اشاره:
یکی از سفارشات دین مقدس اسلام خوشرفتاری با مردم در زبان و عمل است؛ به گونه‌ای که قرآن کریم یکی از ویژگی‌های بارز پیامبر اکرم«ص» را حسن خلق و خوشرفتاری با مردم می‌داند. براین اساس ضروری است که سبک زندگی و منش و کنش ما برآمده از سیره اهل بیت«ع» باشد. همچنان که در دعای بیستم صحیفه سجادیه امام سجاد«ع» می‌فرماید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِی بِحِلْیهِ الصَّالِحِینَ،… وَ لِینِ الْعَرِیکهِ، وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ، وَ حُسْنِ السِّیرَهِ: بار خدایا! بر محمد و آلش درود فرست و مرا به زیور شایستگان بیارای… و به نرم‌خویی و فروتنی و خوشرفتاری و وقار و حسن معاشرت یاری‌ام کن.»(۱)
سفارش به نرم‌خویی با مردم
دعای بیستم صحیفه سجادیه درباره چگونگی رفتار اجتماعی و حسن معاشرت با مردم است. امام سجاد«ع» در این دعا به دو نکته که هر دو در عدالت اجتماعی دخیل‌اند، به طوری که اگر هر یک نباشد وضع و تحقق عدالت اجتماعی مختل می‌شود، اشاره می‌کنند. نظیر این جملات در فرمایش امیرالمومنین«ع» در نهج‌البلاغه قابل مشاهده است، ایشان هنگامی که محمد بن ابی‌بکر را به حکومت مصر منصوب کردند، در نامه‌ای خطاب به او فرمودند: «فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَکَ، وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَکَ، وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَکَ، وَ آسِ بَیْنَهُمْ فِی اللَّحْظَهِ وَ النَّظْرَهِ، حَتَّى لَا یَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِی حَیْفِکَ لَهُمْ، وَ لَا یَیْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیْهِمْ: با ایشان فروتن باش و نرم‌خوى و گشاده‌رو. همه را یکسان بنگر. اگر یکى را به گوشه چشم نگریستى، به دیگرى رو در رو نگاه مکن تا بزرگان از تو نخواهند که بر ناتوانان ستم کنى و ناتوانان از عدالت تو نومید نشوند.»(۲)
سپس تذکر می‌دهند که: «اگر این‌گونه رفتار کردی و همه را به‌طور مساوی در نظر گرفتی، «اخْفِضْ لَهُمْ جَنَاح» شدی، رؤسای قوم در کنار تو هستند و مردم در هنگام بروز مشکلات به تو پناه می‌آورند و پناهگاه و ملجاء همگان خواهی شد. اما اگر این کار را انجام ندهی، فقرا و محرومان از تو فاصله می‌گیرند و مردم از تو دوری می‌کنند و عدالت اجتماعی محقق نمی‌شود.»
امام سجاد(ع) و درخواست طبیعت نرم و ملایم
«اخْفِضْ لَهُمْ جَنَاح» معنای لطیفی دارد و بدین معناست که: «بال‌هاى محبّت و حمایتت را با تواضع براى آنها بگستران». این تعبیر برگرفته از قرآن مجید است که در برخورد با مؤمنان به پیامبر اکرم«ص» مى‌فرماید: «وَاخفِض جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤمِنِین: پر و بال (عطوفت) خود را براى مؤمنانى که از تو پیروى مى‌کنند فرود آر.(۳) یک مرغ یا کبوتر چگونه همه بچه‌ها را زیر پر می‌گیرد و از سرما و گرما حفظ می‌کند، امام می‌فرماید تو نیز به عنوان حاکم و مسئول باید با مردم این‌گونه رفتار کنی. بنابراین امام سجاد«ع» از خدا تقاضا و طلب می‌کنند که خدایا! طبیعت مرا، طبیعت نرم و ملایم قرار بده و با خشونت قرار مده.
در مجمع‌البحرین و ریاض السالکین درباره فرمایش امام سجاد«ع» در بخش «خَفْضِ الْجَنَاحِ» بیان لطیفی آمده است. ایشان تواضع و فروتنی را به طبیعت ملایم می‌کنند. افراد متفاوتند. گاهی کسی طبیعتش خشن و تند و دیگری طبیعتش نرم و ملایم است. مرحوم سید در ریاض السالکین از نهایه ابن اثیر نقل می‌کند که یکی از صفات رسول اکرم«ص» این بود که ایشان خشن نبودندو طبیعت ایشان، طبیعت مهربان و نرم و ملایمی بود.
نرم‌خویی و مهربانی دو صفت پیامبراکرم«ص»
امیرالمؤمنین«ع»یکی از صفات پیامبر اکرم«ص» را مهربانی و ملایمت و نرم‌خوئی می‌دانستند.(۴) و می‌فرمودند؛ «ایشان به‌قدری مهربان و ملایم بودند که همه می‌گفتند جان ما فدای شما باد!» ارتباط بین رعیت و پیغمبر این‌گونه بود.
قرآن کریم یکی از اوصاف پیامبر«ص» را نرم‌خویی و مهربانی با مردم برمی‌شمارد و می‌فرماید: «فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک: در اثر رحمت خدا با مهربان هستی و اگر بدخلق و سنگدل بودى از اطراف تو پراکنده مىشدند.»(۵) این آیه در جنگ احد و در خصوص عده‌ای نازل شد که ناجوانمردانه عمل کردند و با تمام تأکیدات رسول خدا«ص»، میدان را خالی کردند و سبب بروز مشکلات فراوانی شدند. آنها وقتی به مدینه برگشتند، پشیمان شدند و این آیه برای پیامبر«ص» نازل شد که همه را جمع کن وکسی را طرد مکن و رسول خدا«ص» بعد از جنگ احد عفو عمومی اعلام کردند.
خداوند متعال در قرآن کریم در جریان حضرت موسی«ع» به او یادآور می‌شود که فرعون را با قول نرم و با مهربانی به دین دعوت کن: «اذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى. فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشى: بروید به سوى فرعون که او طغیان کرده است. با او به نرمى سخن گویید تا ایمان بیاورد و یا بترسد.»(۶) امام صادق«ع» در تفسیر این آیه می‌فرمایند دستوری که خداوند متعال به حضرت موسی«ع» داد این بود که وقتی پیش فرعون رفتی با او با ملایم صحبت کن و او را با کنیه ابومصعب صدا بزن؛ چون خوشش می‌آید و در پذیرش حق توسط او تأثیرگذار است.
دیدآوران
بنابراین از سخن امام سجاد«ع» که فرمودند: «وَ لِینِ العَرِیکهِ، وَ خَفضِ الجَنَاحِ، وَ حُسنِ السِّیرَهِ: خدایا مرا… به نرم‌خویی، فروتنی، خوشرفتاری، وقار و حسن معاشرت یاری نما»؛ این‌گونه برداشت می‌کنیم که:
اولاً یکی از عوامل مؤثر در عدالت اجتماعی این است که یک مدیر و مسئول مملکتی نباید طبیعت خشنی داشته باشد و لازم است که مدیران در مواجهه با مردم طبیعت و خوی ملایمی داشته باشند.
ثانیاً در کنار لزوم طبیعت ملایم، مسئولان باید فروتن و متواضع و مصداق این دستور قرآنی(۷) و روایی باشند که: «وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِین». چنین رفتاری بی‌شک در تحقق عدالت اجتماعی تأثیرگذار است.
تواضع و فروتنی امام علی«ع»
حضرت امام عسکرى«ع» مى‌فرمایند: «پدر و فرزندى مهمان حضرت علی«ع» شدند. امام براى خدمت به آنان برخاستند و مقدمشان را گرامى داشتند و هر دو را بالاى مجلس نشاندند و روبه‌روى آنان نشستند. سپس فرمان دادند که براى هر دوی آنها غذا بیاورند و آنان غذا خوردند. آنگاه قنبر غلام حضرت، طشت و آفتابه و حوله‌اى را آورد و خواست دست پدر را بشوید. حضرت از جا برخاستند و آفتابه را از دست قنبر گرفتند تا آب روى دست آن مرد بریزند. مرد دستش را به خاک مالید و گفت: «یا امیرالمؤمنین! خدا مرا بکشد که شما با این مقام و عظمت بر دست من آب مى‌ریزید.» حضرت فرمودند: «بنشین و دستت را بشوى، زیرا خداوند، تو و برادر دینى‌ات را مى‌بیند که در این زمینه‌ها امتیازى به تو ندارد و در خدمت به تو فضیلتى براى او نیست. برادر دینى‌ات با شستن دست تو میخواهد در بهشت زمینه خدمت به نفع خود را فراهم سازد، آن هم خدمتى ده‌ها برابر عدد اهل دنیا و بر شمار خدمتکارانى که در دنیا هستند.» پس مرد نشست و على«ع» به او گفتند: «تو را به حقى که از من مى‌شناسى و آن را عظیم و بزرگ مى‌شمارى و تواضعى که براى خدا دارى تا به آن پاداشت دهد سوگند مى‌دهم که مرا به آنچه که از خدمتم به تو افتخارت داده است واگذارى و چنان با آرامش دستت را به وسیله من بشویى که گوئی قنبر آب روى دستت مى‌ریزد.» آن مرد تسلیم تواضع على«ع» شد و دستش را با آب ریختن ایشان شست.
وقتى کار تمام شد، امام آفتابه را به فرزندشان محمد بن حنفیه دادند و فرمودند: «پسرم! اگر فقط فرزند این مرد مهمان من بود من خود آب روى دستش مى‌ریختم، ولى خداى عزّ و جلّ نمى‌پسندد که بین پدر و پسر که با هم هستند فرق نگذارم. پدر به روى دست پدر آب ریخت و باید در این موقعیت پسر روى دست پسر آب بریزد.» پس محمد حنفیه روى دست پسر آب ریخت و پسر دستش را شست.» آنگاه حضرت امام عسکرى«ع» فرمودند: «کسى که على«ع» را در تواضع و فروتنى پیروى کند شیعه واقعى اوست.»(۸)
اینکه می‌گویم ما اسلام را یاد نگرفته‌ایم و عامل نیستیم در این بخش‌هاست. امیرالمؤمنین«ع» فرمودند اگر پسر تنها می‌آمد من این کار را نمی‌کردم، اما در حال حاضر پسر در محضر پدر است و محبوب خدا نیست که پدر و پسر مساوی باشند. لذا فرمودند من دست پدر را شستم و شما دست پسر را بشوی که آنچه محبوب خداست انجام بگیرد.
سبک زندگی اهل بیتی
ما شیعه هستیم و از این روی باید سلوک و سیره زندگی ما بر اساس سیره اهل بیت«ع» باشد. انسان وقتی سیره پیامبر اکرم«ص» را مطالعه می‌کند، در می‌یابد که باید با مردم چگونه رفتار کند. در روایات در خصوص سبک زندگی نبوی آمده است که: «و کان یُکرِمُ مَن دَخَل علیه، حتّی رُبّما بَسَط ثَوبَه لِمَنْ لیست بینَهُ و بینَهُ قِرابهٌ و لا رضاعٌ یُجلِسُهُ علیه.(۹) روش رسول گرامى«ص» این بود که هرکس بر ایشان وارد مى‌شد او را اکرام و گاهى عباى خود را به جاى فرش زیر قدمش پهن و تشک کوچکى را که روى آن نشسته بودند، به شخص تازه وارد تعارف می‌کردند.
روزی مردى روزی وارد مسجد شد و رسول اکرم«ص» تنها نشسته بودند. به سوى پیامبر«ص» آمد. با نزدیک شدن او حضرت جابه‌جا شدند و تغییر محل دادند. مرد عرض کرد: «مسجد وسیع است. چرا حرکت کردید و مکان خود را ترک گفتید؟» حضرت در پاسخ فرمودند: «حق مسلمان بر مسلمان این است که وقتى می‌بیند که او قصد نشستن دارد به احترامش جابه‌جا می‌شود و کنار می‌رود.»(۱۰) فحوای کلام حضرت این است که مسلمان براى تازه وارد حریم می‌گیرد و او را تکریم می‌کند. در همین روایت آمده که حضرت«ص» متکایی را که در کنارشان بود، به مهمان تعارف کردند. این کار سبک رفتاری رسول اکرم «ص» و امیرالمؤمنین«ع» بود.
امیدواریم خدای متعال به همه ما توفیق درک معارف و عمل به معارف را بدهد تا در پرتو توجهات حضرت ولی عصر«عج» سبک زندگی ما رنگ و بوی سبک زندگی اهل بیتی بگیرد.
به کوشش: قاسم بابایی
پی‌نوشت‌ها:
۱- دعای بیستم صحیفه سجادیه.
۲- نهج البلاغه، نامه ۲۷٫
۳- سوره شعراء، آیه ۲۱۵٫
۴- ابن‌بابویه، معانی الأخبار، ص ۱۸۳، مصحح علیاکبر غفاری، ناشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، قم۱۳۶۱٫
۵- سوره آل عمران، ۱۵۹٫
۶- سوره طه، آیه ۴۲-۴۳٫
۷- سوره حجر، آیه ۸۸٫
۸- تفسیر امام عسکرى: ۳۲۵، التواضع و فضل خدمه الضعیف، حدیث ۱۷۳، ترجمه محمدکاظم رحمتی تهران، ناشر: بنیاد دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۲.
۹- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۲۶٫
۱۰- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۴۰٫