان غربی و نوکران منطقه‌ای آنان شد و طبعاً در این شرایط برای دفاع از منافع ملی و کیان دین و شرافت مردم باید همه را به دفاع از کشور ترغیب نمود تا مخاطرات از بین بروند و این دقیقاً شرائط معکوس حاکمان جنگ‌افروز غربی است. به عبارت روشن‌تر تقلید کورکورانه در همه حوزه‌ها، همواره یکی از بلایای چند قرن اخیر کشور بوده است.
۵ـ سایه‌های هجومـ کارگردان: احمد امینی. بازیگران: سیما تیرانداز، مجید مظفری، یوسف صادق، مهدی محمدی، نیکی مظفری، میلاد عراقی.
حمله نیروهای عراقی در روزهای ابتدائی جنگ تحمیلی به منطقه مرزی خوزستان و خطر ایجاد شده برای مردم آن منطقه، به ویژه خانواده‌ای را که در درون خود مشکلات زیادی دارند با هم متحد می‌کند تا با همکاری یکدیگر و کنار گذاشتن اختلافات روزمره به مقابله با دشمن متجاوز بپردازند. فیلم ویژگی خاصی ندارد و به عنوان یک اثر معمولی در ژانر دفاع مقدس قابل دیدن است.
۶ـ بر بال فرشتگانـ سناریست و کارگردان: جواد شمقدری (بعداً معاون سینمائی ارشاد در دوره آقای احمدی‌نژاد). فیلمبردار: محمد درمنش (هم اکنون کارگردان). محصول بنیاد مستضعفان. بازیگران: حسن جوهرچی، جلیل فرجاد، سودابه آقاجانیان (هم‌اکنون مجری تلویزیون).
یاد و خاطره برادر شهید جوانی که در سالهای آخر عمر برادرش در کنار او نبوده، هم‌اکنون موجب حسرت و رنج او شده است. بر این اساس، برای زنده نگهداشتن یاد او تابلوئی را سفارش می‌دهد. فیلم خرده داستان‌های دیگری هم دارد که برای ایجاد تعلیق تعبیه شده است. جواد شمقدری از سینماگران متعهد کشور است که آثار مختلفی در حوزه سینما و تلویزیون عرضه کرده است.
۷ـ بازی بزرگانـ سناریست و کارگردان: کامبوزیا پرتوی. بازیگران: رزگار محمد امین، رژان عمری، شادی قاضی‌پور، محمدابراهیم یوسفی.
حمله ارتش بعثی جنایتکار صدام به شهرکی مرزی در آغاز جنگ تحمیلی و آواره شدن مردم در کوه‌ها شاکله قصه فیلم را تشکیل می‌دهد. دخترکی کم‌سن و سال که نتوانسته بگریزد در میان شهداء به نوزادی می‌رسد که ناگزیر می‌شود او را بردارد و مانند یک مادر در آن شرایط سخت و وحشتناک از او حمایت کند. فضای قصه عاطفی و تأثیرگذار است. بازیگران هیچکدام حرفه‌ای نیستند، با این حال از عهده عرضه یک فیلم نسبتاً دیدنی برآمده‌اند. مجدداً تکرار می‌شود که بسیار مناسب‌تر بود که سازندگان فیلم‌های مرتبط با دفاع مقدس به جای پرداختن به مسائل عاطفی و فردی جنگ (که در جای خود قابل تقدیر است) همّ و غم خود را به نمایش و تحلیل حواشی و پیامدهای کلان حمله دشمن به کشور معطوف می‌ساختند تا ذهن قاطبه مردم از مسائل اصلی منحرف نشود و در حد تحریک عواطف فردی و خانوادگی باقی نماند. درآن صورت ماندگاری داستان در اذهان بینندگان حال و آینده صد چندان خواهد شد. به عنوان نمونه، برخی از آثار حاتمی‌کیا، مرحوم ملاقلی‌پور از این جنس هستند که هر سال به مناسبت‌های مختلف قابلیت پخش از تلویزیون را دارند.
۸ـ شکوه بازگشتـ کارگردان: سیروس مقدم. بازیگران: جمشید مشایخی، رسول توکلی، افسانه بایگان، منوچهر حامدی، رضا مرادیان.
برگشت پزشکی بعد از ۸ سال اسارت به وطن و مواجه شدن با همسرش که دچار بیماری روانی شده است، زمینه‌ای را فراهم می‌آورد تا آن دو با تلاش مثبت بکوشند، زندگی مشترک خود را مجدداً بازسازی کنند. فیلم مانند چند فیلم قبلی از منظر یادآوری ژانر دفاع مقدس خوب است، اما از جنبه پرداختن به حواشی فرعی و نه چندان با اهمیت دفاع مقدس نمره بالائی نمی‌گیرد. فراموش نکنیم که همواره برای تصمیم‌گیری، آنچه معیار امتیاز تصمیمات محسوب می‌شود اهمّ و مهم کردن گزینه‌هاست. چه بسا ده‌ها تصمیم و اقدام نمره قبولی بگیرند، اما تعداد بسیار معدودی نمره عالی دریافت می‌کنند که اتخاذ آنها نشانه بهترین استفاده از امکانات و شرایط تلقی می‌شود. سیروس مقدم کارگردان خوبی است که مشخصاً در حوزه سریال‌سازی نمره قابل قبولی می‌گیرد.
۹ـ صلیب طلائیـ سناریست و کارگردان: عبدالله باکیده. بازیگران: جعفر دهقان، احمد جوهری، محسن مکاری، شاهین جعفری، حسین بخشی‌پور.
پیدا کردن جعبه سیاه یکی از جنگنده‌های ساقط شده در خاک دشمن و انتقال آن به داخل کشور مأموریت گروه گشتی خودی است که همزمان یک گروه گشتی دشمن نیز در پی یافتن همان جعبه می‌باشد. درگیری‌های این دو گروه و حوادث متعاقب آن مأموریت خط قصه فیلم را تشکیل می‌دهد. بازیگران به جز جعفر دهقان همگی ناآشنا و غیرحرفه‌ای هستند. عبدالله باکیده بعدها فیلم‌های دیگری نیز در این حوزه ساخت، اما فعالیت مستمری از خود نشان نداد.
همانطور که تا اینجا ملاحظه می‌شود، مدل ساخت فیلم‌های دفاع مقدس در سال ۱۳۷۱ عمدتاً به وقایع‌نگاری و حادثه‌پردازی و سرگرمی عامه‌پسند محدود می‌شود و کمتر پرداختن به عمق مسائل و ریشه‌های جنگ و نقش استکبار در تحمیل خسارت‌ها به مردم دو کشور و همچنین نقش مزدوران حلقه به گوش آنها در منطقه مورد توجه قرار گرفته است. ممکن است سازندگان فیلم پاسخ بدهند که این تحلیل‌ها در حوزه دیپلماسی است و به سینما مربوط نمی‌شود. اینان باید بدانند که هالیوود در قالب ساخت آثار جذاب و عامه‌پسند مانند«بیگانه» که چند سری از آن تولید شد، اهداف سیاسی و پلید اسلام‌ستیزی را به خورد مردم عادی دنیا داد.
(مأخذ: فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران، تألیف جمال امید و انتشارات معاونت سینمائی)