سيماى درخشان امام على(ع) از منظر ديگران
قسمت دوم
عسكرى اسلامپوركريمى
امام على(ع) از ديدگاه دانشمندان اهلسنت
احمد بن حنبل (پيشواى مذهب حنبلى)
آن همه فضيلتها كه براى على بن ابىطالب بوده و نقل شده براي هيچ يك از اصحاب رسول خدا نبوده است.(1)
همچنين وى از پيامبر اكرم(ص) نقل كرده كه به فاطمه(س) فرمود: “آيا راضى نمىشوى كه من تو را به كسى تزويج كنم كه اوّلين مسلمان است و علمش از همه بيشتر و حكمش از همه عظيمتر است”.(2)
محمد بن ادريس (پيشواى مذهب شافعى)
درباره على(ع) سرودهاى دارد كه چنين است:
لَو اَنَّ المرتضى أبدى محلّه
لَصار الناسُ طُراً سُجَّداً له
و ماتَ الشّافعى و ليسَ يدرى
علىّ ربُّهُ اَم ربُّهُ اللّه
“هرگاه على جايگاه و حقيقت خويش را براى مردم آشكار كند، هر آينه مردم دسته دسته در برابر او به سجده خواهند افتاد، شافعى مُرد و عاقبت نفهميد على(ع) پروردگار است، يا اللّه پروردگار اوست.”(3)
همچنين از سرودههاى اوست:
علىٌّ حُبَّهُ جُنُّة
امامُ الناس والجنَّة
وصىُّ المصطفى حقّاً
قسيم النّار و الجنَّة(4)
“دوستى على سپر آتش دوزخ است؛ او امام انسانها و پريان است؛ او در حقيقت جانشين مصطفى؛ و تقسيم كننده بهشت و دوزخ است.”
همچنين امام شافعى مىگويد: به من گفتهاند رافضى شدى(از حق روگرداندى)؛ گفتم: هرگز دين و اعتقادم رفض نيست؛ ولى دوست مىدارم بدون شك بهترين امام و بهترين هادى را. اگر معنى رفض، دوستى وصى پيامبر (على بن ابيطالب) است، به درستى كه من رافضىتر از همه مردم هستم.(5)
ابن صبّاغ مالكى (انديشمند مالكى مذهب)
وى درباه فضايل امام على(ع) مىگويد: “حكمت از گفتارش چيده مىشد، و دانشهاى آشكار و نهانى به قلبش بسته بود، هميشه از سينهاش درياهاى علوم، جوشان، و امواجشان خروشان بود، تا آنجا كه رسول خدا(ص) فرمود: “انا مدينة العلم و علىٌّ بابها؛ من شهر علمم و على (ع) باب (در) آن است.”(6)
ابن ابىالحديد (شارح نهج البلاغه و دانشمند معتزلى مذهب)
“و ما اقولُ فى رجل اَقرَّ لهُ اعداؤهُ و خُصومُهُ بالفضل و لم يمكنهم جَحْدُ مناقبه و لا كتمان فضائله…!!”؛ چه بگويم درباره مردى كه دشمنانش به فضايل و مناقب وى اعتراف مىكنند! و هرگز براى آنان مقدور نشد كه مناقبش را انكار نموده، و فضايلش را بپوشانند!”
آنگاه مىافزايد: تو خود مىدانى كه بنىاميه، زمامدارى اسلام را در شرق و غرب روى زمين به دست آوردند و با هر نوع حيلهگرى در خاموش ساختن نور او كوشيدند و هرگونه لعن و افترا را بر على(ع) بر منابر ترويج نمودند، هركس كه او را مدح و توصيف مىكرد، مورد تهديد قرار مىگرفت. هر روايتى كه فضيلت على (ع) را بازگو مىكرد، ممنوع ساختند. حتى از نامگذارى به نام على جلوگيرى كردند. همه اين اقدامات و تلاشها جز ظهور عظمت و جلالت شخصيت على(ع) نتيجهاى در پى نداشت… در حقيقت اين همه نابكاريهاى بنىاميّه مانند پوشانيدن آفتاب با كف دست بود… .
من چه بگويم درباره مردى كه همه فضيلتها به او منتهى مىشود و هر مكتب و هر گروهى خود را به او منسوب مىنمايد.
آرى اوست رئيس همه فضيلتها….(7)
من چه بگويم درباره مردى كه اهل همه مذاهب غيراسلامى كه در جوامع اسلامى زندگى مىكنند، به او محبّت مى ورزند و حتى فلاسفهاى كه از ملت اسلامى نيستند، او را تعظيم مىنمايند….(8)
همچنين مىنويسد: “چه بگويم در حق كسى كه پيشى گرفت از ديگران به هدايت، به خدا ايمان آورد و او را عبادت نمود، در حالى كه تمام مردم سنگ را مىپرستيدند… .”(9)
“او در عبادت، عابدتر ين مردم شمرده مىشد؛ نماز و روزهاش از همگان بيشتر بود و مردم نماز شب و ملازمت بر اذكار و مستحبّات را از آن حضرت آموختند.”(10)
“مبادى جميع علوم به او بازمىگردد. او كسى است كه قواعد دين را مرتّب و احكام شريعت را تبيين كرده است. او كسى است كه مباحث عقلى و نقلى را تقرير نموده است.”(11) آنگاه كيفيت رجوع هر يك از علوم را به امام على (ع) توضيح مىدهد.
عبدالله بن عباس
وى كه از جمله مفسران بزرگ مسلمان، به ويژه اهلسنت محسوب مىشود، علم خود و صحابه را در برابر علم على(ع) چونان قطرهاى از دريا مىداند، و در مورد آن حضرت مىگويد: “آيهاى در قرآن نيست، مگر آن كه على، مصداق بارز آن است، خداوند ياران پيامبر را در جاهاى بسيارى مورد سرزنش قرار داده است، ولى درباره على(ع) جز خير و نيكى ياد نكرده است.”(12)
فخر رازى (دانشمند و مفسر معروف اهلسنت)
“هركس در دين خود، على بن ابىطالب را پيشواى خود قرار دهد، همانا رستگار شده است، زيرا پيامبر(ص) فرمود: “اللّهُمَّ أدر الحقَّ مع علىٍّ حيث دار؛ خداوندا! على هرگونه باشد، حق را بر محور وجودش بچرخان.”(13)
خوارزمى (اديب و خطيب مشهور اهلسنت)
آيا چون ابوتراب، جوانمردى هست؟ آيا چون او پيشواى پاك سرشتى روى زمين وجود دارد؟ چشم مرا هر گاه درد فراگيرد، توتيايش خاكى است كه پاى او بدان رسيده باشد. على همان است كه شبانگاه در محراب از دل مىخروشيد و مىگريست و روز با چهرهاى خندان در گرد و غبار ميدان جنگ فرو مىرفت.
او از زرد و سرخ بيتالمال مسلمين بهرهاى نمىگرفت. او همان شكننده بتها بود؛ هنگامى كه بر دوش پيامبر پا نهاد. گويا همه مردم بسان پوستند، و مغز، مولاى ما على است … .”(14)
زمخشرى (اديب و دانشمند اهلسنت)
وى درباره شخصيت امام على(ع) مىگويد: من چه بگويم درباره مردى كه فضايل او را دشمنانش از راه كينهجويى و حسد انكار كردند و دوستانش از بيم جان، باز از اين ميان آنقدر فضيلتهاى وى انتشار يافته كه شرق و غرب عالم را فراگرفته است.(15)
همچنين اين انديشمند اهلسنت ضمن نقل حديث قدسى: “من اَحَبَّ علياً اُدخِلُهُ الجنةَ وَ اِن عصانى، و مَن ابغض علياً اُدخِلُهُ النارَ و اِن اطاعَنى؛ يعنى خداوند فرمود: هر كس على را دوست بدارد، او را وارد بهشت مىكنم، هر چند مرا نافرمانى كند، و هر كس على را دشمن بدارد، او را به آتش جهنم درآورم، و لو اين كه مرا اطاعت كرده باشد.”(16)
نكته شايان توجه اين كه دوستى و ولايت آن امام همام سبب كمال ايمان است و با كمال ايمان، معصيت در فرعى از فروع، زيانبخش نيست؛ ولى با فقدان ولايت و محبّت آن حضرت ايمان ناقص است؛ از اينرو فاقد آن، مستحقّ آتش جهنم خواهد بود.
جاحظ (اديب، سخندان و سخنشناس معروف)
وى مىگويد: “على بن ابيطالب كرم اللّه وجهه، پس از رسول خدا از همگان فصيحتر، و دانشمندتر، و زاهدتر و در رابطه با حق سختگير و پس از پيامبر(ص)، امام خطباى عرب به طور مطلق به شمار مىرود.”(17)
اين انديشمند اهلسنت مىگويد: “سخن گفتن درباره على (ع) ممكن نيست. اگر قرار است حق على ادا شود گويند غلوّ است، و اگر حق او ادا نشود درباره على (ع) ظلم است.”(18)
بيهقى (از دانشمندان نامى اهلسنت)
وى درباره فضايل امام على (ع) چنين روايت نموده كه پيامبر اكرم (ص) فرمود:
“من احب ان ينظر الى آدم(ع) فى علمه و الى نوح(ع) فى تقواه و ابراهيم(ع) فى حلمه و الى موسى فى عبادته فلينظر الى على بن ابىطالب(ع)؛ هر كس كه دوست دارد به علم و دانش آدم (ع) بنگرد و مقام تقوا و خودنگهدارى نوح(ع) را (مشاهده نمايد) و بردبارى حضرت ابراهيم (ع) را (نظاره كند) و به عبادت موسى(ع) (پى ببرد) بايد به على بن ابىطالب(ع) نظر بيندازد.”(19)
اين روايتبيانگر اين حقيقت است كه على عليه السلام جامع صفات پيغمبران اولواالعزم است. ازاينرو، در روايت طولانى ديگرى از “صعصعة بن صوحان” آمده است كه خود حضرت نيز به اين حقيقت اشاره نموده است:
“اگرچه تمجيد و تجليل از خويشتن زشت است، ولى از باب اظهار نعمت الهى مىگويم كه من بر موسى و عيسى و ابراهيم و آدم و نوح و سليمان و … برترى دارم.”(20)
شيخ محمد عبده(21)
وى مىگويد: در هنگام مطالعه نهج البلاغه، گاهى يك عقل نورانى را مى ديدم كه شباهتى به مخلوق جسمانى نداشت، اين عقل نورانى از گروه ارواح و مجردات جدا شده و به روح انسانى پيوسته و آن روح انسانى را از لباسهاى طبيعت تجريد نموده و تا ملكوت اعلا بالا برده و به عالم شهود و ديدار روشنترين انوار نائل ساخته است و با اين وصف شگفتانگيز، پس از رهايى از عوارض طبيعت در عالم قدس آرميده است.
لحظات ديگرى صداى گوينده حكمت را مىشنيدم كه واقعيات صحيح را به پيشوايان و زمامداران گوشزد مىكرد و موقعيتهاى ترديدآميز را به آنان نشان مىداد و از لغزشهاى اضطرابآور برحذرشان مى داشت و آنان را به دقايق سياست و طرق كياست راهنمايى مى كرد و به مقام واقعى رياست آشنا مىساخت و به عظمت تدبير و سرنوشت شايسته بالا مىبرد.(22)
وى در مقدمه شرح نهجالبلاغه مىنويسد: “در همه مردم عربزبان، يك نفر نيست مگر اين كه معتقد است سخن على(ع) بعد از قرآن و كلام نبوى، شريفترين، و بليغترين، و پرمعنىترين، و جامعترين سخنان است.”(23)
عبدالفتاح عبدالمقصود (نويسنده و دانشمند مشهور مصرى)
مىنويسد: من همواره اخلاق و موهبتهاى الهى و آنچه را كه تشكيلدهنده شخصيت است، مقياس شناخت عظمت انسانى قرار مىدهم؛ ازاينرو بعد از پيامبر(ص) كسى را نديدهام كه شايسته باشد پس از او قرار گيرد يا بتواند در رديفش بيايد جز پدر فرزندان پاك و برگزيده پيامبر؛ يعنى “على بن ابىطالب”، و من در اين سخن به طرفدارى از تشيع وارد نشدهام، بلكه اين رأيى است كه حقايق تاريخ گوياى آن است.
امام، برترين مردى است كه مادر روزگار تا پايان عمر خود چون او نزايد، و اوست كه هرگاه هدايت طلبان به جستجوى اخبار و گفتارش برآيند، از هر خبرى براى آنان شعاعى مىدرخشد. آرى او مجسمهاى از كمال است كه در قالب بشريّت ريخته شده است.(24)
محمد فريد وجدى (دانشمند مصرى)
صفاتى در وجود على(ع) گرد آمده بود كه در ديگر خلفا نبود: دانشى فراوان و شجاعتى عالى و فصاحتى درخشان. اين صفات با نيكويىهاى اخلاقى و شرافتهاى ذاتى آميخته بود؛ بدان سان كه جز در افراد كامل پيدا نمىشود.(25)
عباس محمود عقّاد (دانشمند مصرى)
“در هر قسمتى از روان انسان برخوردگاهى است به زندگى على بن ابىطالب؛ زيرا از بين تمام بزرگان و دلاوران، تنها زندگى اوست كه جهان انسانيت را در همه جا با گفتار بليغ، مخاطب قرار مىدهد و نيرومندترين انواع محبتها و عوامل پنديابى و انديشه كه سراسر تاريخ بشر ممكن است در روح انسان برانگيزد، در صفحات تاريخ اوست. زندگى پسر ابوطالب هميشه با عواطفى شعلهور و احساساتى نگر، به جانب مهرورزى و بزرگداشت روبه روست؛ او شهيد و پدر شهيدان است و تاريخ على و فرزندانش را سلسلهاى طولانى از ميدانهاى شهادت و پيروزي تشكيل مىدهد كه براى جوينده يكى پس از ديگرى نمايان مىشوند.”(26)
وى درباره شجاعت امام در ميدانها نبرد مىنويسد: “مشهور است كه آن حضرت با كسى تن به تن نشد، مگر آن كه او را به زمين زد، و با كسى مبارزه نكرد، مگر آن كه او را به قتل رسانيد.”(27)
“على(ع) در خانهاى تربيت يافت كه از آنجا دعوت اسلامى به سر تا سر عالم گسترش يافت… .”(28)
“مشهور آن است كه حضرت على (ع) در قضاوت و فقه و شريعت پيش تاز بود و بر ديگران سابق… هرگاه بر عمر بن خطاب مسئله دشوارى پيش مىآمد، مىگفت: اين قضيهاى است كه خدا كند براى حلّ آن ابالحسن به فرياد ما برسد.”(29)
درباره زهد مولى مىنويسد: “در ميان خلفا، در لذّت بردن از دنيا، زاهدتر از على(ع) نبوده است… .”(30)
محمد امين نواوى (دانشمند معروف اهلسنت)
وى مىگويد: “على(ع) همه قرآن را حفظ كرد و فراگرفت، بر اسرارش آگاه بود و گوشت و خونش با قرآن درآميخت؛ چنان كه اين مطالب را بررسى كننده نهجالبلاغه، در نهجالبلاغه مىبيند و مىيابد.”(31)
امام محمد غزّالى
“حقيقت روشن بود و مسلمانان بر حديث غدير خم كه پيامبر(ص) فرمود: “مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىُّ مَوْلاهُ” اتفاق نظر داشتند و برخى از كسانى كه بعدها به خلافت رسيدند به آن حضرت براى آن منصب تبريك گفتند، ولى بعدها براى مقام پرستى و دلبستگى به دنيا و مشاهده آن اجتماع و احترامها، به مخالفت برخاستند و آن حقيقت را با بهايى اندك معامله كردند.”(32)
محمد ابوالفضل ابراهيم (محقق بزرگ معاصر)
وى كه شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد را مورد تحقيق عالمانه قرار داده است، درباره عظمتهاى روحى امام على(ع) مىنويسد: “در شخصيت امام على بن ابىطالب(ع) آنقدر كمالات، و عناصر پسنديده، و عظمتهاى روحى، و نورانيت تكاملى، و شرافت عالى توأم با فطرت پاك و نفس و محبوب خداوندي جمع شده است كه در هيچيك از انسانهاي بزرگ ديده نمىشود.”(33)
دكتر طه حسين (اديب، نويسنده و ناقد معاصر اهلسنت)
وى در كتاب “على و بنوه” مىنويسد: على از خود خشنود نبود، مگر وقتى كه حق جامعه و مردم را ادا كرده باشد؛ نماز را براى مردم به پا داشته و با رفتار و گفتار آنان را تعليم داده و شبانگاه شام فقيران را داده باشد و نيازمندان را از سؤال بىنياز ساخته باشد. پس از تكاليف، شب هنگام با خداى خويش به خلوت مىپرداخت، نماز مىخواند و عبادت مىكرد. پس از اندكى خواب، سحرگاهان باز به سوى مسجد روانه مىشد و مردم را به نماز دعوت مىكرد.
على براى يك لحظه هم در همه شبانه روز خدا را فراموش نمىكرد… على مردم را با سيره رفتار موعظه مىكرد. آرى، او امام مردم بود و معلم آنها.(34)
همچنين وى در كتاب “على و بنوه” داستان مردى را نقل مىكند، كه در جريان جنگ جمل دچار ترديد مىشود، با خود مىگويد: “مگر ممكن است شخصيتهايى چون طلحه و زبير بر خطا باشند؟ درد دل خود را با على در ميان مىگذارد، و از على(ع) مىپرسد؟ مگر ممكن است شخصيتهايى عظيم و با سابقهاى بر خطا روند؟”
على (ع) به او مىفرمايد: “انَّك لَملبوس عليك، إنَّ الحقَّ و الباطل لايعرفان بأقدار الرجال، إعرف الحقَّ تَعرف أهله و اعرف الباطل تعرِف اهله؛ يعنى تو سخت در اشتباهى! تو كار واژگونه كردهاى، تو به جاى آن كه حق و باطل را مقياس شناخت شخصيتها قرار دهى، شخصيتها را كه قبلاً با پندار خود فرض كردهاى، مقياس حق و باطل قرار دادهاى! تو مىخواهى حق را با مقياس افراد بشناسى! بر عكس رفتار كن! اول خود حق را بشناس، سپس اهل حق را خواهى شناخت؛ باطل را بشناس، آن وقت اهل باطل را خواهى شناخت. آنگاه ديگر اهميت نمىدهى كه چه كسى طرفدار حق است و چه كسى طرفدار باطل، و از خطا بودن آن شخصيتها در شگفت و ترديد نخواهى بود.”
طه حسين در ادامه سخن خود مىگويد: “من پس از وحى و سخن خدا، جوابى پر جلالتر و شيواتر از اين جواب نديدهام و نمىشناسم.
من بعد از كلام خدا، كلامى به اين زيبايى در جهان نديدهام و نمىشناسم.”(35)
فؤاد فاروقى (اديب و نويسنده لبنانى)
اين انديشمند اهلسنت مىگويد: “وقتى كه بزرگان و انديشمندان در حلّ مشكلى به بنبست مىرسيدند، مىدانستند بايد به “على (ع)” مراجعه كنند، به خدمت دوست بروند و از او يارى بخواهند. همان دوستى كه پيامبر (ص) همواره، صحّت داورىهايش را تأييد مىفرمود.
على(ع) در تمام زندگىاش، براى خدمت به اسلام و مسلمانان، انواع مشقّات را بر خود هموار ساخت چه آن زمان كه در ركاب پيامبر(ص) براى گسترش اسلام، شمشير مىزد، چه در زمان خلفا و چه در زمان خودش. اما به گواه تاريخ، على(ع) در زمان خلافت و امامت خويش، بيشتر از هر زمانى رنج كشيد؛ زيرا او نمونه عدل بود، و سختگيريهايى كه براى هدايت مسلمانان معمول مىداشت، صد چندان بر خود تحميل مىكرد، صد چندان بر خود و خانوادهاش سخت مىگرفت. تا در تقدّس او كمترين خللى وارد نيايد و اين چنين است كه امروز پس از گذشت قرنها، هنوز مىبينيم، اين “مهر على” است كه بر دلها حكم مىراند؛ متبرك باد نامش.”(36)
همچنين مىگويد: “جانم به فدايت (على) كه شجاعت و رقّت در دل، زورمندى در بازو، و جهانى تأثر در چشم دارى… و در سوگ كسى اشك مىريزى كه جهان دو تن را بيش از همه دوست داشت: يكى دخترش فاطمه(س) و ديگرى همسر او.”
“… اين بزرگ مرد عالم اسلام “على (ع)” بر دلها حكومت مىكرد و نه تنها آن زمان، بلكه قرنها بعد نيز در حكومت او خللى پديد نيامده است.”
وى در فرازى ديگر در فضايل مولى على(ع) چنين مىگويد: “على را بر ديگر مسلمانان مزايايى است؛ على زاده كعبه است؛ ازاينرو بسيارى از مورّخان و پژوهندگان او را “فرزند كعبه” خواندهاند؛ زيرا مادرش او را در كعبه، اين مكان مقدس مسلمانان، زاده است… على (ع) نخستين مردى است كه به اسلام گرويده است.”(37)
اين نويسنده روشنفكر لبنانى مىگويد: “هرگاه دشوارىهاى زندگى به من رو مىآورد و از رنج روزگار آزرده مىشوم، از اندوه خويش به آستان على(ع) پناه مىبرم؛ زيرا او پناهگاه هر درماندهاى است. او بر ستمكاران همچون رعد و بر شكست خوردگان، يارى دلسوز و مشفق بود.”(38)
شكيب ارسلان (ملقّب به اميرالبيان)
شكيب ارسلان، از نويسندگان زبردست عرب در عصر حاضر است. در جلسهاى كه به افتخار او در مصر تشكيل شده بود، يكى از حضّار در مقام بزرگداشت او پشت ميز خطابه چنين گفت:
“دو نفر در تاريخ اسلام پيدا شدهاند كه به حق شايستهاند “امير سخن” ناميده شوند، يكى على بن ابيطالب و ديگرى شكيب.”
شكيب ارسلان با ناراحتى برخاست و پشت تريبون قرار گرفت و از دوستش كه چنين مقايسهاى به عمل آورده بود، گله كرد و گفت: “من كجا و على بن ابيطالب كجا! من بند كفش على هم به حساب نمىآيم.”(39)
به خليل بن احمد گفتند: چرا على(ع) را مدح نمىكنى؟ فرمود: چه بگويم در حقّ كسى كه دوستانش فضايل او را به جهت خوف كتمان كرده و دشمنانش نيز به دليل حسد از انتشار آن جلوگيرى كردند، در حالى كه فضايل آن حضرت همه جا را پر كرده است.(40)
همچنين از وى پرسيدند: “على(ع) شجاعتر است يا “عنبسه و بسطام”؟ گفت: “عنبسه و بسطام” را با افراد بشر بايد مقايسه كرد، على(ع) مافوق افراد بشر است.”(41)
امام على (ع) از ديدگاه انديشمندان غير مسلمان
جرج جرداق
آيا انسان بزرگى مانند على(ع) را مىشناسى كه حقيقت انسانى را به عقول و مشاعر بشرى آشنا سازد؛ آن حقيقت انسانى كه سرگذشتى چون ازل و آينده باقى چون ابديت و ژرفايى بس عميق دارد كه هر يك از صاحبان خرد و نفوس بزرگ، مطابق روش و طبع خود، آن را درك مىكند و ديگر انسانهاى عادى بدون اين كه خود بدانند در سايه آنان زندگى مىكنند… آن حقيقت كه اساس همه فلسفههاى مثبت است در مقابل فلسفههاى منفى. مقصودم از آن فلسفههاى كاوش از “مطلق” است كه عامل اساسى ثبات و پايدارى انسانيت در وجود انسان است. كاوش از “مطلق” اگر تا اعماق مطلق ادامه يابد، به يكى از چهرههاى حقيقت خواهد رسيد. در اين بحث و پيگيرى، انديشه و خرد و خيال و ساير فعاليتهاى ناشى از آنها دست به دست هم مىدهند، سپس به موقعيتها و عوامل و عموم تمايلات با داشتن معانى مختلف تطبيق مى گردند.
امام على (ع) اين “مطلق” را به طور مخصوص دريافته، سپس با عقل و قلبش درك كرده است كه بالاترين قدرتها از پايدارى و مقاومت روى آن مطلق ناشى مىگردد. على(ع) بدينسان تجسميافته آن قدرت شگفتانگيز است كه او را در پيروزيها و شكستها يكسان نشان مى دهد؛ زيرا ملاك او در پيروزىها و شكستها همان قدرت است كه در ميدان جنگ چه با چهره پيروزى بيرون آيد و چه با شكست روبهرو شود و همچنين در ميدان سياست هر ميدان ديگر كه براى تكاپوى زندگى تصور شود، يكسان است.
تاريخ و حقيقت گواهى مىدهند كه او وجدان بيدار و قهّار، شهيد نامى، پدر و بزرگ شهيدان، فرياد عدالت انسان و شخصيت جاويدان شرق على بن ابىطالب است.
اى روزگار چه مىشد كه اگر هر چه قدرت و قوّهاى دارى به كار مىبردى و در هر زمان يك على با عقلش، با قلبش، با آن زبانش، و با آن ذوالفقارش، به عالم مىبخشيدى؟!(42)
جرجى زيدان
آيا على پسر عموى پيامبر و جانشين و داماد او نبود؟! آيا او آن دانشمند پرهيزگار و دادگر نبود؟! آيا او آن مرد با اخلاص و غيور نبود كه در پرتو مردانگى و غيرتش، اسلام و مسلمانان عزّت يافتند؟!(43)
همچنين مىگويد: “معاويه و دوستانش براى پيشرفت و مقاصد فردى خود از هيچ جنايتى دريغ نداشتند، امام على(ع) و همراهان او، هيچ گاه از راه راست، و دفاع از حق و شرافت، تخطى و تجاوز نمىكردند… .”(44)
جبران خليل جبران (فيلسوف و شاعر بزرگ مسيحى)
من معتقدم كه فرزند ابىطالب نخستين عرب بود كه با روح كلى رابطه برقرار نمود. او نخستين شخصيت از عرب بود كه لبانش نغمه روح كلى را در گوش مردمى طنين انداز نمود كه پيش از او نشنيده بودند…. او از اين دنيا رخت بربست در حالى كه رسالت خود را به جهانيان نرسانيده بود. او چشم از اين دنيا پوشيد؛ مانند پيامبرانى كه در جوامعى مبعوث مىشدند كه گنجايش آن پيامبران را نداشتند و به مردمى وارد مىشدند كه شايسته آن پيامبران نبودند و در زمانى ظهور مىكردند كه زمان آنان نبود. خدا را در اين كار، حكمتى است كه خود داناتر است.(45)
شبلى شميّل
شبلى شميّل مادى مسلك مىگويد: “الامام على بن ابىطالب عظيم العظماء نسخة مفردة لم ير لها الشرق و لاالغرب صورة طبق الاصل لاقديما ولاحديثا؛ امام على بن ابىطالب بزرگ بزرگان، يگانه نسخهاى است كه شرق و غرب، نسخهاى مطابق او در گذشته و حال نديده است.”(46)
ميخائيل نعيمه
“قدرت نمايى و قهرمانى امام على(ع) تنها در حدود ميدانهاى جنگ نبود، قهرمانى بود در صفاى بصيرت، و طهارت وجدان، و سحر بيان، و حرارت ايمان، و عمق روح انسانيت، و بلندى همّت، و نرمى طبيعت، و يارى محروم و رهايى مظلوم از چنگال متجاوز و ظالم، و فروتنى براى حق به هر صورت و مظهرى كه حق برايش تجلى نمايد، اين نيروى قهرمانى هميشه محرّك و انگيزنده است گرچه روزگارها از آن بگذرد… .”(47)
هيچ مورخ و نويسندهاى هر اندازه هم كه از نبوغ و رادمردى ممتاز برخوردار بوده باشد، نمىتواند ترسيم كاملى از انسان بزرگى مانند پيشوا على(ع) را در مجموعهاى كه حتى داراى هزار صفحه باشد، ارائه دهد و دورانى پر از رويداهاى بزرگ، مانند دوران او را توضيح دهد.
تفكرات و انديشههاى آن ابرمرد عربى و گفتار و كردارى را كه ميان خود و پروردگارش انجام داده است، نه گوشى شنيده و نه چشمى ديده است. تفكرات، ايدهها و گفتار و كردار او خيلى بيش از آن بوده است كه با دست و زبان و قلم وى بروز كرده و در تاريخ ثبت شده است.(48)
دكتر بولس سلامه(49)
بولس سلامه مىگويد: “شبهايى كه بيدار بودم و با درد و رنج مىگذراندم، افكار و تخيلاتم مرا به گذشته مىكشاند. شهيد بزرگ، امام على(ع) و سپس امام حسين(ع) به ياد من مىآمدند. يك بار براي مدتى طولانى گريستم و سپس شعر”على و حسين” را نوشتم… .”(50)
وى مىگويد: آرى، من يك مسيحى هستم، ولى ديدهاى باز دارم و تنگ بين نيستم. من يك مسيحى هستم كه درباره شخصيت بزرگى صحبت مىكنم كه مسلمانان درباره او مىگويند: خدا از او راضى است….
على در قضاوت خود استثنايى قايل نمىشد و به طور مساوى آنچه را كه شايسته بود حكم مىكرد، و تفاوتى ميان ارباب و بنده نمىگذاشت.(51)
همچنين مىگويد: “على(ع) به مقامى رسيده است كه يك دانشمند، او را ستاره درخشان آسمان علم و ادب مىبيند، و يك نويسنده برجسته، از شيوه نگارش او پيروى مىكند، و يك فقيه، هميشه بر تحقيقات و ابتكارات او تكيه دارد… . “(52)
بولس سلامه مىگويد: “دلائل عظمت اميرمؤمنان (ع) بلكه امير عرب، بيش از آن است كه به شمار آيد، و اگر كسى بخواهد آنها را به شمارد، مانند كسى است كه بخواهد ذرات اشعه آفتاب را در مشت بگيرد.”(53)
اين مسيحى روشنفكر در ضمن ادبياتى، حادثه ولادت اميرمؤمنان، حضرت على (ع)، را در خانه كعبه چنين بيان مىكند:
“فاطمه شيرزنى كه از درد (زايمان) به ناگزيرى، به سراپرده كعبه عتيق و استوار پناهنده شد. فاطمه به حطيم كعبه نزديك شد و همانند خوشه انگور به پرده كعبه آويخت. مسجدالحرام از شادى تبسم كرد و بانگ سرودِ حجرالاسود به فلك رسيد. آن روز دو صبحدم يك جا رسيد، يكى طلوع فجر بود و ديگرى فروغ مولود. زمانه پير مىشود، ولى او همانند صبحدم پايدار مىماند، و هر روز با درخشش تازهاى طالع مىگردد.”(54)
سليمان كتّانى
اين دانشمند و اديب مسيحى، خطاب به امام على (ع) مىگويد: تو زيبايى؛ ولى نه به خاطر چشمان سياهت، بلكه به خاطر بينش شعلهورت. تو زيبايى؛ نه به خاطر جمال سيمايت، بلكه به خاطر صفاي سرشتت. تو زيبايى؛ نه به خاطر گلوبندي رخشان بر گردن بلورينت، بلكه به خاطر جبروت خصلتها و خوى شكوهمندت، تو قهرمانى؛ ولى نه به خاطر پيچيدگى مچهايت. تو قهرمانى؛ نه به خاطر پهناى شانهات، بلكه به خاطر چشمه فيضى كه نخست بر قلب و زبانت و سپس در گفتار و رفتارت سرازير شده است.(55)
ابوالفرج اهرون مشهور به ابن العبرى (مورّخ و دانشمند مسيحى)
وى درباره فضائل امام على(ع) چنين مىگويد: “على(ع) بود كه در عصر خلفا، خلأ ناشى از فقدان حضرت رسول اكرم(ص) را جبران نمود. او مبارزات عقيدتى را، پس از پيامبر(ص) بر عهده داشت. احتجاجات و مناظرات آن حضرت، در تاريخ گواه بر اين مطلب است. وجود مقدس حضرتش، در كنار خلفا، خلأيى را كه از فقدان مقام والاى نبوى حاصل شده بود، پر مىكرد و كتابهاى شيعه و سنّى، سرشار است از اين گونه مسائل، و نمونه بارزش سخن عمر: “لو لا علىٌّ لهلك عمر” است؛ كه حد اقل هفتاد بار آن، در تاريخ ضبط گرديده است.”(56)
پىنوشتها:
1. سيد عبدالحسين شرف الدين، المراجعات، ص 218، چاپ سوّم.
2. مسند احمد، ج 5،ص 26؛ مجمع الزوائد،ج 5، ص 101.
3. والعاديات، فضايل حضرت على(ع) ، ص 17، چاپ دارالحديث، قم.
4. ديوان شافعى، ص 32، چاپ مصر.
5. محمد ابراهيم سراج، امام على (ع)، خورشيد بىغروب، ص 287، تهران، مؤسسه انتشارات نبوى، چاپ اول، 1376ش.
6. اكبر اسد عليزاده، امام على (ع) از نگاه انديشمندان غير شيعه، ص 50، چاپ اول، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، 1381 ش.
7. ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 16.
8. همان، ص 28 و 29.
9. همان، ج 3،ص 260.
10. همان، ج 1،ص 27.
11. همان، ج 1،ص 17.
12. محمد جواد مغنيه، امامت على در آينه عقل و قرآن، ص 125 جمعى از نويسندگان، على (ع) از نگاه ديگران، ص 104، دفتر نشر و پخش معارف با همكارى انتشارات امام باقر (ع)، مشهد، 1380 ش.
13. محمد بن عمر فخر الرازي، تفسيرالكبير، ج 1، ص 111، چاپ مصر، قاهره، 1357 ق.
14. الغدير، ج 4،ص 397.
15. جمعى از دبيران، داستان غدير، ص 284، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، قم،1362 ش.
16. محمد ابراهيم سراج، امام على (ع)، خورشيد بىغروب، ص 270، تهران، مؤسسه انتشارات نبوي، چاپ اول، 1376 ش.
17. عبدالرحمن رضايى، در آستانه آفتاب، ص 16،دانشگاهعلوم رضوى، مشهد، 1380 ش.
18. آيت اللّه حسين مظاهرى، چهارده معصوم (ع)، ص 41.
19. شيخ طوسى، امالى، ص 416، مجلس 14، قم، دارالثقافة، 1416، ر . ك: ديلمى، ارشاد القلوب، ج 2،ص 363 ،انتشارات شريف رضى، 1412 ق.
20. سيد نعمت الله جزائرى، انوار النعمانية، ج 1،ص 27، شركت چاپ تبريز.
21. وى از بزرگترين روحانيان دانشمند اهلسنت و مفتى اسبق مصر، مصلح بزرگ و معاصر سيدجمال الدين اسدآبادى بود.
22. شيخ محمد عبده، شرح نهج البلاغه، مقدمه، ص 7و 10.
23. استاد مرتضى مطهري، سيرى در نهج البلاغه ، ص 18 – 17، چاپ دهم، انتشارات صدرا، تهران، 1373 ش.
24. عذرا انصارى، جلوه ولايت، ص 304، چاپ اول، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، قم، 1376 ش.
25. دايرة المعارف فريد وجدى، ج 6، ص 659، ماده “عَلوَ”، چاپ سوم، دارالمعرفة للطباعة و النشر، بيروت، 1971 م.
26. عباس محمود عقّاد، عبقرية الامام على (ع)، ص 3، چاپ دارالكتب العربى، بيروت.
27. همان، ص 15.
28. همان، ص 43.
29. همان، ص 195.
30. همان، ص 29.
31. عبدالزهراء خطيب حسينى، مصادر نهجالبلاغه و اسانيده، ص 92، چاپ سوم، دارالاضواء، بيروت، 1405 ق.
32. الغدير، ج 11، ص 248.
33. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، مقدمه به قلم محمد ابوالفضل ابراهيم، داراحياء الكتب العربيه، مصر، قاهره، چاپ اول، 1959 م ؛ محمد تقى جعفرى، ترجمه و تفسير نهج البلاغه ج 1، ص 189 چاپ اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، 1357 ش.
34. دكتر طه حسين، علىٌّ و بَنُوهُ، ص 158،دارالمعارف، چاپ مصر.
35. استاد مرتضى مطهري، سيرى در نهج البلاغه ، ص 19 – 18.
36. محمد ابراهيم سراج، امام على (ع)، خورشيد بىغروب، ص 280 – 279.
37. همان، ص 278.
38. كريم خانى و صمدانى، على (ع) فراسوى اديان، ص 18،قم، نشر دانش حوزه، چاپ اول، 1383 ش.
39. استاد مرتضى مطهرى، سيرى در نهج البلاغه ، ص19،چاپ دهم، انتشارات صدرا، تهران، 1373 ش.
40. احقاق الحقّ، ج 4،ص 2.
41. شهيد مطهرى، سيرى در نهج البلاغه، ص 16.
42. جرج جرداق مسيحى لبنانى، صوت العدالة الانسانية، ج 1،ص 23 و 24.
43. جمعى از دبيران، داستان غدير، ص 293 مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، قم، 1362 ش.
44. محمد ابراهيم سراج، امام على (ع)، خورشيد بىغروب، ص 325 تهران، مؤسسه انتشارات نبوى، چاپ اول، 1376 ش.
45. عبدالفتاح عبدالمقصود، الامام على بن ابيطالب (ع)، ترجمه: سيد محمد مهدي جعفري، چاپ اوّل، ص 19.
46. صوت العدالة الانسانية، ج 1، ص 19 الغدير، ج 6،ص 308 .
47. عبدالفتاح عبدالمقصود، الامام على بن ابيطالب، ج 1، مقدمه، ترجمه: سيد محمد مهدى جعفرى، ص 17، چاپ سوم، چاپخانه حيدرى، تهران، 1353 ش.
48. صوت العدالة الانسانية، ج 1،ص 7.
49. بولس سلامه، اديب و حقوقدان بزرگ مسيحى لبنانى است. وى 3500 بيت شعر در فضيلت امام على و حسنين – عليهم السلام – سروده و همچنين يك كتاب 300 صفحهاى با عنوان “عيدالغدير” به رشته تحرير درآورده است.
50. عذرا انصارى، جلوه ولايت، ص 304، چاپ اول، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، قم، 1376 ش.
51. داستان غدير، ص 301.
52. كريم خانى و صمدانى، على (ع) فراسوى اديان، ص 20، قم، نشر دانش حوزه، چاپ اول، 1383 ش.
53. همان، ص 45 – 44.
54. همان، 51 – 50.
55. درسهايى از ائمه معصومين (ع)،ص 12.
56. كريم خانى و صمدانى، على (ع) فراسوى اديان، ص 33.
