تأملی در دستاوردهای انقلاب اسلامی، این واقعیت تاریخی را به اثبات می‌رساند که در قرن بیستم، زنان ایران یکی از مهم‌ترین تحولات بنیادی ـ فکری و فرهنگی را در حیات خویش تجربه کردند. این تحول سرنوشت‌ساز، تمام عرصه‌های فردی، اجتماعی و خانوادگی زنان را در بر گرفت. اندیشمندان زیادی در خصوص این سیر تحول، آن هم در برهه‌ای از زمان که جنبش‌های فردگرایانه فمینیستی در سراسر دنیا جریان داشت، سخن گفته و قلم فرسوده‌اند. در این میان بینش رهبران جمهوری اسلامی، گفتمانی روشن از هویت زن طراز انقلاب اسلامی را به تصویر می‌کشد.
بازخوانی هویت زن
امام خمینی(ره) در مقام بنیانگزار انقلاب، زن طراز نهضت خود را چنین معرفی می‌کنند:
«زن انسان است، آن هم یک انسان بزرگ. زن مربی جامعه است. از دامن زن انسان‌ها پیدا می‌شوند. مرحله اول مرد و زن صحیح، از دامن زن است. مربی انسان‌ها زن است. سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است…»(۱)
ایشان همچنین در بیانی دیگر، زن را نقطه آرمانی کمال بشریت می‌دانند: «زن مظهر تحقق آمال بشر است… از دامن زن، مرد به معراج می‌رود.»(۲)
همان‌طور که از این سخن امام برمی‌آید، ایشان در بعد فردی، هویت انسانی زن را در هویت‌سازی وی معنا کرده و در بعد اجتماعی نیز وی را منشأ تکامل برشمرده‌اند. از نظر امام، هویت و ابعاد وجودی زن در جنبه‌های فردی و اجتماعی چنان درهم تنیده و تفکیک‌ناپذیرند که زن حتی در بعد فردی خویش نیز در سرنوشت ملت‌ها و جوامع تأثیرگذار خواهد بود. ایشان چشم‌انداز هویتی را که انقلاب برای زن طراحی کرده، چنین معرفی می‌کنند:
«ما می‌خواهیم زن به مقام والای انسانیت خودش برسد… زن باید در سرنوشت خودش دخالت داشته باشد.»(۳)
بر همین اساس ایشان متذکر می‌شوند: «اگر زن‌های انسان‌ساز از ملت‌ها گرفته بشوند، ملت‌ها دچار شکست و انحطاط خواهند شد.»(۴)
در امتداد دیدگاه ایشان، رهبر معظم انقلاب نیز ضمن شرحی بر سرشت زنانه، به هویت مطلوب زن در گفتمان انقلاب می‌پردازند:
«در طبیعت الهی زن، آن‌چنان لطافت و زیبایی و گرمای محبتی وجود دارد که می‌تواند هم خود را و هم محیط پیرامونش را چه در داخل خانه، چه در هر محیطی که باشد- به طرف معنویت و پیشرفت و علو مقامات علمی و عملی سوق دهد و پیش ببرد.»(۵)
ایشان در تبیین هویت زن طراز انقلاب می‌فرمایند: «هویت اسلامی این است که زن در عین اینکه هویت و خصوصیت زنانه خود را حفظ می‌کند، یعنی آن احساسات رقیق، عواطف جوشان، مهر و محبت، رقت و صفا و درخشندگی زنانه را برای خود حفظ می‌کند، در عین‌حال، هم باید در میدان ارزش‌های معنوی مثل علم، مثل عبادت، مثل تقرب به خدا و… پیشروی کند؛ هم باید روز به روز در عرصه مسائل اجتماعی و سیاسی و ایستادگی و صبر و مقاومت و حضور سیاسی و خواست سیاسی و درک سیاسی، شناخت کشور، آینده، هدف‌های علمی و بزرگ و اهداف اسلامی مربوط به کشورهای اسلامی و ملت‌های اسلامی، توطئه‌ها و روش‌های دشمن و هم باید در زمینه ایجاد عدل و انصاف و محیط آرامش و سکونت در داخل خانواده پیشرفت کند.»(۶)
الگویی فرازمانی برای زن طراز انقلاب اسلامی
در نظر بنیانگزار انقلاب، نمونه کامل هویت زن طراز اسلام در وجود حضرت زهرا(س) تجلی داشت:
«تمام ابعادی که برای زن و برای انسان متصوّر است، در فاطمه زهرا(س) جلوه کرده است. ایشان یک زن معمولی نبوده است. یک زن روحانی و ملکوتی، یک انسان به تمام معنا، نسخه کامل انسانیت، تمام حقیقت زن… او موجودی ملکوتی است که در عالم به صورت انسان ظاهر شده است، بلکه موجود الهی جبروتی است که در صورت یک زن ظاهر شده است. زنی که تمام خاصه‌های انبیا در او هست. زنی که اگر مرد بود، نبی بود. زنی که اگر مرد بود، به جای رسول‌اللّه(ص) بود.»
ایشان در ادامه این بیان، به حرمتی که پیامبر(ص) برای حضرت زهرا(س) قائل بودند، اشاره می‌کنند تا دیدگاه الهی را درباره برابری ارزشی زن و مرد به اثبات برسانند:
«تاریخ اسلام گواه احترامات بی‌حد رسول خدا(ص) به این مولود شریف است تا نشان دهد که زن، بزرگی ویژه‌ای در جامعه دارد و اگر برتر از مرد نباشد، کمتر نیست.»(۷)
در همین راستا رهبر معظم انقلاب نیز الگوی مطلوب برای زن طراز گفتمان انقلاب را مطابق معیارهای قرآنی معرفی می‌کنند:
«اسلام به زن شخصیت می‌دهد. در اسلام وقتی می‌خواهند برای مؤمن نمونه مشخص بکنند، نمونه زن معیّن می‌کنند. «وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ آمَنُوا اِمرَأَهَ فِرعَونَ…»(۸) این نفر اول «و مریم بنت عمران» نمونه دوم. دو زن برای «لِّلَّذِینَ کَفَرُوا»: «اِمرَأَهَ نُوحٍ وَاِمرَأَهَ لُوطٍ»(۹). یعنی قرآن زن را نه فقط محور و عبرت و آئینه‌ای برای زنان، بلکه برای کل جامعه قرار می‌دهد. نمی‌شد یک مرد انتخاب را بکنند؟ نه، این در مقابله با آن نگاه انحرافی و غلطی است که در نظام‌های طاغوتی نسبت به زنان وجود داشته است.»(۱۰)
ما می‌خواهیم زن، آدم باشد!
در گفتمان انقلاب، با دیدگاهی تعدیلی از امام(ره) روبرو هستیم که در آن ضمن نفی گفتمان غربی در خصوص تساوی نقش زن و مرد، هدف و چشم‌انداز نهضت اسلامی را در طراحی زن طراز انقلاب، در نقطه مقابل اندیشه طاغوت و بهره‌وری جسمانی و نگاه جنسی به زن معرفی می‌کند:
«بعضی از احکام خاص مرد مناسب با او هستند، بعضی خاص زن و مناسب با او. این، نه به این معناست که اسلام بین زن و مرد فرق گذاشته است. زن و مرد همه آزادند در اینکه دانشگاه بروند، آزادند در اینکه رأی بدهند، رأی بگیرند، اما اینها می‌خواهند زن ملعبه‌ای در دست مردها باشد و به قول شاه، «زن خوب است فریبا باشد!» ما می‌خواهیم این معنا و این غلط را از زن بگیریم. ما می‌خواهیم زن آدم باشد، مثل سایر آدم‌ها. انسان باشد مثل سایر انسان‌ها. آزاد باشد مثل سایر آزادها.»(۱۱)
امام(ره) در این عبارات، هدف گفتمان انقلاب را تربیت زنان بر اساس معیارهای ارزشی و الهی و فارغ از نگاه‌های جسمانی و مادی بیان می‌کنند. بر این اساس ایشان ظلم تاریخی طاغوت را در حق زنان چنین توصیف می‌کنند:
«در تمام مراکز فحشا را اینها باز و با بوق و کرنا ترویج و کمک کردند که جوان‌های ما به این مراکز فحشا بروند و فلج و جوانیشان در همان جا دفن بشود. جوانی جوان‌های ما را از آنها گرفتند و فلجشان کردند. این خواهرهای محترمی که در دام ترویج‌ها و تبلیغات آنها افتادند، از وظیفه انسانیشان سلب و ملعبه دست جنایتکاران شدند. برای اشخاصی که غیرتمندند و خوی انسانیشان را از دست نداده‌اند یک تأسف همیشگی هست که اینها به اسم آزادی با این محترمات چه کردند.»(۱۲)
در ادامه این تفکر، مقام معظم رهبری نیز به شرح خیانت‌های نظام غرب در حق زنان جهان اشاره می‌فرمایند: «بزرگ‌ترین ضربه و اهانت به کرامت زن را همین سیاست غربی دارد انجام می‌دهد. در یک مجلس رسمی، یک مرد باید با لباس رسمی بیاید، پاپیون بزند، یقه‌اش بسته باشد، آستینش هم تا سرمچ باشد. نه اجازه دارد شلوارک بپوشد، نه اجازه دارد تی‌شرت بپوشد؛ اما یک خانم در همان جلسه رسمی، حتماً باید بخش‌های مهمی از بدنش عریان باشد؛ اگر پوشیده کامل بیاید محل اشکال است. اگر بدون جذابیت‌ها بیاید، محل اشکال است. این شده عرف. افتخار هم می‌کنند. چه ضربه‌ای برای زن از این بالاتر؟ الگو درست کردن برای زنان به این شکل ـ زنان خودشان را می‌گویم و کشورهایی را که دنباله روی آنهایند نه زنان ما ـ بزرگ‌ترین ضربه‌ای است که دارند می‌زنند. بنابراین نباید در مقابل این فرهنگ غلط انفعال داشت.»(۱۳)
نقش زن انقلابی در جامعه
در دیدگاه امام راحل، حتی زمانی که به نقش مادری زن در بعد خانواده پرداخته می‌شود، پیوند آن با اداره جامعه مشهود است. ایشان می‌فرمایند:
«اگر تربیت خوب از دامن مادر شروع شد و مادر بچه را خوب تربیت کرد و به دبستان تحویل داد، دبستان هم خوب تربیت کرد و به دبیرستان تحویل داد آنجا هم همین طور تا دانشگاه یا مدارس علمی دیگر، آنها هم خوب تربیت کردند، یک‌وقت در یک برهه از زمان می‌بینید که جوان‌ها همه خوب از کار درآمده‌اند و یک مملکت را به طرف خوبی می‌کشانند.»(۱۴)
همان‌طور که در این بیان دیده می‌شود، زن طراز گفتمان امام(ره)، زنی تأثیرگذار در جامعه است. ایشان این نقش را حتی از نقش مردان هم بالاتر دانسته‌اند:
«نقش زن در جامعه بالاتر از نقش مرد است؛ براى اینکه بانوان علاوه بر اینکه خودشان یک قشر فعال در همه ابعاد هستند، قشرهاى فعال را در دامن خود تربیت می‌کنند. خدمت مادر به جامعه از خدمت معلم و از خدمت همه‌کس بالاتر است. این امرى است که انبیا می‌خواستند که بانوان قشرى باشند که جامعه را تربیت و شیر زنان و شیر مردانى را به جامعه تقدیم کنند.»(۱۵)
رهبر معظم انقلاب نیز همواره بر این نقش و اهمیت آن تصریح داشته‌اند:
«زنان نیمی از جمعیت بشر را تشکیل می‌دهند. نقش این نیم، حساس‌ترین، ظریف‌ترین، ماندگارترین و مؤثرترین نقش‌ها در حرکت تاریخ انسان و در مسیر بشریت به سوی کمال است.»(۱۶)
زن و مرد، تشابه یا تساوی؟
بزرگ‌ترین چالش دنیای امروز در مسئله زنان به این سئوال ربط دارد. حضرت امام(ره) پاسخ این پرسش هزاره سوم را در کوتاه‌ترین و جامع‌ترین بیان خود مطرح و طراز گفتمان انقلاب را در نسبت میان زن و مرد تعیین کردند:
«از نظر حقوق انسانی، تفاوتی بین زن و مرد نیست، زیرا هر دو انسانند و زن همچون مرد حق دخالت در سرنوشت خویش را دارد. بله در بعضی از موارد تفاوت‌هایی بین زن و مرد وجود دارند که به حیثیت انسانی آنها ارتباطی ندارد.»(۱۷)
در اندیشه حضرت امام(ره)، برای زن و مرد در امور مهم کشور شأن برابری تعریف شده است:
«امروز ما می‌بینیم که بانوان محترم ایران در سراسر کشور عضو مفید و جمعیت متعهدی معتقد هستند و به کشور خود خدمت می‌کنند و برای این کشور پشتوانه هستند. و امیدوارم تمام جهات اسلامی را در نظر بگیرند و با اسلحه ایمان و تعهد به اسلام این پیروزی را به پیش ببرند و پشتوانه این انقلاب باشند.»(۱۸)
برابری زن و مرد در شئون انسانی و حقوق فردی و اجتماعی برخاسته از دیدگاه دینی ماست. با وجود این نمی‌توان تفاوت‌های جنسی و تمایزات احکام و دستورهای شارع را درخصوص نقش و تکالیف زن نفی کرد.
رهبر معظم انقلاب در این خصوص با نفی تفاوت ارزشی میان زن و مرد، می‌فرمایند:
«اولاً نگاه اسلام به جنسیت یک نگاه درجه دو است. نگاه اول و درجه یک، حیث انسانیت است که در آن، جنسیت اصلاً نقشی ندارد و یک امر ثانوی و عارضی است که در کارکردهای زندگی معنا پیدا می‌کند، ولی در مسیر اصلی بشر هیچ تأثیری ندارد و معنا پیدا نمی‌کند.»(۱۹)
ایشان همچنین با تأکید بر نقش بی‌جایگزین مادری برای زنان می‌فرمایند: «مسئله مادری، همسری و خانه و خانواده، مسائلی بسیار اساسی و حیاتی هستند. یعنی شما اگر بزرگ‌ترین متخصص پزشکی یا هر رشته دیگری بشوید، چنانچه زن خانه نباشید، این برای شما یک نقص است. شما باید کدبانوی خانه باشید. اصلاً محور این است. اگر بخواهیم تشبیه ناقصی بکنیم، باید به ملکه زنبور عسل تشبیه کنیم. کانون خانواده، جایی است که عواطف و احساسات باید در آنجا رشد و بالندگی پیدا کنند؛ بچه‌ها محبت و نوازش ببینند. طبیعت مرد نسبت به زن خام‌تر و در میدان‌های خاصی، شکننده‌تر است و مرهم زخم او، فقط و فقط نوازش همسر است و نه حتّی نوازش مادر. باید نوازش ببیند. برای یک مرد بزرگ، این همسر کاری را می‌کند که مادر برای یک بچه کوچک می‌کند. زنان دقیق و ظریف به این نکته آشنا هستند.»(۲۰)
همان طور که از تأمل در کلام رهبران انقلاب اسلامی به دست می‌آید، زن طراز انقلاب اسلامی، زنی است که در عین صیانت از مؤلفه‌های کمال فردی خود در ابعاد عبادی، اخلاقی، اجتماعی، تربیتی و…. ضمن حضور در جامعه و مشارکت فعال و بدون اختلاط با مردان در عرصه‌های متنوع، با حفظ کانون خانواده و تربیت نسلی انقلابی، مدیریت اجتماع را هم در زمان خود و هم در چشم‌انداز نسل‌های آینده در دست می‌گیرد.
پی‌نوشت‌ها:
- صحیفه امام، ج۷،ص ۳۳۹
- صحیفه امام، ج ۷، ص ۳۴۱
- همان، ج ۶، ص ۳۰۰
- همان، ج ۶، ص ۳۰۰
- بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم، ۲۵/۳/۸۴
- بیانات در دیدار گروه کثیری از بانوان، ۳۰/۶/۷۹
- صحیفه امام خمینی، ج ۷، ص۳۴۰
- تحریم/۱۱
- تحریم/۱۰
- بیانات در دیدار جمعی از بانوان قرآن پژوه کشور، ۲۸/۰۷/۸۸
- صحیفه امام، ج ۹، ص۲۹۴
۱۲٫صحیفه امام، ج ۱۱، ص ۲۴۹
۱۳٫بیانات در سومین نشست اندیشه‌های راهبردی با موضوع زن و خانواده، ۱۴/۱۰/۹۰
- صحیفه امام، ج ۶، ص ۴۳۸
- صحیفه امام، ج۱۴، ص: ۱۹۶-۱۹۸
- بیانات در سالروز ولادت حضرت زهرا(س)،۵/۵/۸۴
- صحیفه امام، ج ۴، ص۳۶۴
- صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۳۵۵
- بیانات در سومین نشست اندیشه‌های راهبردی با موضوع زن و خانواده،(۱۴/۱۰/۹۰٫)
- بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای شورای فرهنگی، اجتماعی زنان(۴/۱۰/۷۰)