مقدمه
پس از بعثت رسول راستيها و پيامبر پاكيها حضرت محمد مصطفى(ص) بزرگترين حادثه اى كه در تاريخ اسلام و مسلمانان رخ داد قيام و شهادت امام حسين(ع) بود. اگرچه تاريخ هميشه همراه با حادثه ها بوده و از فراز امواج فاجعه ها گذشته و همگام با هنگامه هاى بزرگ و تكان دهنده پيش آمده است اما هيچ روزى را تلخ تر و تكانده تر و در عين حال گسترده تر, تابناكتر و تإثيرگذارتر از عاشورا نديده است. با صراحت مى توان گفت كه اسلام و قرآن و همه پيامبران الهى و اديان آسمانى با قيام سيد و سالار شهيدان دوباره زنده شد, از اين رو, عاشورا نه يك روز از روزهاى بى شمار تاريخ كه تولد دوباره تمام تاريخ بود.
در طول اين سيزده قرن و پنجاه و اندى كه از آن روز بزرگ مى گذرد نه تنها از درخشش آن كاسته نشده بلكه هر سحر, سبزتر از دوش و هر روز, روشن تر و پرنورتر از پيش درخشيده است و امروزه در سايه سار انقلاب اسلامى ايران فروغ بيشترى يافته و چشم به فرداهاى پرهيجانتر و درس آموزترى دارد. از همين روست كه مى بينيم حادثه كربلا دانشمندان و نويسندگان را سخت مجذوب ساخته تا آن جا كه بيش از بيست هزار جلد كتاب به زبانهاى گوناگون و با تيراژهاى وسيع درباره آن نوشته شده است. پيشترها يكى از پژوهشگران نوشته بود:
((به تحقيق تا سال 1345 مسلمانان و غيرمسلمانان, ده هزار نوشته درباره امام حسين(ع) و قيام او نگاشته اند و اين ده هزار, غير از شعرها و غير از پاره پاره گفته هاى ديگر كتب و غير از بى شمار سخنى است كه در ميان مردم رفته است.))(1)
از اين رو, بجاست كه در آستانه ماه محرم به خاطر آشنايى خوانندگان با آثارى كه نويسندگان مختلف در اين باره نوشته اند, گزيده اى از آنها را در پنج بخش به ترتيب زير معرفى كنيم:
الف ) كتابهاى مرجع و منابع اوليه; ب)مجموعه هاى گردآورى شده از سخنان امام حسين(ع); ج) كتابهاى انتقادى, اصلاحى و استدلالى; د) كتابهاى ادبى و خواندنى; هـ)مجله ها و ويژه نامه ها.
گفتنى است كه ترتيب كار, همان ترتيب و تنظيمى است كه كتاب شناسان بزرگ اسلامى مثل شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعه و ديگران رعايت مى كردند, به اين ترتيب كه اول اسم كتاب, بعد نام نويسنده, سپس مشخصات ديگر را خواهيم آورد, تا راه چنان رويم كه رهروان رفتند.
بخش اول
كتابهاى مرجع و منابع اوليه
1 ـ كامل الزيارات, ابوالقاسم جعفر بن محمد قمى (متوفاى 368 يا 369 ق) معروف به ابن قولويه.
وثاقت و صداقت نويسنده بزرگ آن, قولى است كه جملگى برآنند و توصيف آن, در اين مختصر نمى گنجد اما كتاب ((كامل الزيارات)) كه در منابع قديم گاهى هم با نام ((جامع الزيارات)) يا ((الزيارات)) ناميده شده است, از كتابهاى پراهميت شيعه و از اصول مورد اعتماد در حديث مى باشد. بسيارى از بزرگان شيعه را اعتقاد بر اين است كه كتاب كامل الزيارات بسيار با اعتبار و همه راويانى كه در آن از آنها روايت شده است مورد وثوقند.(2)
اين كتاب بارها با مقدمه و تحقيق دانشمندان بزرگى مثل علامه امينى و علامه اديب اردوبادى چاپ و منتشر شده است و گويا قسمتى از آن هم همراه با مقدمه اى از علامه امينى, به فارسى هم ترجمه شده است و شنيده مى شود كه آيه الله سيد موسى شبيرى زنجانى آن را تحقيق كرده و قرار است موسسه آل البيت در قم آن را منتشر كند.
2 ـ اللهوف فى قتلى الطفوف, رضى الدين على بن طاووس (متوفاى 664ق), بيروت, صيدا, 1329ق)
اين كتاب گرانسنگ گرچه از حجمى اندك برخوردار است اعتبار بسيارى دارد. نويسنده موثق و صدوق آن كه از علماى ربانى و كرامتمدار شيعى است تنها آن بخش از روايتها را آورده است كه در پيش او داراى ارزش و اعتبار بوده است و همين است كه كتاب را كم حجم ساخته است. كتاب لهوف از ديرباز مورد توجه دانشمندان بوده و نويسندگان زيادى آن را ترجمه كرده اند كه از آن ميان به ترجمه هاى زير مى توان اشاره كرد:
الف: آهى سوزان بر مزار شهيدان, سيد احمد فهرى, تهران.
ب: ترجمه اللهوف, محمد طاهر دزفولى, تهران, 1321 ق.
ج: زندگانى اباعبدالله الحسين(ع) محمد صحفى, قم, 256صفحه, جيبى.
د: فيض الدموع, محمد ابراهيم نواب تهرانى (معروف به بدايع نگار), تهران, 1286ق.
هـ: لجه الالم و حجه الامم, ميرزا رضا قلى خان تاريخ نويس, تهران, 1311.
3 ـ مقتل الحسين(ع), لوط بن يحيى ازدى غامدى (متوفاى 157ق) معروف به ((ابومخنف)), تحقيق حاج ميرزا حسن غفارى, قم, انتشارات كتابخانه مرعشى نجفى, 1398ق.
اين كتاب به تازگى هم توسط انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين قم چاپ و منتشر شده است. لازم به يادآورى است كه اصل كتاب مقتل ابومخنف از بين رفته و به دست ما نرسيده است و اين مقتلى كه به نام ابومخنف چاپ شده است از لابه لاى كتابهاى دست دوم و سوم گردآورى شده است و اعتبار چندانى ندارد.
مرحوم محدث نورى, آخرين گردآورنده مجموعه روايى شيعى (مستدرك الوسائل) و از كتاب شناسان متبحر و معتبر در حوزه تشيع, دراين باره مى نويسد: ((ابومخنف لوط بن يحيى, از بزرگان محدثين و معتمد ارباب سيره و تاريخ است. مقتل او در نهايت اعتبار است… ولى افسوس كه اصل مقتل بى عيب او در دسترس نيست و مقتل موجود را كه به او نسبت مى دهند, مشتمل است بر بعضى مطالب نادرست و مخالف با اصول مذهب كه آن را دشمنان دانا و دوستان نادان به جهت پاره اى از اغراض سوء در آن داخل كرده اند و از اين جهت از اعتبار و اعتماد افتاده است و بر منفردات آن هيچ اطمينانى نيست… .))(3)
4 ـ ترجمه الامام الحسين(ع) و مقتله, من القسم غير المطبوع من كتاب ((الطبقات الكبير)) لابن سعد, تحقيق: علامه سيد عبدالعزيز طباطبايى يزدى(ره), چاپ اول, قم, موسسه آل البيت(عليهم السلام) لاحيإ التراث, محرم1415.
محمدبن سعد بن منيع بصرى(168ـ 230ق) خود و كتابش ((طبقات الكبير)) مشهورتر از آن است كه نياز به تفصيل و توصيف داشته باشد.
استاد طباطبايى يزدى اين كتاب را از روى نسخه عتيق و قديمى آن كه تا حال چاپ نشده بود تحقيق كرده اند استاد كه در عصر ما از بزرگترين كتاب شناسان, شمرده مى شد اين نسخه را در ضمن سفرى كه در سال 1397 ق به تركيه داشته اند در يكى از كتابخانه هاى آن به دست آورده و پس از استنساخ و تحقيق آن را به چاپ سپرده اند.
5 ـ ترجمه الامام الحسين(ع) من تاريخ مدينه دمشق, ابوالقاسم على بن حسن شافعى معروف به ((ابن عساكر)), متوفاى 571ق, تحقيق محمد باقر محمودى, قم, مجمع احيإ الثقافه الاسلاميه, 1414ق, 704 صفحه, وزيرى.
قسمتى را كه ابن عساكر در تاريخ مفصل شهر دمشق, مخصوص زندگانى امام حسين(ع) ساخته بود در اين كتاب به صورت جداگانه و مستقل چاپ شده است. احاديث بسيارى راجع به امام حسين(ع), تاريخ تولد آن حضرت, علت نامگذارى او, كنيه, شباهت به پيامبر, فضايل و مناقب بى شمار حضرتش, نزول آيه تطهير درباره اهل بيت, محبت به او, زندگانى و سيرت عملى آن امام با مردم و مساكين و خلفاى زمانش, پيشگوييهاى شهادت آن حضرت از زبان پيامبر و اميرالمومنين, تاريخ عاشورا و… از مطالب اين كتاب است.
6 ـ قيام امام حسين[(ع]( (برگزيده از كتاب الفتوح), ابومحمد احمد بن على كوفى (متوفاى حدود 214 ق) معروف به ((ابن اعثم)), ترجمه به فارسى از: محمد بن احمد مستوفى هروى در حدود سال 596ق, تصحيح و تحقيق از: غلامرضا طباطبايى مجد, چاپ اول, تهران, شركت انتشارات علمى و فرهنگى, 1373ش, 109صفحه, وزيرى.
اين كتاب, حماسه جاويد عاشورا را از اول آن (بيعت خواستن يزيد از امام حسين(ع)) تا نهايت آن (وقايع بعد از شهادت) در يازده فصل ترسيم كرده و به روايت آن پرداخته است. از آن جا كه مولف خود گرايشهاى شيعى داشته است تنها به روايتهاى اهل سنت قناعت نكرده است و همين است كه به اين كتاب اعتبار بيشترى بخشيده است و به عبارت ديگر مى توان گفت ابن اعثم از ابن عساكر و ابن سعد منصفانه تر و عادلانه تر نوشته است.
7 ـ الحسين والسنه, اختيار و تنظيم السيد عبدالعزيز الطباطبائى, چاپ اول, تهران, كتابخانه مدرسه چهل ستون, مسجد جامع, 1356ش, 148 صفحه, وزيرى.
اين مجموعه گرانبار توسط كتاب شناس بزرگ معاصر, مرحوم استاد علامه سيد عبدالعزيز طباطبايى يزدى از سه كتاب مرجع و معتبر در نزد اهل تسنن و از منابع اوليه در تاريخ اسلام, انتخاب و تنظيم شده است و آن سه كتاب عبارتند از:
الف: كتاب الفضائل, نوشته ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شيبانى وائلى(164 ـ 241ق) يكى از امامان چهارگانه اهل سنت و معروف به ((امام احمد بن حنبل)).
ب: انساب الاشراف, احمد بن يحيى بن جابر بلاذرى (متوفاى 279ق), نويسنده فتوح البلدان.
ج: المعجم الكبير, ابوالقاسم سليمان بن احمد بن ايوب لخمى طبرانى(م360ق) معروف به حافظ طبرانى.
امتياز مهمى كه اين مجموعه دارد اين است كه احاديث و روايتهاى آن از راويان و محدثان قرن اول نقل شده است.
8 ـ شرح الاخبار فى من قتل مع الحسين من اهل بيته, نعمان بن محمد بن منضور (م365ق) معروف به قاضى نعمان, تحقيق سيد محمد حسينى جلالى, چاپ اول, قم1404 ق, 147 صفحه, وزيرى.
اين كتاب جزء سيزدهم از اجزإ شانزده گانه كتاب ((شرح الاخبار فى فضائل الائمه الاطهار)) است كه ويژه آن دسته از ياران امام حسين(ع) است كه از خاندان نبوت بوده و با آن حضرت در كربلا شهيد شدند و گاهگاهى هم از ديگر بزرگان هاشمى چون جعفر طيار و حمزه بن عبدالمطلب نام برده و حديث حيات و شهادت آنها را روايت كرده است.
9 ـ فضل زياره الحسين(ع), محمد بن على بن الحسن العلوى الشجرى (367 ـ 445ق), تحقيق سيد احمد حسينى, چاپ اول, قم, كتابخانه آيه الله مرعشى, 1403ق, 122صفحه, وزيرى.
اين كتاب حاوى نود حديث در فضيلت زيارت و تربت امام حسين(ع) و در ثواب گريه كردن بر آن حضرت است كه بيشتر از پيامبر و امامان معصوم با ذكر سند نقل شده است.
10 ـ مقتل الحسين(ع), ضيإ الدين احمد بن محمد مكى حنفى (حدود سال 484 ـ 568ق) مشهور به ((اخطب خوارزم)), و ((خطيب خوارزمى)), اشراف و تحقيق علامه محمد سماوى, چاپ اول, نجف اشرف, مطبعه الزهرإ, 1367ق, در دو جلد. و چاپ افست از روى همان چاپ نجف, مكتبه المفيد, قم, 1399ق, در يك جلد. يكى از دانشوران معاصر در مورد اين كتاب مى نويسد:
((خوارزمى در بيشتر نقل ها, سلسله راويان خبر را نام مى برد و در برخى موارد از ابومخنف و به ويژه تاريخ ابن اعثم كوفى[ الفتوح] ياد مى كند. به هر حال, مقتل خوارزمى مورد اعتماد و وثوق بسيارى از دانشمندان عامه و خاصه بوده است.))(4)
11 ـ دررالسمط فى معالى خبر السبط, قاضى ابوعبدالله, ابن الابار محمد بن عبدالله قضاعى بلنسى (595 ـ 658), تحقيق عبدالسلام الهراس و سعيد احمد اعراب, چاپ تطوان, 1972م.
اين كتاب منشات قاضى قضاعى است كه در مقتل امام حسين(ع) انشإ كرده است.
12 ـ مثيرالاحزان و منير سبل الاشجان, نجم الدين جعفر حلى(م645ق) معروف به ((ابن نما)), چاپ ايران, 1318ق به ضميمه اثر ديگر ابن نماى حلى ((قره العين فى اخذ ثار الحسين(ع))) به صورت چاپ سنگى.
اين كتابها بارها در ايران و عراق به صورت مستقل چاپ شده و همراه با جلد دهم بحار (چاپ قديم) هم به طبع رسيده است و توسط مظاهر حسين نوگانوى و شريف جواد و.. . به فارسى ترجمه و چاپ شده است.
13 ـ سيرتنا و سنتنا سيره نبينا(ص) محاضره الشيخ الامينى, چاپ اول تهران, موسسه الصادق(ع), چاپ دوم, بيروت, 1412ق, 182 صفحه, وزيرى.
در اين كتاب علامه عبدالحسين امينى تبريزى(صاحب الغدير) عزادارى بر امام حسين(ع) و سجده بر تربت كربلا را با استناد به احاديث و كتابهاى معتبر و مرجع اهل سنت, مورد بحث قرار داده و به خوبى از عهده اين كار برآمده است. متن و ترجمه آن به فارسى بارها چاپ و منتشر شده است. گفتنى است كه شاگرد و يار و ياور نزديك علامه امينى, مرحوم استاد سيد عبدالعزيز طباطبايى, كتابى را با نام ((إنباالسمإ برزيه كربلا)), در استدراك كتاب ((سيرتنا و ستنا)) نوشته اند كه تا حال منتشر نشده است.
14 ـ احقاق الحق ((الملحقات)) ج11, سيد شهاب الدين مرعشى نجفى, قم, كتابخانه مرعشى نجفى, در اين جلد از ملحقات احقاق الحق, احاديث و روايتهايى كه توسط اهل تسنن درباره امام حسين(ع) روايت شده است, گردآورى و با ذكر اسناد و مدارك نقل شده است.
بخش دوم
مجموعه هاى گردآورى شده از سخنان امام حسين(ع)
1 ـ بلاغه الحسين(ع), سيد مصطفى آل اعتماد, ترجمه به فارسى از: على كاظمى, چاپ دوم, قم, موسسه مطبوعاتى اسماعيليان, محرم1406ق, 345صفحه, رقعى.
اين كتاب به سبك و ترتيب نهج البلاغه بوده و در سه بخش شامل خطبه ها و نامه ها و كلمات قصار امام حسين(ع) است.
2 ـ خطب الامام الحسين على طريق الشهاده, لبيب بيضون, دمشق, 1974م.
اين مجموعه تنها شامل خطبه هايى است كه امام شهيدان(ع) در راه كربلا و در قيام عاشورا, ايراد فرموده اند.
3 ـ راه رستگارى يا سخنان حسين(ع), ابوالقاسم حالت, تهران, 1350ش.
4 ـ سخنان حسين بن على(ع) از مدينه تا كربلا محمد صادق نجمى, قم, 1364ش.
اين مجموعه تنها شامل سخنان امام حسين(ع) از مدينه تا كربلا است.
5 ـ سخنان حسين, مهدى سهيلى, تهران, 1346ش.
6 ـ سخنان سيدالشهدإ, جواد فاضل, تهران.
در اين كتاب, ترجمه سخنان امام حسين(ع) با نثرى شيوا و قلمى فاخر, آورده شده است.
7 ـ شعله هاى آتش يا پاره اى از سخنان امام حسين(ع), شمس گيلانى, تهران.
8 ـ الصحيفه الحسينيه, محمد حسين شهرستانى, تهران, 1306ق.
شامل بخشى از دعاهاى روايت شده از امام حسين(ع) است.
9 ـ صحيفه الحسين(ع), جواد قيومى, چاپ اول, قم, انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين, 1374ش.
10 ـ كلمات امام حسين(ع), على كاظمى, قم, 1355ش.
11 ـ موسوعه كلمات الامام الحسين(ع), گروه حديث پژوهشكده باقرالعلوم, قم, وابسته به سازمان تبليغات اسلامى, دارالمعروف (نشر معروف), چاپ اول, قم, شعبان1415, 878صفحه, وزيرى مقدمه.
اين كتاب جامع ترين مجموعه اى است كه تاكنون از سخنان امام حسين(ع) گردآورى شده و به چاپ رسيده است و از همان روز انتشار مورد توجه پژوهشگران و دانشمندان بوده و در عرض يك سال سه بار تجديد چاپ شده است. موسوعه كلمات الامام الحسين, حاوى996 حديث و 149 قطعه شعر منقول از سيدالشهدا(ع) است. اين مجموعه گرانبار در دو جزء و در يك مجلد گردآورى شده است, جزء اول سخنان و اشعارى را در بر مى گيرد كه به ترتيب تاريخ صدور در چهار فصل, فصل بندى شده است:
فصل اول: سخنان امام حسين(ع) در زمان پيامبر(ص).
فصل دوم: سخنان آن حضرت در عصر امام على(ع).
فصل سوم: سخنان و اشعار حضرتش در روزگار امام حسن(ع).
فصل چهارم: سخنان و اشعار ايشان در دوران امامت خويش تا زمان شهادت.
و اما در بخش دوم, سخنان و اشعار آن حضرت بر حسب موضوع گردآورى شده و شامل سخنانى مى شود كه زمان صدور آنها معلوم نيست و اين قسمت در پنج فصل, فصل بندى گشته است:
اصول عقايد, احكام فقهى و عملى (از طهارت تا ديات), اخلاق و آداب معاشرت, دعاهاى منقول از آن حضرت و شعرها, كه بر اساس الفباى قافيه ها ترتيب يافته است.
گفتنى است كه معجم الفاظ و فهرستهاى راهنما و ترجمه فارسى اين دائره المعارف, هر كدام جداگانه در دست تهيه است كه ان شإالله به زودى چاپ خواهد شد.
12 ـ نهج الشهاده, ترجمه و نگارش از احمد فرزانه و تنقيح و اسناد از مرتضى رضوى, چاپ اول, قم, موسسه نشر فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام), محرم 1403ق, 504 صفحه, وزيرى.
اين مجموعه هم به سبك و سياق نهج البلاغه نوشته شده و شامل خطبه ها, نامه ها, دعاها و كلمات قصار امام حسين(ع) است.
بخش سوم
كتابهاى انتقادى, اصلاحى و استدلالى
1 ـ لولو و مرجان در شرط اول و دوم روضه خوان, حاج ميرزا حسين نورى طبرسى(1254 ـ 1320ق) معروف به محدث نورى, انتشارات نور, بى تا, بى جا.
اين كتاب در ميان 35 اثر مرحوم محدث نورى, برجستگى ويژه اى دارد و مولف آن را در واپسين لحظات عمرش (1319ق) تإليف كرده است. چهره زيبايى كه اين كتاب از نويسنده بيدارش ترسيم مى كند بسيار باغيرت و شجاعت است. در اين ((گوهر تابان)) محدث نورى شيرمردى در بيشه انديشه هاست كه از سر غيرت مى خروشد و گاهى هم از سردرد و به روا, سخت برمىآشوبد. وى سوار بر تندر تحقيق, چنان با رشادت و صلابت مى تازد كه گويى هيچ واهمه اى از روبهان رياكار به دل راه نمى دهد. حاضر است بميرد اما نبيند كه به نام عاشورا, عاشوراكشى مى شود. متفكر شهيد استاد مرتضى مطهرى در تجليل از اين كتاب مى گويد:
((با اين كه كتاب كوچكى است ولى فوق العاده خوب است… شايد نظير اين كتاب در دنيا وجود نداشته باشد, عجيب اين مرد تبحر از خود نشان داده است. اين مرد بزرگ در همين كتاب نمونه هايى از دروغهايى كه معمول است و به حادثه كربلا نسبت مى دهند را ذكر مى كند, آنچه كه من مى گويم غالبا يا همه آن, همانهايى است كه مرحوم حاجى نورى هم از آنها ناله كرده است. حتى اين مرد بزرگ صريحا مى گويد: امروز بايد عزاى حسين را گرفت اما براى حسين در عصر ما يك عزاى جديدى است كه در گذشته نبوده است و آن اين همه دروغهايى است كه درباره حادثه كربلا گفته مى شود و هيچ كس جلو اين دروغها را نمى گيرد…))(5)
اين كتاب پرمايه به زبان فارسى است و بارها تجديد چاپ شده است, متإسفانه همه چاپهايى را كه نگارنده ديدم پر از اغلاط چاپى است كه به هيچ وجه برازنده چنين اثر اصلاحى و انتقادى نيست.
2 ـ التنزيه لاعمال الشيعه, سيد محسن امين عاملى (1284 ـ 1371ق).
مرحوم علامه امين عاملى در اين كتاب با استدلال و برهان ثابت مى كند كه قمه زنى و برخى ديگر از خرافات رايج در عزادارى امام حسين(ع) نه تنها ثوابى ندارد بلكه از نظر شرع حرام و از كارهاى شيطان پسند است. در روزهاى نخست, آن گاه كه سيد امين به انتشار اين كتاب اقدام كرد از طرف قشريون و متحجران ديرباور به سختى مورد حمله هاى ناجوانمردانه قرار گرفت ولى از آن جا كه حق با او بود بالاخره پيروز و سربلند شد. تا آن جا كه پس از اندك زمانى, آيه الله اصفهانى به راحتى توانست فتوا به طرفدارى از امين عاملى و كتاب بيدارىبخش او صادر كند و با صراحت بگويد:
((ان استعمال السيوف والسلاسل والطبول والابواق و مايجرى اليوم فى مواكب العزإ بيوم عاشورإ انما هو محرم و هو غير شرعى)).(6)
اين رساله توسط برخى از نويسندگان به فارسى هم ترجمه شده است و جالب اين كه نخستين اثر قلمى جلال آل احمد نويسنده پرآوازه ايرانى هم ترجمه همين رساله بود كه با نام ((عزاداريهاى نامشروع)) انتشار يافت.
3 ـ اقناع اللائم على اقامه الماتم, سيد محسن امين عاملى, بيروت, 1343ق.
اين كتاب نخست در ذيل جلد چهارم كتاب ((المجالس السنيه)) چاپ شد و سپس بارها جداگانه انتشار يافت.
4 ـ لواعج الاشجان, سيد محسن امين عاملى, چاپ اول, بيروت مطبعه العرفان.
در مورد زندگانى امام حسين(ع) كه همه دوران عمر آن حضرت را از ولادت تا شهادت در بر مى گيرد.
5 ـ المجالس السنيه, سيد محسن امين عاملى(متوفاى1371ق)
اين اثر در پنج جلد است كه تنها جلد اول آن در مورد حماسه عاشوراست و بارها به زيور طبع آراسته شده است.
6 ـ الدر النضيد فى مراثى السبط الشهيد, سيد محسن امين عاملى, دمشق, مطبعه الاتقان, 1365ق, 360صفحه وزيرى. افست, قم, منشورات مكتبه الداورى, بى تا.
اين پنج كتاب از سلسله كتابهاى اصلاحى در مورد حماسه عاشورا و عزادارى امام حسين(ع) است كه توسط مصلح دردآشنا علامه امين عاملى نوشته شده است كه هر يك در موضوع خود حائز اهميت بسيار و مورد اعتماد بزرگان و دانشمندان است.
7 ـ تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدإ(ع), شهيد سيد محمد على قاضى طباطبايى, بنياد علمى و فرهنگى شهيد آيه الله قاضى طباطبايى, 984صفحه, وزيرى.
اين اثر پربار در رد مطلبى كه براى نخستين بار محدث نورى آن را در كتاب خودش ((لولو و مرجان)) به صورت مستدل و محكم, مطرح كرده بود, نوشته شده است و نويسنده بزرگوار اين كتاب مى خواهد با رد ديدگاه محدث نورى, اثبات كند كه ورود اسيران اهل بيت ـ پس از رهايى از دست يزيد و خرابه شام ـ به كربلا در اولين اربعين (20 صفر سال 61ق) بوده است. اين كتاب گرچه در موضوع اصلى و محورى خود, راه به جايى نبرده و شكست خورده است, اما(7) در حواشى آن تحقيقات تازه و ديدگاههاى ابتكارى را به دست مى دهد; مثل آن جا كه مى نويسد: فتوا دادن شريح قاضى به قتل امام حسين(ع) در هيچ منبع معتبر يا حتى غير معتبرى كه بيش از پنجاه سال پيش نوشته شده باشد, نيآمده است, و ما هرچه تفحص كرديم سندى بر اين مطلب نيافتيم.(8)
8 ـ حماسه حسينى, استاد شهيد مرتضى مطهرى, انتشارات صدرا, سه جلد.
جلد اول و دوم حماسه حسينى متن سخنرانيهاى شهيد مطهرى است كه از نوار پياده شده و جلد سوم بيشتر يادداشتهاى ايشان در مورد حماسه عاشوراست كه پس از شهادتش به اين صورت چاپ شده است. اين كتاب در موضوع خود بى نظير و راه گشاست. شاخصه مهمى كه در هر سه جلد ديده مى شود مبارزه با تحريفات و ستيز با غلطاندازيهايى است كه در باره حماسه عاشورا بافته شده است.
اين كتاب از همان روزهاى نخست انتشارش مورد استقبال عالمان آگاه و جوانان بيدار واقع شده و دهها بار تجديد چاپ و به برخى از زبانهاى زنده دنيا ترجه شده و انتشار يافته است.
9 ـ حسين بن على را بهتر بشناسيم محمد يزدى, قم, آموزش و پرورش, 222 صفحه, رقعى.
در اين اثر هم علاوه بر شناخت امام حسين(ع), مطالب جالبى نيز در خصوص عزاداريها و هيئتهاى حسينى و راه اصلاح و هرچه بهتر كردن آن, مطرح شده است كه مى تواند مصلحان را به كار آيد.
10 ـ پس از پنجاه سال, پژوهشى تازه پيرامون قيام حسين(ع), سيد جعفر شهيدى, تهران, انتشارات اميركبير, 1358ش, 219 صفحه, رقعى.
اين اثر ماندگار جاى خود را در ميان قشر آگاه جامعه به خوبى باز كرده و مورد استقبال واقع شده است. كتاب كه قيام عاشورا را از نظر تاريخى, ريشه يابى كرده و به صورت تحليلى و استدلالى آن را پى گرفته است بارها و بيشتر با نام ((قيام حسين(ع))) تجديد چاپ شده است.
ناگفته نماند كه كتاب پربار ديگرى هم از اين نويسنده پرتلاش و انديشمند به نام ((زندگانى على بن الحسين(ع))) انتشار يافته است كه مى تواند به نوعى متمم و مكمل كتاب قيام حسين(ع) به حساب آيد.
11 ـ بررسى تاريخ عاشورا, سخنرانيهاى دانشمند محترم مرحوم دكتر محمد ابراهيم آيتى, با مقدمه على اكبر غفارى, چاپ دوم, تهران, كتابخانه صدوق, 1347ش, 268صفحه, وزيرى.
اين كتاب حاوى17 سخنرانى مستند و مستدلى است كه مرحوم آيتى در خصوص تاريخ عاشورا ايراد كرده اند كه آكنده از تحقيقات تازه است.
12 ـ گفتار عاشورا, جمعى از دانشمندان, تهران, 1346ش.
اين كتاب تاريخى و تحليلى شامل چند گفتار از: شهيد مطهرى, شهيد بهشتى, مرحوم طالقانى و ابراهيم آيتى است.
13 ـ درسى كه حسين بن على به انسانها آموخت, شهيد عبدالكريم هاشمى نژاد, تهران, 1347ش.
اين اثر آموزنده و راه گشا نيز از آن دسته آثارى است كه در موضوع خود موفق و بسيار سودمند است.
14 ـ قيام جاودانه, محمد رضا حكيمى, چاپ اول, تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1373ش, 231 صفحه, رقعى.
اين اثر جاودانه توسط يكى از مصلحان معاصر و دردآشنا و با قلمى بس ارجمند و باصلابت نوشته شده است. نويسنده كه خود از ديرباز توجه خاصى را نسبت به عاشورا و مراسم حسينى داشته است و از محققان و پژوهشگران مبارز و زمان شناس شمرده مى شود در اين اثرش نيز همچون آثار پربار ديگرش از ديدگاه اصلاحى و انتقادى به عاشورا و عاشوراهاى حسينى نگاه كرده است. قيام جاودانه تازه ترين و آخرين كتابى است كه تا حال از سلسله كتابهاى اصلاحى, انتشار يافته است.
بخش چهارم
كتابهاى ادبى
كتابهاى بسيارى را در اين بخش مى توان گنجاند كه ما تنها به چهارده كتاب اكتفا مى كنيم باشد كه اهل ذوق را به كار آيد:
1 ـ آن جا كه حق پيروز است, پرويز خرسند, چاپ هشتم, تهران, انتشارات اطلاعات, 1371ش, 179 صفحه, رقعى.
2 ـ ابوالشهدإ الحسين بن على, عباس محمود عقاد, چاپ اول, قم, انتشارات شريف رضى, 1372ش, 208صفحه, وزيرى.
اين كتاب قبلا توسط آقاى معزى دزفولى و با نام ((پيشواى شهيدان)) به فارسى ترجمه و در تهران انتشار يافت.
3 ـ الفباى فكرى امام حسين(ع), محمد رضا صالحى كرمانى, چاپ دوم, تهران, كانون انتشار, 1351ش, 351 صفحه, رقعى.
4 ـ الامام الحسين فى حله البرفير, سليمان كتانى, چاپ اول, قم, دارالكتاب الاسلامى, 1410ق, 176صفحه, وزيرى.
اين اثر توسط اديب و نويسنده پرآوازه سليمان كتانى, از نويسندگان مسيحى لبنان نوشته شده است و جايزه اول را در مسابقه اى كه با شركت جمعى از نويسندگان تشكيل يافته بود به دست آورد. اين كتاب نويسنده اهل ذوق و حالى را مى طلبد كه در هر دو زبان عربى و فارسى دستى در قلم داشته باشد تا اين اثر وزين و پربها را به فارسى ترجمه كند.
5 ـ امام عظيم حسين بن على(ع), ميرزا خليل كمره اى, چاپ اول, تهران, انتشارات كتابفروشى اسلاميه, 1357ش.
اين اثر كه در هفت جلد و با قطع وزيرى انتشار يافته است با نامهاى ديگرى چون ((عنصر شجاعت)), ((هفتاد و دو تن و يك تن)) و ((معجزه تاريخ)) هم از آن ياد مى شود.
6 ـ برترين هدف در برترين نهاد (پرتوى از زندگانى امام حسين(ع)), عبدالله علايلى, مترجم: سيد محمد مهدى جعفرى, چاپ اول, تهران, سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, زمستان 1371ش, 172صفحه, وزيرى.
اين اثر ترجمه كتاب ((سموالمعنى فى سمو الذات او اشعه من حياه الحسين(ع))), نوشته علامه عبدالله علايلى لبنانى, از نويسندگان نامدار اهل سنت است.
شيخ عبدالله علايلى, سلسله كتابهايى را با عنوان كلى ((تاريخ الامام الحسين)) و در سه جلد به نامهاى زير چاپ كرد:
1 ـ سموالمعنى فى سموالذات او اشعه من حياه الحسين(ع);
2 ـ تاريخ الحسين(ع);
3 ـ ايام الحسين(ع).
اين كتابها ابتدا جداگانه و هر كدام در جلدى چاپ و سپس همگى با هم با همان عنوان ((تاريخ الامام الحسين)) بارها انتشار يافت. و كتاب مورد بحث ترجمه اى از جلد اول آن است. در اين جا سخن جالبى را از فيلسوف و فقيه و اصولى بزرگ معاصر آيه الله شيخ محمد حسين غروى اصفهانى نقل مى كنند كه ذكرش مناسب مقام است, استاد سيد عزالدين زنجانى از پسر مرحوم محقق غروى اصفهانى نقل مى كند كه او گفت: ((… پدرم بعد از مطالعه اين كتاب, فرمود كه راجع به حضرت سيدالشهدا, يا اين طور بنويسيد و يا هيچ ننويسيد.))(9)
7 ـ برزيگران دشت خون, پرويز خرسند, چاپ دهم, تهران, موسسه اطلاعات, 1371ش, 97صفحه, رقعى, با مقدمه اى از محمد تقى شريعتى مزينانى.
8 ـ بررسى كوتاهى از زندگانى رهبر آزادگان حسين(ع), محمود حكيمى, قم, انتشارات نسل جوان, 103 صفحه, جيبى.
9 ـ پيشواى شهيدان, آيه الله سيد رضا صدر, چاپ دوم, قم, انتشارات 22 بهمن, بى تا, 436صفحه, رقعى.
10 ـ خون خدا, گزارشى از عاشوراى سال 61 هجرى, جواد محدثى, چاپ پنجم, قم, دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم, 1372ش, 112صفحه, رقعى.
11 ـ حسين(ع) آن كه هرگز تسليم نشد, محمد رشاد, چاپ دوم, تهران, نشر انديشه, 1355ش, 260صفحه, رقعى.
12 ـ مرثيه اى كه ناسروده ماند, پرويز خرسند, چاپ نهم, تهران, انتشارات اطلاعات, 1371ش, 151صفحه, رقعى.
13 ـ نهضه الحسين, علامه سيد هبه الدين بغدادى[ شهرستانى] ناشر: محمدعلى انصارى, قم, چاپخانه مهر, 1345هـ, به ضميمه دوازده بند ملك الشعراى صبورى خراسانى, پدر بهار, 120 16 صفحه, وزيرى.
14 ـ يك شب و روز عاشورا, حاج ميرزا خليل كمره اى, چاپ دوم, تهران, موسسه انتشارات اميركبير, 1362ش, 226 صفحه, وزيرى.
بخش پنجم
مجله ها و ويژه نامه ها
1 ـ رساله الحسين(ع), فصلنامه و ويژه نامه حسينى, مركز دراسات نهضه الامام الحسين(ع), سال اول, شماره اول, 1411ق, 221 10 صفحه, وزيرى, ايران, قم.
2 ـ رساله الحسين(ع), سال اول, شماره دوم, محرم, صفر, ربيع الاول 1412 هـ, 231صفحه, وزيرى.
با وجود اين كه اين فصلنامه تنها نشريه اى بود كه اهتمام به شوون حسينى را ويژه خود ساخته بود, بيش از دو شماره تداوم نيافت و مشكلات مادى سردبير محترم آن آقاى محمد على عابدين را مجبور به ترك آن ساخت!
3 ـ الموسم, فصلنامه, شماره 13 و 12, (سال 1412 ق ـ 1992م) چاپ هلند و بيروت, به سردبيرى محمد سعيد طريحى, در حدود 500 صفحه وزيرى, به زبان عربى.
4 ـ درسهايى از مكتب اسلام, (ماهنامه), سال22, شماره8, آبان 1361 ـ محرم 1403, قم, 74صفحه, وزيرى.
5 ـ اهل البيت, (فصلنامه) سال اول, شماره سوم, محرم 1415, لبنان, بيروت, 194صفحه, وزيرى, به زبان عربى و به سردبيرى محمد على كاظم.
6 ـ حوزه, ويژه نامه تبليغ, سال7, شماره3, شماره پياپى39, (مرداد و شهريور 1369), 205 صفحه, خشتى, از انتشارات دفتر تبليغات اسلامى, قم.
پاورقي ها:پاورقيها: 1 ) مجله وقف, ميراث جاويدان, سال دوم, شماره اول, ص113, شماره پياپى 5. 2 ) مقدمه كامل الزيارات, ص;4 معجم رجال الحديث, ج1, ص;50 كليات فى علم الرجال, ص299. 3 )محدث نورى, لولو و مرجان, كانون انتشارات عابدى, ص;156 آينه پژوهش, سال اول, شماره دوم, ص35, مقاله ((ابومخنف و سرگذشت مقتل وى)). 4 ) كيهان فرهنگى, سال11, شماره4, ص32. 5 ) حماسه حسينى, ج1, ص13,14 و 43 و91, قم, انتشارات صدرا. شهيد مطهرى در جاى جاى كتاب سه جلدى حماسه حسينى به مناسبتهاى مختلفى از اين اثر عظيم و نويسنده شجاع و دردمندش به بزرگى نام مى برد كه سخن بالا نمونه اى از آنهاست. 6 ) دائره المعارف تشيع, مدخل امين عاملى, چاپ اول, ج2, ص531. 7 ) لولو و مرجان, ص149 ـ ;162 استاد مطهرى, حماسه حسينى; زندگانى على بن الحسين(ع), سيد جعفر شهيدى, چاپ دوم, 1366ش, ص144. 8 ) تحقيق درباره روز اربعين سيدالشهدإ, چاپ تبريز, ص;52 ماهيت قيام مختار, ابوفاضل رضوى اردكانى, چاپ دوم, قم, دفتر تبليغات اسلامى, 1373ش, ص394. 9 ) مجله حوزه, شماره23, آذر و دى 1366, ص52.