هدايت در قرآن
بررسي آيه ميثاق
قسمت سوم
آية الله جوادي آملي
در دو بخش گذشته راجع به تفسير آيه ميثاق و اختلاف نظرهائي كه درباره آن وجود
دارد مطالبي بيان شد. در اين قسمت نيز به بخشي ديگر از مطالب مربوط به آن ميپردازيم.
انگيزه اخذ ميثاق
چنانچه قبلاً اشاره نموديم در آيه ميثاق شاهد و مشهود هر دو عبارت از انسان
است و البته اين مسأله به اين مورد اختصاص ندارد بلكه در آيات ديگر نيز نظير آن
آمده است. براي نمونه خداوند متعال در سوره
«نساء» ميفرمايد« يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِيْنَ بِالْقِسْطِ
شُهَداَءَ لِلّه وَلَوْ عَلي اَنْفُسِكُمْ اَوِ اْلوَالِدينِ وَ‌اْلأَقْرّبِيْنَ…»[1]
اي اهل ايمان! به پا دارندگان عدالت باشيد و براي خدا شهادت دهيد هر چند بر
ضرر خود و يا پدر و مادر و خويشان شما باشد.
چنانچه بوضوح معلوم است در اين آيه در شهادت عليه خويش، شاهد و مشهود واحد
است.
انگيزه اخذ ميثاق هم در خود آيات ياد شده چنين بيان شده است: «اَنْ تَقُولُوا
يَوْمَ الْقِيامَةِ إنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلينَ اَوْ تَقُولُوا إنَّما اُشْرِكَ
آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنّا ذَريَّةً مَنْ بَعْدِهِمْ اَفَتُهْلِكُنا بِما
فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ».
عامل انحراف انسان ممكن است عامل تربيتي باشد و يا عامل اجتماعي و يا هر دو، و
از اينرو در آيات ميثاق به اين دو عامل بعنوان دليل اخذ ميثاق اشاره شده و فرموده
است علت گرفتن تعهّد يكتاپرستي براي اين بوده كه انسان مشرك در قيامت نتواند چنين
احتجاج نمايد كه پدران او با تربيت شرك آلود خويش او را مشرك ساختهاند و يا جوّ
حاكم اجتماع آنها را به شرك كشانيده است.
پيروي بيتحقيق
در چند آيه قبل از آيات ميثاق ميفرمايد: «قال ادخلوا في اُمم قد خلت من قبلكم
من الجنّ و الأنس في النّار كلّما دخلت اُمة لعنت اختها حتِّي اذا ادّاركوا فيها
جميعاً قالت اُخريهم لأوليهم ربّنا هؤلاء اضلّونا فاتهم ضِعْفاً مِن النّار قال لكلٍّ
ضِعفٌ ولكن لاتعلمون»[2]
خداوند به آن كافران ميفرمايد: داخل شويد در صف گروههاي مشابه خود از جن و
انس در آتش، هر زمان گروهي وارد ميگردند به گروه ديگر لعن مينمايند تا همگان
ذليلانه در آن قرار گيرند گروه پيروان درباره پيشوايان خود ميگويند: خداوندا
اينان بودند كه ما را گمراه ساختند پس مجازات آنها را از آتش دو چندان ساز (كيفري
براي گمراهي و كيفري براي گمراه سازي) ميگويد براي هر كدام (از شما)عذاب مضاعف
است ولي نميدانيد.
چرا كه تابعين اگر حاكميت فكري و عقيدتي آنها را نميپذيرفتند آنها توانائي
انحرافشان را نداشتند. بنابراين تابع شدن بيتحقيق بهمان اندازه گناه و نابجا است
كه به گمراهي كشيدن مردم، نابجا و گناه ميباشد و لذا فرموده «لكلٍّ ضعفٌ». اين
متابعت همان پيروي كوركورانه و بدون تحقيق است كه در سوره «حج» به آن بدينگونه
اشاره شده است؛ در آيه سوم اين سوره ميفرمايد: «و مِن النّاس من يجادل في الله
بغير علم و بتّبع كلِّ شيطان مريد» از مردم كساني هستند كه بدون برخورداري از دانش
درباره خداوند به مجادله پرداخته و از هر شيطان گمراه كنندهاي متابعت مينمايند.
و در آيه (8) همين سوره راجع به رهبري بيدانش و بينش ميفرمايد: «و من الناس
من يجادل في الله بغير علم و لاهديً و لا كتاب منير. ثاني عطفه ليضلّ عن سبيل الله
له في الدنيا خزيٌ و نذيقه يوم القيامة عذاب الحريق» بعضي از مردم بدون دارا بودن
علم و هدايت و كتاب روشنگر آسماني درباره «الله» مجادله مينمايند و با تكبّر از
حق اعتراض نموده تا خلق را از راه خدا گمراه و منحرف سازند، چنين كسي را در دنيا
ذلّت و خواري باشد و در آخرت به او آتش سوزان خواهيم چشاند.
انسان عاقل انساني است كه در هر مرتبهاي كه باشد گفتار و كردارش بر پايه
تحقيق است، اگر مقلّد است تقليدش از روي تحقيق و آگاهي است و چنانچه عدهاي از او
پيروي مينمايند در اينصورت مسئوليت عمل صحيح پيروان خود را هم به عهده دارد و
بنابراين بايد نهايت تلاش و سعي خويش را براي يافتن راه درست و ارائه آن به پيروان
خويش مبذول دارد.
پس در اصل دين و اعتقاد به توحيد جاي عذر براي احدي باقي نمانده است نه براي
تابع و نه براي متبوع و از اينرو در سوره «نساء» به كساني كه استضعاف خويش را در
جامعه، دليل و بهانه انحرافشان قرار ميدهند و ميگويند: «كنّا مستضعفين في
الأرض»، فرشتگان در پاسخ آنان چنين اظهار مينمايند: «ألم تكن ارض الله واسعة»[3] آيا
زمين خدا وسيع نبود؟ يعني شما كه ميتوانستيد با مهاجرت از چنان جامعه فاسدي خود
را نجات داده و خدا را پرستش نمائيد، چرا در آنجا مانديد و مشرك از دنيا رفتيد؟
بدين ترتيب ميبينيم كه حجّت بالغه الهي بر همگان تمام است و هيچ چيز نميتواند
بهانه و عذر انحراف از عقيده صحيح قرار گيرد.
عالم ذر
بطور خلاصه بحث در مورد اين آيه شريفه در چهار امر تبيين ميگردد.
1- ادله منكرين عالم ذر
2- جواب كساني كه عالم ذر را قبول دارند.
3- نظريه مرحوم استاد طباطبائي رضوان الله عليه.
4- نظريه مورد قبول.
دلايل انكار عالم ذر
امّا دلائل منكرين عال ذر چنانچه قبلاً هم اشاره نموديم عبارت از شش دليل ميباشد،
مرحوم شيخ طوسي در تفسير «تبيان» با قاطعيّت تمام عالم ذر را نفي مينمايد و از
اينرو شيخ طبرسي در «مجمع البيان» با اشاره به سخن ايشان ميگويد: بعض از محققين
نظريه عالم ذر را رد نمودهاند.
دليل اول منكرين عبارت از اين است كه ذرّات ريزي كه از صلب حضرت آدم استخراج
شد از دو صورت خارج نيست، يا اينكه آنها فاقد عقل و شعور بودهاند، بنابراين زمينه
هر گونه اخذ تعهّد و ميثاق دربارهشان از ميان ميرود، چرا كه تكليف در صورت درك و
شعور است، و يا اينكه داراي عقل و ادراك كامل بودهاند، در اين صورت بايد آن صحنه
ميثاق و تعهّد در دنيا به يادشان مانده باشد وگرنه دليلي براي اخذ ميثاق باقي
نخواهد ماند. براي اينكه در آيه علّت گرفتن ميثاق، چنين بيان گرديده است: تا در
قيامت مشركين نگويند ما از توحيد غفلت داشتيم. ولي در صورتي كه آن تعهّد از يادشان
برود، جاي احتجاج در قيامت برايشان باقي خواهد ماند و اين منافات با علت مزبور
دارد.
2- ميثاقي را كه خود شاهد گرفتن آن بوديم و با «بلي» چنان تعهّدي سپرديم چگونه
چيزي از آن به ياد، نمانده است؟ با اينكه تمام صحنههائي را كه در دنيا ديدهايم
و اعمالي را كه انجام دادهايم در قيامت به خاطر ميآوريم.
قرآن كريم از زبان اهل دوزخ نقل مينمايد: و قالوا ما لنا لانري رجالاً كنّا
نعدّهم من الاشرار»[4] چرا ما
فرادي را كه در دنيا جزء گروه اشرار ميدانستيم، در جهنم نمييابيم. بدين ترتيب ميبينيم
كه در جهنم سوزان الهي، افراد تبه كار خاطرات دنيا را فراموش نمينمايند، چگونه در
دنيا خاطره مهم اخذ ميثاق را فراموش نمايند، بنابراين ميتوان نتيجه گرفت كه عالمي
به نام عالم ذر وجود نداشته است.
و اگر از اين اشكال پاسخ دهند كه چه اشكال دارد چنان عالمي وجود داشته و همه،
پيش از آمدن به دنيا عالم ديگري را پشت سر گذاشته باشيم ولي چيزي از آن عالم به
يادمان نمانده باشد. ميگوئيم: در اين صورت اين سخن همان معتقدين به تناسخ خواهد
بود. آنها هم ميگويند ما پيش از آمدن به دنيا نيز زندگي نمينمودهايم، آنهائي كه
در آنجا اعمال شايسته داشتهاند اكنون با رفاه و راحتي بسر برده و پاداش كارهاي
خوب خويش را ميبينند و آنانكه تبه كار و فاسد بودند، در دنيا به حالت فقر و فلاكت
افتاده و به كيفر اعمال زشتشان ميرسند، يا اينكه هيچ خاطره از خاطرات زندگي پيشين
در خاطرشان نيست!
3- آنچه درباره عالم ذر معروف است كه تمام ذريه از صلب آدم ابوالبشر استخراج
شدند و از يكايك آنها اخذ ميثاق به عمل آمد به سه دليل با ظاهر آيه شريفه قابل
انطباق نميباشد.
الف- در آيه «من بني آدم» آمده است يعني اخذ ميثاق از تمام فرزندان آدم
ابوالبشر نشده بله از ذريّه فرزندان آدم تعهّد گرفته شده است. بنابراين تمام
انسانها چنان تعهدي در آن عالم نسپردهاند.
ب- در آيه «من ظهورهم ذرّيّتهم» آمده، و مرجع ضمير «هم» در «ظهورهم» و
«ذريتهم» بني آدم است، اگر از ذريه آدم ابوالبشر اخذ ميثاق شده بود من ظهوره و
ذريته بود.
ج- در علت دوّمي كه براي اخذ ميثاق در خود آيه شريفه بيان گرديده چنين آمده
است: «أوتقولوا يوم القيامة انَّما اشرك آباؤنا من قبل…» اگر ذريه از صلب خود
آدم استخراج شدهاند، پدري جز آدم در آن عالم نداشتهاند و او هم موحّد بوده است،
پس چگونه در آيه آمده است كه فلسفه اخذ ميثاق اين بوده كه در قيامت نگوئيد پدران
مشرك ما، ما را منحرف ساختند؟
تا اينجا سه دليل از دلائل منكرين عالم ذر بيان شد، و در بحث آينده ساير ادلّه
منكرين عالم ذر را با خواست خداوند مورد بحث و بررسي قرار ميدهيم.
ادامه دارد