درآمد
در شماره گذشته اشاره شد که خودتحقیری از جمله ناهنجاری‌هایی است که برخی از افراد و جوامع به آن دچار می‌شوند. خودتحقیری به معنای خود ضعیف‌بینی و باور به ناتوانی خود برای انجام امور و نتیجه آن سستی در انجام وظایف و واگذاری مسئولیت به دیگران است. با توجه به ضررهای جسمی، روحی، مادی، معنوی، فردی، خانوادگی و اجتماعی این بیماری، لازم است عوامل و راه‌های درمان این نارسایی را بشناسیم.
عوامل خودتحقیری به خارجی و داخلی تقسیم می‌شود. منظور از عوامل خارجی، عللی هستند که به‌وسیله دیگران به‌ویژه زورمندان بر فرد یا جامعه تحمیل می‌شوند تا فرد را به خودتحقیری بکشانند.
در شماره یادشده این علل بررسی شدند و در این شماره از عوامل داخلی سخن خواهیم گفت. منظور از عوامل داخلی، مواردی هستند که به درون فرد و جامعه باز می‌گردند و نتیجه آن خودتحقیری است.
هرچند نقش عوامل خارجی را در خودتحقیری نمی‌توان نادیده گرفت، ولی عوامل داخلی در این امر نقش جدی‌تر دارند. اگر فرهنگ، دین، معنویت و خودباوری فرد یا جامعه‌ای قوی باشد، عوامل خارجی به‌تنهایی نمی‌توانند باعث خودتحقیری شوند. پس توجه به عوامل داخلی در این امر از اهمیت بیشتری برخوردار است. برخی از این عوامل عبارتند از:
۱٫ ندیدن داشته‌ها
برخی از افراد «فقط نیمه خالی لیوان را می‌بینند.» این نوع نگاه به زندگی و جامعه باعث خودکوچک‌بینی و خودتحقیری می‌شود. کسی که به داشته‌های خود توجه ندارد، همیشه ناله و زاری می‌کند و خودش را پست، ناتوان، بی‌عرضه، از چشم دیگران افتاده و کوچک می‌بیند؛ ولی توجه به نعمت‌ها و داشته‌ها باعث پیشرفت و اعتمادبه‌نفس می‌شود از این رو دین اسلام ما را به دیدن و یادکردن داشته‌ها و نعمت‌ها تشویق کرده است. خداوند می‌فرماید: «وَ أَمَّا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّث:ْ(۱) و اما نعمت‌هاى پروردگارت را یاد کن.»
یاد کردن نعمت، گاه با زبان و تعبیراتى است که حاکى از نهایت شکر و سپاس باشد و گاه با عمل است، به این ترتیب که از آن انفاق و بخشش در راه خدا کند، بخششى که نشان می‌دهد خداوند نعمت فراوانى را به او عطا کرده است.
افراد سخاوتمند، کریم و خودباور وقتى نعمتى به آنها روى می‌آورد بازگو مىکنند و شکر خدا را به جا مىآورند و عملشان نیز تأیید و تأکیدى است بر این حقیقت. یادآوری مستمر نعمت‌ها باعث می‌شود آدمی به داشته‌های خود توجه کند و خود را حقیر، کوچک و خوار نپندارد.
به عکس این عده، افراد دون‌همت و مبتلا به خودتحقیری دائماً ناله مىکنند و اگر دنیا را نیز به آنها بدهى اصرار در پردهپوشى بر نعمت‌ها دارند، چهره آنها فقیرانه و سخنانشان آمیخته با آه و زارى و عملشان نیز بیانگر فقر است! این در حالى است که از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «خداوند به یقین زیبایى و آراستگى را دوست مىدارد و بدحالى و بدبخت‌نمایى و خود را بدبخت، ندار، بیچاره و ضعیف نشان دادن را ناپسند می‌داند. هنگامى که خداوند به بندهاى نعمتى داد، دوست دارد اثر آن نعمت را در زندگى او ببیند. پرسیدند: چگونه؟ فرمود: لباس‌هاى تمیز بپوشد، خود را معطر و خوشبو سازد، خانهاش را گچکارى کند، حیاط خانه و در آن را تمیز نگاه دارد و…»(۲)
همچنین امام صادق(ع) در باره معنی آیه، «وَ أَمَّا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» فرمود: معنى آیه چنین است: «آنچه را خدا به تو بخشیده و برترى داده و روزى عطا فرموده و نیکى به تو کرده و هدایت نموده همه را بازگو کن.»(۳)
با توجه به نقش کلیدی و مهمی که «ندیدن نعمت‌ها» در خودتحقیری دارد، معصومان بارها مسلمانان را به «توجه به داشته‌ها» فرا خوانده‌اند. برای نمونه مردی از شیعیان خدمت امام صادق(ع) آمد و از فقر و تنگدستی خود شکایت کرد. حضرت فرمود: تو از دوستان مائی و اظهار فقر و تنگدستی می‌کنی؟! در حالی که تمام شیعیان ما بی‌نیاز و غنی هستند؟ مرد که خود را حقیر، فقیر و ناتوان می‌دید با تعجب به امام نگاه کرد. امام در ادامه فرمود: تو تجارت (سرمایه) پر فایده‌ای داری که بی‌نیازت کرده است. پرسید آن تجارت چیست؟ امام(ع) فرمود: اگر یکی از ثروتمندان به تو بگوید روی زمین را برایت پر از نقره می‌کنم، به این شرط که دوستی و ولایت اهل بیت پیامبر«ع» را از قلب خود خارج و با دشمنان آنها دوستی و محبت کنی، آیا حاضر به انجام این کار می‌شوی؟ گفت: نه ای پسر رسول‌الله! حتی اگر دنیا را پر از طلا کند. حضرت فرمود: پس تو فقیر نیستی! بینوا کسی است که آنچه را که تو داری نداشته باشد. سپس حضرت مقداری مال به او بخشیدند و او از نزد امام رفت.(۴)
بدیهی است که این مرد شیعه بیش از آنکه نیاز مالی داشته باشد، به بیماری خودکوچک‌بینی دچار شده بود و امام صادق(ع) ضمن کمک مالی به او یادآور شدند که باید نعمت‌هایی را که خدا به او عنایت کرده ببیند تا از این بیماری رهایی یابد.
نظر همیشه بر آن نیمه پُرِ لیوان
امید می‌دهدت، عشق می‌شود دمساز
پرنده‌ای که به پرواز اوج می‌گیرد
نظر کند به دو بالش نه آسمان دراز
۲٫ دانانمایی
در موارد فراوانی، خودتحقیری بدان علت است که برخی خودشان را «همه‌چیزدان» می‌پندارند. این افراد با ارائه آمارهای ناصواب و غلط که حداکثر از سایت‌ها و صفحات بی‌نام و نشان گرفته شده‌اند، دانش خود را به رخ می‌کشند و نتیجه این دانانمایی بی‌جا تحقیر خودی و ترفیع دیگران است.
بسیاری از جملات، خاطرات و آمارهای ارائه شده توسط کانال‌ها و صفحات مجازی یا بدون منبع قابل تحقیق منتشر می‌شوند و یا منبع جعلی و حتی تقطیع شده دارند. پس کسی که مدعی دانش و علم است نباید با مراجعه به منابع سست و بی نام و نشان اظهار فضل کند.
لاف از سخن چو در توان زد
آن خشت بود که پر توان زد
(نظامی گنجوی)
به دهقان نادان چه خوش گفت زن
به دانش سخن گوی یا دم مزن
(سعدی)
از نگاه عقل و دین ما وظیفه داریم منابع علمی خودمان با دقت انتخاب و سعی کنیم دانسته‌هایمان را از منابع اصیل و درست دریافت کنیم. به حرف هر کسی نباید گوش فرا داد. امام جواد(ع) فرمود: «مَنْ أَصْغَى إِلَى نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ فَإِنْ کَانَ النَّاطِقُ عَنِ اللَّهِ فَقَدْ عَبَدَ اللَّهَ وَ إِنْ کَانَ النَّاطِقُ یَنْطِقُ عَنْ لِسَانِ إِبْلِیسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلِیسَ(۵): هر کس به سخن گوینده‌ای گوش دهد، او را پرستش کرده است. پس اگر او از خدا سخن بگوید خدا را پرستیده است، و اگر از زبان ابلیس سخن بگوید ابلیس را عبادت کرده است.
۳٫ وادادگی نخبه‌نمایان
در مواردی نیز انفعال و وادادگی برخی نخبه‌نمایان باعث خودتحقیری می‌شود. اینکه فلان بازیگر بدون اشاره به چهره پنهان برخی شیخ‌نشین‌ها آرزوی زیستن در سایه فلان شیخ فاسد اماراتی را در صفحه خود منتشر می‌کند، یا فلان سلبریتی درباره صدراعظم کشوری دروغِ ساده‌زیستی به خورد ملت می‌دهد. یا بازیگری برای تولد فرزندش به کانادا و اروپا می‌رود، یا پزشکی که با هزینه بیت‌المال این کشور فارغ‌التحصیل شده، به جای خدمت صادقانه به کشور و میهن، برای زندگی در فلان کشور غربی لحظه‌شماری می‌کند یا فلان مسئول سیاسی به غلط تصور می‌کند آمریکا با یک بمب می‌تواند همه ایران را در یک لحظه نابود کند، این ذهنیت در مردم ایجاد می‌شود که ما بسیار ناتوان و حقیر هستیم و بهشت آن سوی مرزهاست.
امام خامنه‌ای در این باره می‌گویند: «در مقابل فرهنگ مهاجم، بدترین کار، انفعال است؛ زشت‌ترین کار، انفعال است؛ خسارت‌بارترین کار، انفعال است. فرهنگ مهاجم نباید ما را منفعل بکند… منفعل شدن و پذیرفتن تهاجم دشمن، خطایی است که بایستی از آن پرهیز کرد.(۶)
«امروز رسانه‌های غربی با برنامه‌ریزی‌های میلیاردی، در تبلیغات رسانه‌ای خود چه در تلویزیون، چه در رادیو، چه در مصاحبه‌هایی که دائماً می‌کنند… تا به شما جوانان ایرانی تفهیم کنند که یک ظرف خالی هستید و مظروف ندارید. مظروف شما را ما باید بدهیم. ما باید این ظرف را پُر کنیم. شما امروز این مایه را ندارید، دیروز هم نداشتید، طبعاً فردا هم نخواهید داشت! تاریخ شما را هم منکر می‌شوند…آنها می‌خواهند جوان ایرانی و نسل نوی ایرانی، یک نسل تحقیرشده توسری‌خور باشد تا بتوانند روی او سوار شوند و به او دیکته کنند و آن کاری را که آنها می‌خواهند، انجام بدهد. برای اینکه کسی را به زیر مهمیز بکشند، بهترین راه این است که بگویند تو چیزی نیستی، تو کسی نیستی و گذشته‌ای نداری. مفاخر یک ملت را انکار می‌کنند، برای اینکه او احساس کند چیزی نیست.»(۷)
۴٫ بزرگ‌بینی دیگران
برخی مرغ همسایه را غاز می‌پندارند. اینان همواره از آنچه که دارند ناراضی‌اند و تصور می‌کنند دارایی دیگران نسبت به اموال خودشان برتراست. این عده پیروزی‌ها و موفقیت‌های خود را ناچیز، بلکه هیچ ارزیابی می‌کنند، اما در مورد کمترین دستاورد اطرافیان، چنان داد سخن می‌دهند که گویی از بزرگترین معجزه قرن حرف می‌زنند که نشانه باور داشتن دیگران و عدم خودباوری است. این افراد از دیگر جوامع اطلاع کافی ندارند، از این‌رو تصور می‌کنند خارج از ایران « بهشت برین» و داخل ایران «جهنم زیرین» است. در حالی که واقعیت‌ها بسیار متفاوتند. به این آمار دقت کنید:
*ناتوانی بیش از نیمی از خانواده‌های آمریکایی‌ها در تأمین نیازهای اولیه خود همچون اجاره و غذا؛
*جایگاه اول ژاپن در تقلب دیجیتال با ۸۰٪ کلاهبرداری در جهان،
*عادی بودن دفع ادرار و مدفوع در اماکن عمومی استرالیا به علت نبود سرویس‌های بهداشتی شهری،
*تمایل خروج ۸۰٪ جوانان کره‌ای برای زندگی در خارج از این کشور،
*معرفی سانفرانسیسکو به‌عنوان شهر زباله، سرنگ‌های تزریق و مدفوع حیوانی و انسانی توسط فرماندار این شهر،
*سوءتغذیه گسترده دانش‌آموزان انگلیسی،
*جایگاه اول فرانسه در جهان در آمار دزدی و خودکشی،
*قطع روزانه۲۰ ساعت آب در کالیفرنیا،
*اعتیاد بیش از ۷۰٪ دانشجویان انگلیسی به کوکائین، ماری‌جوانا و قرص اکستازی،
*جایگاه اول کره جنوبی در آمار خودکشی و همچنین سومین کشور سرطانی جهان،
*اجاره‌نشینی ۶۰٪ آلمانی‌ها، ۵۰٪ فرانسوی‌ها و ۴۰٪ انگلیسی‌ها و…(۸)
این آمار و صدها موارد مشابه آن واقعیت‌هایی هستند که ما ایرانیان بدانها آگاهی نداریم و تصویری خیالی است از آنچه که اروپا و آمریکا و ژاپن و… در ذهن ما خلق کرده‌اند که نتیجه آن خود تحقیری است.
از نگاه اسلام، مسلمانان باید ضمن توجه به داشته‌ها و علوم دیگران، از بزرگترین سرمایه خود که آنان را «برترین ملت» قرار می‌دهد، غفلت نکنند.
قرآن کریم می‌فرماید: «وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ: سستى مکنید و اندوهگین مباشید که شما برترید، اگر مؤمن باشید.»(۹)
این آیه در زمره آیاتی است که پس از جنگ احد نازل شده است. مسلمانان پس از شکست در جنگ احد دشمن را بسیار توانا یافته و دچار خودتحقیری شده بودند و تصور می‌کردند به خاطر باختن در یک جنگ، دیگر به پیروزی نهایی نخواهند رسید؛ ولی قرآن از آنان می‌خواهد که «وهن» و سستی به خود راه ندهند. «وهن» در لغت به معنى هر نوع سستى است، خواه در جسم و تن باشد و یا در اراده و ایمان.(۱۰)
یکی از نتایج مهم خودتحقیری، غم و حسرت فراوان است. از این رو خداوند از مؤمنان می‌خواهد که هیچ اندوهی به خود راه ندهند. جمله «وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» شما برترید اگر ایمان داشته باشید، جمله‌ای بسیار پر معنى، روح‌افزا و اعتمادآفرین است یعنی مهم‌ترین شرط برای اینکه شما اعتماد به نفس بیابید و از خودتحقیری نجات پیدا کنید، ایمان است. فرد با ایمان می‌داند که بهترین سرمایه را دارد، پس دیگر حقارت، ترس و نگرانی برایش وجود ندارد.
۵٫ ناباوری
یکی دیگر از علت‌های خودتحقیری، ناباوری نسبت به داشته‌های خودی و بدگمانی است. عدهای پس از اعلام اخبار مربوط به رویدادهای مهمِ فرهنگی، نظامی، سیاسی، اقتصادی و ملی، با ناباوری با این اخبار برخورد می‌کنند و به‌نوعی حس خودتحقیری را ترویج می‌دهند.
وقتی این عده در رسانه‌ها می‌شنوند که ایران از حیث تولید علم در کشورهای غرب آسیا رتبه اول را دارد،(۱۱)، می‌گویند دروغ است. وقتی می‌شنوند ایران دومین کشور صاحب فناوری تولید بیوایمپلنت‌های پوششی است، می‌گویند بعید است. اگر به آنها بگویید جمهوری اسلامی ایران در فناوری شبیه‌سازی موجود زنده، رتبه هشتم در جهان را دارد(۱۲) می‌گویند باور نمی‌کنم. اگر بگویید ما در حوزه فناوری سلول‌های بنیادی به رتبه نهم جهانی دست یافته‌ایم، می‌گویند محال است. اگر بگویید ساخت و هوشمند‌سازی ربات انسان‌نمای سورنا به وسیله محققان ایرانی انجام شده و ما به فناوری‌های ساخت موشک‌های دوربرد دست یافته(۱۳) و در ساخت پهباد در رتبه پیشرفته‌ترین کشورهای جهان هستیم، همه را منکر می‌شوند.
از منظر اسلام، یکی از وظایف ما، پرهیز از بدگمانی و سوءظن نسبت به دیگران و ناباوری سخنان مؤمنان است. قرآن کریم می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ …(۱۴): اى کسانى که ایمان آوردهاید، از بسیارى از گمان‌ها- گمان‌هاى بد- دور باشید، زیرا برخى از گمان‌ها گناه است.» از نگاه اسلام ما وظیفه داریم نسبت به افراد باایمان، سخنان مدیران و کارشناسان خدوم حسن ظن و گمان خیر داشته باشیم.
قرآن مجید در آیه ۱۲ سوره نور مىفرماید: «لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً: چرا هنگامى که آن نسبت ناروا را شنیدید مردان و زنان باایمان نسبت به خود (و کسى که همچون خود آنها بود) گمان خیر نبردند؟»(۱۵)
یکی از نتایج ناباوری افراطی، خودکوچک‌بینی و در نتیجه ترس از همه افراد است. در حدیثى از أمیرمؤمنان على(ع) آمده است: «مَنْ لَمْ یُحْسِنْ ظَنَّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ کُلِّ أَحَدٍ(۱۶) کسى که گمان بد داشته باشد از همه کس مىترسد و وحشت دارد.»
۶٫ چشم و هم‌چشمی
یکی دیگر از دلایل خودتحقیری و کوچک دیدن خود، چشم و هم‌چشمی و حسرت خوردن به خاطر مقایسه خود با دیگران است. در برخی از موارد، عدهای تصاویر ایده‌آل و کمال‌طلبانه از خود و زندگی‌شان به نمایش می‌گذارند و افرادی که دچار احساس حقارت هستند با دیدن این تصویر‌ها نسبت به خود و شرایط زندگی‌شان احساسات منفی پیدا می‌کنند و خود را کوچک و حقیر می‌پندارند. بسیاری از زنان و مردان با دیدن فیلمی کوتاه از زندگی و منزل فلان سلبریتی، خودشان را می‌بازند و با مقایسه وضع زندگی‌شان با او به حسرت‌های طولانی دچار می‌شوند. در حالی که از نگاه دینی، چشم دوختن به اموال مردم نتیجه‌ای جز حسرت در پی ندارد. قرآن می‌فرماید: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَهَ الْحَیاهِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقى(۱۷): و هرگز چشمان خود را به نعمت‌هاى مادى‌ای که به گروههایى از آنان دادهایم، میفکن! اینها شکوفههاى زندگى دنیاست تا آنان را در آنها بیازماییم و روزى پروردگارت بهتر و پایدارتر است!
تشبیه نعمت‌های دنیوی و اموالی که مردم دارند به «شکوفههاى زندگى دنیا» بسیار زیبا و پر معنی است. شکوفههایى که زود مىشکفند و پژمرده و پرپر مىشوند و روى زمین مىریزند و چند صباحى بیشتر پایدار نمىمانند.(۱۸) توجه به مفهوم و تشبیه به کار رفته در آیه باعث آرامش و پرهیز از چشم و هم‌چشمی می‌شود.
وقتی این آیه نازل شد پیامبر اکرم(ص) در توضیح آن فرمودند: «کسى که دلداری‌ها و تسلیت‌هاى الهى دلش را آرام نکند، جانش از حسرت مال و منال دنیا به لب آید. کسى که به دنیاى دیگران چشم دوزد، غصه‌اش طولانى شود و خشمش درمان نمی‌پذیرد و کسی که نعمت خدا را در خوردن و نوشیدن خلاصه کند (و سایر نعمت‌های الهی را نشناسد) کوشش وسیعش به هدر رود و عذابش نزدیک شود.»(۱۹)
پی‌نوشت‌ها:
- ۱٫ضحی، ۱۱٫
- ۲٫بحارالأنوار، ج.۷۳، ص. ۱۴۱٫
- ۳٫تفسیر نمونه، ج۲۲، ص. ۱۰۹٫
- ۴٫الأنوارالنعمانیه،ج.۳،ص.۲۰۸
- بیانات در دیدار اعضای شورای‌عالی انقلاب فرهنگی۱۹/۰۹/۱۳۹۲٫
- بیانات در دیدار جوانان و فرهنگیان در مصلّای رشت۱۲/۰۲/۱۳۸۰٫
- https://kayhan.ir/fa/news/16441
- ۹٫آل عمران، ۱۳۹٫
- تفسیر نمونه، ج.۳، ص. ۱۰۸٫
- ۱۱٫https://kayhan.ir/fa/news/164412
- ۱۲٫همان
- ۱۳٫همان.
- ۱۴٫حجرات/ ۱۲٫
- ۱۵٫تفسیر نمونه، ج.۲۲، ص.۱۸۷٫
- ۱۶٫تصنیف غرررالحکم و دررالکلم، ص. ۲۵۴٫
- ۱۷٫حجر/۸۸٫
- ۱۸٫تفسیر نمونه،ج.۱۳،ص. ۳۴۲٫
- ۱۹٫تحف‌العقول،ص.۵۱؛ بحارالانوار،ج.۷۴،ص.۱۵۷٫