مقدمه:
پنج سال پیش زمانی که به نیجریه پا گذاشتم، می‌دانستم که مردم نیجریه مردمانی خونگرم، مهربان و در جستجوی حقیقت هستند. می‌دانستم تحولات شگرفی در میان مردم این خطه کره زمین در حال شکل‌گیری است و می‌دانستم که آمریکا و اسراییل از این تحولات بسیار نگران هستند؛ ولی هنگامی که از نزدیک با مردم نیجریه و فضای فرهنگی این مردم آشنا شدم، فهمیدم ابعاد حادثه بسیار بزرگ‌تر و پیچیده‌تر از چیزی است که از دور به نظر می‌آید.
اتفاقی که در آن سوی دوردست‌ها افتاده است فقط مربوط به گسترده شدن یک گروه از میان مسلمانان و تغییر مذهب و نگرش میلیون‌ها نیجریه‌ای نیست، بلکه فراتر از آن، صحبت از تحول و دگرگونی و تغییر در احوالات درونی انسان‌هاست. در یک کلام، صحبت از نزدیک شدن آسمان به زمین است.
من در باره نیجریه و مسلمانان این کشور چیزهایی شنیده بودم، ولی شنیدن نام شیخ ابراهیم زکزاکی و تشکیلات تحت اداره او به نام جنبش اسلامی نیجریه برایم تازگی داشت. گفته می‌شد تعداد پیروان شیخ، روز به روز در حال گسترش است، ولی هنگامی که فهمیدم سختگیرترین افراد، آمار پیروان او را حدود ۵ میلیون نفر و دیگران تا ۱۵ میلیون نفر برآورد می‌کنند، بر شگفتی‌ام افزوده شد و تصمیم گرفتم رمز و راز حرکت این شیخ و گروه تحت فرمان او را دریابم.
شیخ زکزاکی و جنبش اسلامی نیجریه را از جنبه‌های مختلفی می‌توان مورد بررسی قرار داد، اما در این نوشته مایلم فهمی را که از بررسی این موضوع به دست آورده‌ام تبیین کنم.
نویسندگان و پژوهشگران زیادی تجربه انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) را واکاوی کرده‌اند، اما شاید یکی از نکاتی که امام خمینی(ره) را از دیگران متمایز می‌کرد تفاوت در نوع نگاه به مردم بود.
آنچه در نیجریه دیدم بازنمایی و تداوم همین نگاه بود. کاملاً می‌شد حس کرد که شیخ زکزاکی چه زیبا بر قلوب مردم حکومت می‌کند که این با قدرت نظامی، اقتصادی و سیاسی صرف به دست نمی‌آید. شاید بتوان سرّ آن را در کلیدواژه خدمت به مردم یافت. بنابر این سعی خواهم کرد تا در این نوشته، ابعاد مختلف خدمت را از نگاه شیعیان نیجریه بازنمائی کنم. بدین منظور بهتر است کمی بیشتر با شخصیت رهبر جنبش اسلامی نیجریه، جناب شیخ ابراهیم زکزاکی آشنا شویم:
رهبری جنبش اسلامی
شیخ «ابراهیم یعقوب زکزاکی» سرشناس‌ترین روحانی شیعه نیجریه، امروزه در سراسر این کشور و بلکه غرب آفریقا مشهور و کاملاً شناخته شده است. ایشان ادبیاتی عمومی و فرامذهبی دارد. روی شیعه شدن تاکید نمی‌کند و می‌گوید:
«باید اسلام را اعتلا و قدرت داد. همه باید با هم باشیم تا در مقابل دشمن ایستادگی کنیم. چه سنی باشیم، چه زیدی، چه صوفی، چه غیر آن. اگر می‌خواهید شیعه باشید، خب باشید. اگر هم می‌خواهید سنی باشید، باشید. اشکالی ندارد، ولی همه باید برای اسلام کار کنیم. در هر مذهبی که هستیم باید سعی کنیم آن مذهب را خوب بشناسیم. تقلید، کورکورانه نباشد. اگر می‌خواهی شیعه شوی، باید از تشیع به‌خوبی با خبر شوی.»
شیخ زکزاکی اعتقاد دارد: «باید فطرت‌های مردم را مخاطب قرار داد. ویژگی حق این است که اگر بیان شود، وجدان‌های عامه مردم را تحت تأثیر قرار می‌دهد و جذب حقیقت می‌کند.»
پیروان شیخ معتقدند خدمت رسانی به مردم، زنگارهای فطرت انسان‌ها را پاک و حملات و تبلیغات دشمن را بی‌اثر می‌کند. شهید بزرگوار شیخ توری معاون زکزاکی می‌گفت:
«شیخ از همان ابتدا هم با مسلح شدن ما مخالف بود و می‌گفت ما الان نیاز به سلاح نداریم. فقط باید به بیداری مردم بپردازیم تا جامعه قانع شود و خودش حقیقت را دریابد. همان اتفاقی که در ایران افتاد تا جایی که آن تظاهرات‌های مردمی با شکوه اتفاق افتادند. ما نباید از زمان پیشی بگیریم. باید منتظر شویم تا زمان برخی از امور برسد. خود مردم باید برسند و خودشان باید تغییرات بزرگ را رقم بزنند. تغییر یک فرآیند تدریجی است که با اصلاح و تهذیب درونی افراد آغاز می‌شود، به گونهای که در لحظهای که جامعه، آماده تغییر شد، تغییرات کلی مورد نظر در امت اسلامی پدید خواهند آمد.»
مهم‌ترین مولفه‌های خدمت از نگاه شیخ زکزاکی
۱- جدا نشدن از مردم:
یکی از مهم‌ترین راهبردهای جنبش اسلامی نیجریه، عدم جداسازی و دیگر انگاری مسلمانان غیرشیعه است. این در حالی است که در برخی از کشورها مانند تانزانیا این‌گونه نیست. در کشور تانزانیا، جامعه شیعیان که بیشتر مربوط به خوجه‌های شیعه هستند، اقلیتی عمدتاً ثروتمند هستند و سیستم بسته‌ای دارند که صرفاً متعلق به شیعیان است. آنها، مراسم‌های خود را دارند و نه تنها از جامعه اهل تسنن که در بسیاری از مواقع حتی از جامعه شیعیان غیرخوجه هم جدا هستند.
توجه به این نکته بسیار ضروری است که جامعه بزرگ شیعیان نیجریه، حداکثر ۳۰ سال است که به وجود آمده و در حال رشد است. هنوز افراد خانواده برخی از شیعیان، والدین، خواهرها و برادرهای آنها شیعه نیستند. خود مستبصران نیز تازه شیعه شده‌اند. شیعه شدنِ شیعیان نیجریه می‌توانست آنها را به اقلیتی منزوی و دور از مردم تبدیل کند که با هوشیاری بزرگان شیعه در نیجریه، مخصوصاً شیخ زکزاکی، این گونه نشد. البته شیعیان و اهل تسنن با هم وحدت ندارند؛ ولی بین خودشان جدائی هم احساس نمی‌کنند و وحدت عملی و استراتژیک دارند. از بارزترین جلوه‌های این وحدت عملی موارد زیر هستند:
*امروزه شیعیان در مساجد اهل تسنن و پشت سر آنان نماز می‌خوانند.
*شیعیان و اهل تسنن به خانه‌های یکدیگر می‌روند.
*سنی‌ها بعد از گرویدن به تشیع از سوی خانواده هایشان طرد نمی‌شوند.
*بسیاری از اهل تسنن در مراسم‌های مربوط به شیعیان شرکت می‌کنند.
*بین شیعیان و اهل تسنن ازدواج صورت می‌گیرد.
شایان ذکر است که آقای زکزاکی توصیه کرده است که شیعیان برای خودشان مسجد جداگانه نسازند. در ابتدا چنین به نظر می‌رسد که در بین رهبران شیعه نگاه بلند مدتی برای تقویت آن وجود ندارد، اما با توجه به آنچه که از برخورد مستقیم با مسلمانان نیجریه دریافت می‌شود، به نظر می‌رسد این توصیه ناشی از شناخت عمیق شیخ زکزاکی از جامعه نیجریه است. آقای زکزاکی به پیروان خود توصیه می‌کند در مساجد اهل تسنن و پشت سر آنان نماز بگذارند و اجازه ندهند که هیچ‌گونه جدایی‌ای بین آنها شکل بگیرد. این امر باعث می‌شود تبلیغ وهابیت مبنی بر اینکه شیعیان مومن و مسلمان نیستند، خنثی شود.
نکته دیگر این است که در نیجریه هر کسی در مسجد خودش نماز می‌خواند. سنی‌ها هیچ‌گاه در مسجد صوفیان نماز نمی‌خوانند و بالعکس. تیجانیه به مساجد قادریه نمی‌روند و در مورد طریقت‌های دیگر نیز همین طور است. اینها حتی اگر از دو قبیله باشند، به مساجد هم نمی‌روند. با اینکه در نیجریه مسجد بسیار زیاد است، اما با این روش، همه از هم دور افتاده‌اند. شیخ زکزاکی، این نقطه ضعف را در نیجریه دید. توصیه شیخ به پیروان خود، کل مناسبات رایج را که مشوق «جدایی از هم» است به «نزدیک شدن به هم» تغییر داد.
۲- تشویق پیروان به محبت و خدمت به یکدیگر
رهبر شیعیان نیجریه مردم را به صمیمی‌تر شدن و عشق ورزیدن به یکدیگر دعوت و در این راستا صمیمیت و خلوص جامعه صدر اسلام و نیز تجربه عظیم انقلاب اسلامی در یکدل شدن همه مردم را به آنها یادآوری می‌کند.
۳- لزوم تطابق کردار و گفتار
شیخ زکزاکی دلیل گسترده‌تر شدن مستمر جنبش اسلامی را این طور بیان می‌کند:
«مردم به جنبش اطمینان دارند، چون مشاهده می‌کنند که سخنان مطرح شده توسط فعالان جنبش با فعالیت‌های آنان منطبق است. پس از این اعتماد، مردم به جنبش ملحق می‌شوند.»
۴- لزوم فداکاری و ایثار برای اهداف اسلام
پیروان ایشان معتقدند که وی همه وجودش را وقف اسلام کرده است. به‌خوبی به یاد دارم که یکی از شاگردان ایشان در شهر کانو می‌گفت، «بعضی از اسلام برای دنیای خودشان استفاده می‌کنند، اما ایشان هرچه دارد فدای اسلام می‌کند. روزی یکی از خبرنگاران از ایشان می‌پرسد که ما شنیده‌ایم که این فعالیت‌های شما دلیلش این است که از بیرون کشور نیجریه، برایتان پول می‌فرستند. ایشان به آن خبرنگار گفت، «من نه تنها خودم زندانی شدم. بلکه زن و بچه‌ام اذیت شدند. زمانی که می‌خواستند مرا دستگیر کنند، همسرم حامله بود و او را زدند. شما حاضرید چقدر پول بگیرید تا این کارها را با شما انجام دهند؟» هنگامی که اینها را برایم می‌گفت، هنوز چند روزی به روز قدسی که سه تن از فرزندانش شهید شدند مانده بود و الان که این سطور را می‌خوانیم او پدر شش شهید است.»
۵- لزوم شناساندن شیعیان به عنوان خادمان مردم
یکی از پیروان شیخ زکزاکی نقل می‌کرد که، «در اکثر موارد افراد در حالی شیعه می‌شوند که پدر و مادر و یا خواهر و برادرشان شیعه نیستند. دلیلش هم واضح است. قبلاً همه سنی بوده‌اند. در عین‌حال هیچ مشکلی با هم ندارند و ارتباط بین آنها قطع نمی‌شود، چون شیعیان به مردم خدمت می‌کنند. مردم شیعیان را به خدمت و کمک به همنوع می‌شناسند.»
۶- زندگی در میان توده مردم
یکی از نکات جالبی که در زندگی شیخ زکزاکی و نیز شهید شیخ محمد توری مشاهده کردم این بود که خانه‌هایشان در بین محله‌های عادی مردم بود. با توجه به امکاناتی که اینها دارند و نیز تجاری که هر کاری را به امرشان انجام می‌دهند، زندگی نکردن در فضای زندگی ثروتمندان و بودن در کنار فقرا، امتیاز بسیار بزرگی برای آنهاست.
در نیجریه اختلاف طبقاتی بین مردم ثروتمند و مردم فقیر بسیار زیاد است. طبق گزارشات سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل، ۷۰ درصد مردم نیجریه زیر خط فقر زندگی می‌کنند. در شهر کانو، محله‌ای که هتل طاهر در آن است، منطقه‌ای بسیار مجلل، دارای خانه‌هایی بسیار بزرگ با باغ‌هایی بی‌انتها و بسیار زیباست. هنگامی که از آن محله بیرون می‌آئید، گویی به یک شهر جنگ‌زده وارد می‌شوید. خانه شهید شیخ توری در جایی بود که شاید بتوان گفت فقیرترین افراد در آن محله زندگی می‌کنند. یکی از عواملی هم که باعث روی آوردن مردم به آنها شده است همین زندگی در حد متوسط مردم است.»
۷- فرهنگ نمودن فضای خدمت رسانی در میان پیروان
نکته زیبای دیگری که مشاهده کردم درباره یکی از تجار شیعه در شهر کانو بود که صاحب یک شبکه واردات انواع محصولات به نیجریه بود. در بین صحبت‌هایش دریافتم که روزانه در یکی از خانه‌هایش به حدود ۴۰ نفر غذا می‌داد. او بر بام خانه‌اش چند تانکر آب گذاشته بود. به آنها اشاره کرد و به من گفت، «آنها را می‌بینی؟ آن دو‌تای کوچک برای زندگی خودم است، ولی با آن چهار تای بزرگ به بیش از ۳۰ خانه آبرسانی می‌کنم.» تربیت افرادی مثل او و ترویج این سبک زندگی، نقش بسیار بزرگی در ترویج اندیشه‌های خدمت گرایانه شیعیان دارد.
۸- لزوم شروع کردن از خود
شیخ یک قاعده دارد و می‌گوید ، «هر کاری را که می‌خواهم در جامعه پیاده کنم، اول باید روی خودم پیاده کنم. اگر توانستم این کار را بکنم، معلوم می‌شود که می‌توانم دیگران را هم به آن توصیه کنم و در جامعه گسترش دهم.» کسانی که در راس یک تشکیلات و در زیر مجموعه جنبش اسلامی قرار می‌گیرند ابتدا خودشان مسئولند که هزینه‌های مربوط به آن فعالیت‌ها را تامین کنند. آنان از پول شخصی خود و نیز خانواده‌های نزدیک به خود کمک می‌گیرند. یکی از مهم‌ترین نکاتی که باعث شده فعالیت‌های جنبش اسلامی وابسته به کمک‌های خارجی نباشد همین روحیه حرکت به سمت خودکفایی اقتصادی است.
سخن پایانی
مهم‌ترین نکته‌ای که در کنار مردم عزیز و سیاه‌پوست نیجریه دریافتم این بود که آنها بسیار مستعد ایجاد تحولات شگرف در جامعه خود هستند. دلیلش هم این است که آنها این دگرگونی و تحول را در وجود خودشان تمرین کرده‌اند. نگاه جدید به زندگی، باور عمیق به وعده‌های الهی، باور به ظهور مهدی موعود«عج»، باور به حکومت مستضعفان، تمرین از خود گذشتگی و ایثار، تمرین مقابله و جنگ با استکبار، متکی بودن بر ظرفیت‌های خود، وابسته نبودن به دیگران، نفوذ در دل‌ها و… ویژگی‌هایی هستند که این مردم را شایسته الطاف ویژه الهی کرده است. حرکتی که برادران ما در نیجریه شروع کرده‌اند، متکی بر فرد و یک رهبر خاص نیست بلکه تبدیل به سیلابی شده است که همچنان با سرعت جاری است و دیر یا زود مستکبران را با خود خواهد برد.