قسمت اول
مقدمه
جمهورى آذربايجان كه امروزه در كانون مباحث سياسى و ژئوپلتيكى جهان و منطقه
قرار گرفته است, در كمتر از دو قرن پيش (قبل از تجاوز روس ها به جنوب و انعقاد
عهدنامه هاى گلستان 1813م و تركمان چاى 1828م)(1) بخشى از قلمرو سرزمينى حكومت
مركزى فلات ايران را تشكيل مى داده است.
اين جمهورى در پى جدايى از سرزمين ايران در قلمرو سلطه روس ها, نخست در دوره
حكومت تزارها و سپس در دوره حكومت كمونيست ها (پس از انقلاب 1917م) قرار گرفت و
رابطه نسل هاى بعدى اين جمهورى از حيث سياسى و اجتماعى و فرهنگى با ملت ايران
قطع گرديد و الگوى رابطه جديدى كه ماهيتى سه گانه داشت, شكل گرفت; يعنى از يك
سو روابط جديدى در ابعاد مختلف با روسيه و مسكو برقرار گرديد و از سوى ديگر,
روابط درون منطقه اى در قفقاز با ساير ملل و اقوامى كه بعضا امروزه به صورت كشور
مستقل درآمده اند, به وجود آمد. شكل سوم رابطه از نوع محلى و داخلى بود كه در
واقع به دليل جدايى آن از جامعه, ملت و فرهنگ كلانترى در منطقه جنوبى خود, از
موقعيت انزواى جغرافيايى برخوردار گرديد و خرده فرهنگى بر پايه ارزش هاى دينى,
مذهبى, قومى و اجتماعى و اقتصادى نضج گرفت كه به تدريج تحت تإثير دو الگوى
مزبور; يعنى روسى و قفقازى, دچار تحول شد و غلظت خصيصه هاى خود را از دست داد;
نظير خط, آداب و شعائر و عقايد مذهبى و دينى, برخى رسوم اجتماعى و غيره. البته
برخى عناصر به همراه مفاخر بومى و محلى هم چنان زنده ماندند.
بيش ترين تإثيرپذيرى فرهنگى و سياسى جانبه آذربايجان از فرهنگ و نظام سياسى
سلطه روس است كه كمابيش در ساير جمهورىهاى مستقل شده نيز مشاهده مى گردد.
البته اين امر نتيجه منطقى رابطه يك جانبه سلطه و زيرسلطه در دو جامعه
مى باشد; يعنى به هر حال, جامعه و كشور مستعمره از الگوهاى كشور استعمارگر و
مسلط تإثير مى پذيرد و ميزان اين تإثيرپذيرى بر اساس معيارهاى جغرافيايى تفاوت
مى كند; مثلا جوامع شهرى بيش تر از جوامع روستايى آسيب پذيرند و يا مناطق دوردست و
شهرهاى كوچك تر كم تر از شهرهاى بزرگ و مناطق نزديك با كانون هاى اصلى نظام سلطه
آسيب پذيرترند. يا شهر نخست و پايتخت جامعه و كشور زيرسلطه و مستعمره, گره گاه و
نقطه اتصال مبادله داده هاى سياسى و فرهنگى و اقتصادى و غيره بين كشور مستعمره و
زيرسلطه با كشور استعمارگر و مسلط مى باشد. چنين فرآيندهايى را در رابطه قبلى
بين كشور آذربايجان با كشور روسيه و ساير اقمار آن مى توان مشاهده نمود.(2) در
عين حال جامعه آذربايجان با همه تهاجمات فرهنگى نظام سلطه, آن هم طى ساليان
دراز و همراه با پشتوانه هاى سياسى كه ظاهرا آن را دچار دگرديسى نموده است داراى
عناصر پايدار فرهنگى است كه از اصالت بومى و محلى برخوردارند; نظير گويش آذرى,
احساس قوميت ترك, دلبستگى و افتخار به مفاخر و شخصيت هاى بومى و محلى, چون نظامى
گنجوى, فضولى, خاقانى, شهريار و…(3) اعتقاد به تقدس قرآن كريم, اعتقاد به دعا
و نذر و نياز, اعتقاد به امام على(ع) و امام حسين(ع) و به ويژه مراسم با شكوه
عزادارى ماه محرم, استقبال جوانان و نوجوانان آذرى از مراسم نماز جماعت, دعاى
كميل و نماز جمعه و آموزش هاى دينى كه توسط رايزن فرهنگى ج.ا. ايران آقاى اجاق
نژاد برگزار مى شود,(4) مراجعه تدريجى مردم معتقد به فهم مسائل مذهبى, گرايش
اوليه به پوشش اسلامى از سوى برخى زنان و نظاير آن.
البته آنچه به نظر مى رسد اين است كه در جامعه آذربايجان فقر آگاهى هاى دينى و
مذهبى مردم وجود دارد. وجود عناصر فرهنگى مزبور به صورت پيدا و نهان با وجود
تلاش فرهنگى روسيه از يك سو و مغرب زمين از سوى ديگر نشان دهنده اين نكته است كه
ريشه هاى احساس هويت فرهنگى در جامعه و كشور آذربايجان نخشكيده است, بلكه نياز
به ايجاد و توسعه, فرآيند خودآگاهى و ارتقاى دانش و معنويت فرهنگ بومى و مذهبى
وجود دارد.
وضعيت جغرافيايى آذربايجان
كشور آذربايجان به دنبال فروپاشى امپراتورى شوروى, در سال 1991م اعلام استقلال
كرد(5) و در تاريخ دوم مارس 1992 به عضويت سازمان ملل متحد(6) درآمد.
آذربايجان كشورى است با مساحت 86600 كيلومتر مربع و جمعيت 7391000 نفر(7) كه
جزيى از منطقه استراتژيك قفقاز را تشكيل مى دهد; به عبارتى آذربايجان جزو مجموعه
ژئوپلتيكى قفقاز محسوب مى شود. آذربايجان در ساحل غربى درياى مازندران قرار
گرفته و يكى از بهترين شرايط آب و هوايى منطقه را داراست. سرزمين بسيار حاصل خيز
آذربايجان داراى توپوگرافى خاصى است. بخش هاى غربى و شمال غرب و جنوب شرق آن
كوهستانى و بخش هاى شرقى و مركزى آن را دشت هاى ساحلى و حاصل خيز در بر گرفته است.
جلگه معروف ((كورا)) كه سه رودخانه ((كورا)) را نيز در خود جاى داده است, يكى
از مناطق مهم و حاصل خيز اين كشور است. حاشيه شرقى كشور را تماما سواحل درياى
مازندران تشكيل مى دهد كه سكونت گاه هاى مهمى را نيز در خود جاى داده است. مهم ترين
اين سكونت گاه ها شهر ((باكو)) پايتخت كشور است و در تاريخ منطقه قفقاز نقش مهمى
به عهده داشته است.
نوار ساحلى شرق كشور از ذخاير معروف نفت آذربايجان برخوردار است كه از سال هاى
گذشته به روش هاى مختلف از آن بهره بردارى مى شده است. امروزه نيز بخش عمده منابع
عظيم نفتى قفقاز و آذربايجان در مسير همين حاشيه ساحلى و فلات قاره مربوطه در
درياى مازندران قرار دارد.
از حيث جنبه هاى انسانى, جمعيت آذربايجان را تركيبى از اقوام گوناگون تشكيل
مى دهد كه حدود 83 درصد آنها آذرى و 6 درصد ارمنى و 6 درصد روسى و 5 درصد ساير
اقوام مى باشند. بر همين اساس, اديان اسلام, مسيحى و زبان هاى آذرى, ارمنى و روسى
در آن رايج مى باشد.(8) رئيس جمهور كنونى كشور, حيدر على اف است كه از سال 1993
منصوب شده است. او از رهبران حزب كمونيست شوروى سابق و افسر ك.گ.ب بوده كه به
قول خودش پس از خروج از حزب سياسى شوروى, ضد كمونيست شده است.
واحد پول كشور ((منات)) است كه در سال جارى برابرى آن نسبت به دلار بهبود
يافته است; مثلا سال قبل يك دلار در حدود 4200 منات و در سال جارى (1376) يك دلار
در حدود 3850 منات بود و اين امر حكايت از بهتر شدن وضعيت اقتصادى كشور نسبت به
سال قبل دارد.(9)
شاخص هاى تركيب جمعيتى آذربايجان نشان مى دهد كه حدود 56 درصد جمعيت كشور شهرى
و 44 درصد روستايى است (1995) و ميزان مرگ و مير كودكان زير پنج سال حدود 33
نفر و ميزان مرگ و مير مادران هنگام زايمان حدود 29 نفر در هر صد هزار نفر است.
اميد زندگى حدود 71 سال و ميزان باسوادى, بالاى 25 سال, در حدود 96/5 درصد و
تعداد جمعيت در مقابل يك پزشك 250 نفر و تعداد تلفن براى هر ده نفر يك عدد و
شاخص توسعه انسانى در سال 1992 حدود 73% بوده است.(10) اين شاخص ها نشان دهنده
وجود شرايط مناسب تر توسعه انسانى در آذربايجان است. از نظر تقسيمات سياسى
آذربايجان از سه بخش تقسيم مى شود. بخش اصلى كه شامل كشور آذربايجان است و بر
اساس تقسيمات كشورى به چند استان و شهرستان (رايون) تقسيم مى شود. بخش هاى ديگر
عبارتند از: جمهورى خودمختار نخجوان كه واحد برونكان كشور آذربايجان را تشكيل
داده و به صورت منطقه حائل بين كشور جمهورى اسلامى ايران و كشور ارمنستان قرار
گرفته و گمرك اصلى جلفا نيز در مرز آن قرار دارد. بخش فرعى ديگر, منطقه مورد
مناقشه قره باغ است كه منشإ بحران و درگيرى بين آذربايجان و ارمنستان مى باشد.
اين منطقه كه سكنه آن اكثرا ارامنه و مسيحيان هستند به صورت واحد درونكان كشور
آذربايجان عمل مى كند و داعيه استقلال يا الحاق به كشور ارمنستان دارد و جمهورى
آذربايجان نيز آمادگى اعطاى خودمختارى در سطح بالا به آن را دارد, ولى ظاهرا
ادعاى آنها بيش از آن است و اخيرا خودشان اقدام به برگزارى انتخابات رياست
جمهورى نموده اند.(11)
الگوى ملت در آذربايجان حاكى از آن است كه اكثر قريب به اتفاق آن را مردمى
تشكيل مى دهند كه از نظر مذهبى, شيعه مذهب و از نظر قومى, ترك و از نظر زبانى,
آذرى هستند و لذا اكثريت بالاى 80 درصد آن بر اساس عناصر ملى مزبور داراى تجانس
بالا بوده و از قابليت شكل دهى به يك ملت با هويت و يكپارچه برخوردار است. در
ضمن آذربايجان پس از جمهورى اسلامى ايران, دومين كشورى در جهان است كه اكثر
جمعيت آن را شيعيان تشكيل مى دهند.ادامه دارد
پاورقي ها:پانوشت ها:
1 ) گيتا شناسى كشورها, سازمان جغرافيايى و كارتوگرافى گيتاشناسى, تهران,
1369, ص195.
2 ) مشاهدات نگارنده در تيرماه 1376.
3 ) براى نمونه مى توان به تجلى اين امور در موزه معروف نظامى شهر باكو اشاره
كرد.
4 ) مشاهدات نگارنده در تيرماه 1376.
5 ) اطلس كامل گيتاشناسى, تهران, 1374, ص12.
The United Nation at 50 U.N.1995, P.76 ( 6
Ibid , P. 76 ( 7
8 ) اطلس كامل گيتاشناسى, ص12.
9 ) مصاحبه نگارنده با چند نفر افراد مطلع در باكو, تيرماه 1376.
10) راهنماى كشورهاى مستقل مشترك المنافع, گيتاشناسى, تهران, 1374, ص7.
11 ) برنامه خبر سيماى جمهورى اسلامى ايران, 1376/6/13.
ژئوپلتيك : رابطه بين وضع و موقعيت جغرافيايى يك كشور با وضع و موقعيت
سياسى آن است.
(مهشيد مشيرى, فرهنگ زبان فارسى, ص556)