دکتر عبدالحمید انصاری
پیش‌گفتار: در نوزده قسمت گذشته تاریخ سینمای ایران تا اواسط سال ۶۶ مورد تحلیل و بررسی مختصر قرار گرفت. در این قسمت به فیلم‌های باقی‌مانده سال ۶۶ می‌پردازیم.
باقی‌مانده‌ی فیلم‌های سال ۶۶
الف) ژانر حادثه‌ای، اجتماعی و دفاع مقدس و انقلابی:
- صعود، کارگردان: فریدون جیرانی، تهیه کننده: تعاونی ایران میلاد و عباس شباویز. بازیگران: بیژن امکانیان، فرهاد نیک‌پور، فرهنگ مهرپرور، صادق هاتفی، ایرج طهماسب، فرشته صدرعرفانی، مهری ودادیان.
داستان فیلم: با توجه به فضای سال ۶۶ و عطر دفاع مقدس سینماگران نیز نمی‌توانند در تعارض با این فضا محصولی عرضه کنند حتی اگر این سینماگر فریدون جیرانی باشد. داستان فیلم تلاش یک گروه کوهنورد را برای صعود از یک مسیر جدید در دیواره «علم کوه» را به نمایش می‌گذارد. دیدن دوباره‌ی این فیلم‌ها برای مدیران فرهنگی فعلی از آن نظر حائز اهمیت است که به یاد بیاورند وقتی فضای فرهنگی جامعه سالم مدیریت شود، هیچ سینماگری نمی‌تواند اقدام به ساخت آثار مبتذل و بی‌محتوا نماید. حتی اگر به شدت هم متمایل به این کار باشد. البته عکس این حالت هم صحیح است یعنی زمانی که فضای فرهنگی جامعه آلوده و غبارآلود می‌شود حتی سالم‌ترین سازندگان نیز وسوسه می‌شوند آثار بی‌محتوا و نازل و آسیب‌زا عرضه کنند.
- کمین‌گاه، کارگردان: محمود کوشان، حسین قاسمی‌وند، بازیگران: فرامرز قریبیان، کاظم افرندنیا، حسین ملاقاسمی، علی برجسته، اصغر بانکی، محمد بانکی.
ماجرا به یکی از عملیات‌های ارتش جمهوری اسلامی در منطقه جنوب کشور و قصه‌ای فرعی که تیرخوردن و شهادت یکی از افسران از پشت سر است، مربوط می‌شود. از آن‌جا که مسأله محل تردید است و احتمال خیانت داده می‌شود سرگردی از مرکز برای کشف ماجرا وارد منطقه می‌شود. ولی در نهایت معلوم می‌شود که سربازان عراقی پس از دستگیری گروهبان صاحب تفنگ افسر را از پشت سر مورد اصابت قرار داده‌اند.
- گردو، کارگردان: حسین دلیر، تهیه‌کننده: گروه اقتصاد شبکه‌ی اول سیمای جمهوری اسلامی ایران، بازیگران: مرحوم احمد مندوب هاشمی، سرور رجایی، مجید نصیری، فیروز صباغی، مریم خسروی.
داستان فیلم: مرحوم مندوب هاشمی از سال‌های پایانی جنگ تا اوایل دهه‌ی هفتاد برنامه‌های اقتصادی طنزآلود و عامه‌پسندی را برای بیان مشکلات تولید کشور در سینمای جمهوری اسلامی عرضه می‌نمود که برای اقشار مختلف جذابیت نسبی داشت. او در بیان تنگناهای اقتصادی کشور به نحوی که برای اکثریت مخاطبان قابل درک باشد مهارت قابل قبولی داشت.
این فیلم هم با همین هدف ساخته و ارائه گردید. پس از فوت او برنامه ادامه نیافت و بار دیگر تراژدی شخص‌محوری در فضای هنری کشور من‌جمله تلویزیون تکرار گردید. البته در سال‌های اخیر رویکرد صدا و سیما برای پرداختن به مسائل اقتصادی کشور هر چند پخته و نظام‌مند نیست ولی درخور تقدیر است.
- کانی‌مانگاه، کارگردان: مرحوم سیف‌الله داد، فیلم‌نامه: احمدرضا درویش، بازیگران: فرامرز قریبیان، عبدالرضا اکبری، رضا رویگری، علی ثابت، کاظم افرندنیا، ملیحه نظری، عزیز حاتمی.
قصه‌ی فیلم، سقوط یک هواپیمای عراقی در ارتفاعات کانی مانگاه در غرب کشور را به تصویر می‌کشد. عده‌ای از تکاوران هوانیروز برای یافتن و اسیرکردن خلبان به محل وارد می‌شوند. از آن‌جا که نیروهای عراقی و برخی از مزدوران گروهک‌های داخلی خائن نیز به همراه عراقی‌ها برای ربودن و نجات خلبان وارد منطقه شده‌اند، بین طرفین درگیری‌های شدیدی به وجود می‌آید که جذاب است.
همان‌طور که قبلاً هم توضیح داده شده، مرحوم سیف‌الله داد از دانشجویان مسلمان شیراز در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی بود که با عطاءالله مهاجرانی دوست نزدیک بودند. او در دوران وزارت مهاجرانی به معاونت سینمایی منصوب شد و متأسفانه میراث نسنجیده‌ی عدم الزام تصویب فیلم‌نامه را که منجر به ساخت فیلم‌های معروف به «دختر، پسری» واروتیک شد از خود به یادگار گذاشت. البته این نگاه مرحوم (داد) معطوف به نگاه دوم خردادی وی بود و در آن منظومه تعریف می‌شد و الا شخصاً انسان معتقد و دین‌داری بود.
مرحوم سیف‌الله داد با این‌که تحصیلات روشن سینمایی نداشت اما در معدود آثار تولیدی خود خوب درخشید و نشان داد که به خوبی با مدیوم سینما و لوازم آن آشناست. معروف‌ترین و باارزش‌ترین اثر وی فیلم «بازمانده» است که راجع به اشغال فلسطین و تأسیس رژیم جعلی در سال ۱۹۴۸ می‌باشد.
- گرفتار، کارگردان: منصور تهرانی، بازیگران: اکبر زنجان‌پور، حسین کلامی، احمد رجبی، گوهر گلکار و مرضیه برومند.
داستان فیلم به زندگی روستائیانی که زندگی خود را با پرورش گاومیش می‌گذرانند می‌پردازد. طبیعی است که در این قبیل مناسبات محدود اقتصادی، مسائل اجتماعی، فرهنگی در تعامل با اقتصاد گاومیش شکل می‌گیرد و نوعی از فرهنگ بسیط بر زندگی اهالی سایه‌گستر می‌شود.
منصور تهرانی همسر لادن طباطبایی کارگردان و بازیگر کم‌کاری بود که قیافه و بازی وی تداعی‌گر بازی فردین در فیلم‌های عامه‌پسند پیش از انقلاب بود که البته در فضای دهه‌ی ۶۰ و ۷۰ دیگر طرفدار چندانی نداشت و به همین دلیل موفقیتی کسب ننمود و از صحنه خارج شد.
- گاویار، کارگردان: کیومرث پوراحمد، محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیگران: حمزه جوادی‌پور، مهتاب رحیمی، محمدتقی عارف، نساء احدی، آقاخان قادراش‌خانی، محمد تیزرو.
داستان فیلم در ژانر کودک طبقه‌بندی می‌شود و مانند دیگر آثار پوراحمد نگاه انسانی در آن غالب است که قابل تحسین است. اما همان‌طور که قبلاً هم نوشته‌ایم، هیچ‌گونه ردی از معنویت و مذهب و فرهنگ مذهبی که زیربنای اخلاق است در آثار پوراحمد به چشم نمی‌خورد. حتی در مواردی مانند دفاع مقدس که به اذعان دشمنان نظام و کشور و با اتکاء به آموزه‌های مذهبی به انجام رسید نیز پوراحمد از توصیف‌‌گری دین فاصله گرفت و از کنار آن گذشت. نمونه‌ی آشکار آن فیلم «اتوبوس شب» با بازی مرحوم خسرو شکیبایی و الناز شاکردوست و مهردادصدیقیان است.
- گشتی‌ها، کارگردان: جواد مرادی، محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیگران: جلیل فرجاد، سعید میرباقری، محمود پاک‌نیت، محمد نیلی.
قصه یک گروه گشتی شناسایی خودی را روایت می‌کند که در آغاز جنگ تحمیلی برای کسب اطلاعات از نیروهای دشمن وارد منطقه‌ی نبرد می‌شود. از آن‌جا که گروه ناگزیر به مخفی کاری است بین نیروهای خودی و دشمن بعثی گرفتار و بعضاً مورد هجوم دو طرف قرار می‌گیرد. متأسفانه سهم بخش خصوصی سینما در ساخت فیلم‌های دفاع مقدس تقریباً هیچ است و ملاحظه می‌شود که عمدتاً صدا و سیما و وزارت ارشاد یا نهادهای نظام کار ساخت فیلم‌های مربوط به جنگ تحمیلی را برعهده دارند که تازه متهم به سفارشی بودن که از منظر عده‌ای معادل همه‌ی ضدارزش‌های دنیوی است هم می‌شوند.
- گنج، کارگردان: محمدعلی سجادی، محصول مجتمع فرهنگ و هنر اسلامی، فیلم‌بردار: علیرضا زرین‌دست، بازیگران: پرویز پورحسینی، فاطمه تقوی، علی محزون، حبیب اسماعیلی و مهدی میامی.
محمدعلی سجادی در همه‌ی آثار خود تلاش دارد که نوعی پیچیدگی معماگونه را در داستان‌هایش به تصویر بکشد که فی‌نفسه خوب است. اما به نظر می‌رسد در به سرانجام رساندن قصه و انسجام روایی و باورپذیرکردن ماجرا برای مخاطب موفق نیست. به همین دلیل با وجود تلاش زیاد برای استحکام روایت، هیچ‌گاه محصول پرفروشی که مورد پسند مخاطب قرار گیرد ارائه نداده است. ضمن این‌که برای فروش بیش‌تر به سمت آثار سخیف نیز روی نیاورده است.
- گل مریم، کارگردان: حسن محمدزاده، محصول آرمان فیلم و گروه تعاونی فیلم‌سازان ارومیه، بازیگران: مجید مظفری، افسانه بایگان، داریوش اسدزاده، مرحومه مهین شهابی، منیژه دلدارگلچین، شهلا ریاحی.
داستان فیلم بر محور ساخت جاده‌ای در داخل دریاچه‌ی ارومیه برای اتصال استان‌های آذربایجان شرقی و غربی به یک‌دیگر و کاهش فاصله‌ی قبلی سفرهای دو استان است. آرشتیکت طرح همسر مهندس طراح است که دچار بیماری فراموشی گردیده و خلق صحنه‌ها و فضاهای عاطفی و خانوادگی را باعث می‌شود.
- گودال، کارگردان: محمد حسن‌زاده، بازیگران: خسرو شجاع‌زاده، جمشید جهان‌زاده، نجمی‌سادات آبادی، شهرام گلچین، محمد تجدد، مینا صارمی.
ماجرای حفّاری‌های فردی و کشف عتیقه و وسوسه‌ی جوان برای فروش و کسب مال بادآورده برای تشکیل زندگی، داستان جدیدی نیست و به کرّات در سینمای ایران و جهان تکرار شده است. آن‌چه اهمیت دارد جذابیت سینمایی قصه است که اگر مراعات نشود، ما شاهد کهنگی و فقدان ارزشی نمایشی خواهیم بود. البته داستان‌نویس تلاش زیادی برای امانت‌داری کاشف کوزه به کار برده است.
- گم‌شدگان ، کارگردان: محمدعلی سجادی، محصل سازمان سینمایی توحید. بازیگران: بیژن امکانیان، حسین کسبیان، ولی شیراندامی، فاطمه معتمدآریا، حمید لبخنده، علی شجاعی.
گروهی که برخی با هم نسبت خانوادگی هم دارند به وسیله یک لنج عازم کویت هستند. آن‌ها راه را گم می‌کنند و ناخواسته در جزیره‌ای فرود می‌آیند. در آن‌جا تقابل شخصیت‌های گروه با یک‌دیگر خود را نشان می‌دهد که کشش نسبی فراهم می‌آورد، اما همان‌طور که قبلاً گفته شد کارگردان در بیان منسجم داستان فیلم‌ها توان‌مند به نظر نمی‌رسد.
- مار، کارگردان: سیروس مقدم، محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران، بازیگران: اکبر معزّزی، غلامرضا گرشاسبی، حسین خانی‌بیگ، سیروس گرجستانی، پریچهر پناهنده.
روایت خانواده مارگیری محمل نمایش واقع شده و استادی به همراه سه پسرش درگیر ماجرا هستند. غرور و نخوت استاد و دو فرزند بزرگ‌تر او آنان را به ورطه‌ی هلاکت و برعکس تدبیر و آرامش فرزند کوچک‌تر و همسرش موجب نجات او می‌شود. سیروس مقدم کارگردان پخته‌ای است که در سال‌های اخیر آثار خوب و ارزش‌مندی نظیر پایتخت ۱ و ۲ و ۳ و… عرضه کرده که محل توجه مخاطبان قرار گرفته است.
- مسافران مهتاب، کارگردان: مهدی فخیم‌زاده، بازیگران: مهدی فخیم‌زاده، خسرو امیرصادقی، حسین گیل، مرحوم محمود بهرامی، شیرین امیرصادقی، مهری مهرنیا.
قصه‌ی مهاجرت روستائیان به شهرها و مصائب و مشکلات آنان دست‌مایه ساخت این فیلم توسط فخیم‌زاده قرار گرفته است. فخیم‌زاده مانند اکثر آثار خود نقش منفی یا شخصیت خُل فیلم را خودش بازی می‌کند. او بیش از انقلاب فیلم‌سازی را آغاز نموده و آثار سخیف و فاقد ارزش هنری چندی عرضه نموده که خود از آن به عنوان دوران جاهلیت (در برنامه‌ی ۷) یاد کرده اما پس از انقلاب آثار سینمایی و تلویزیونی خوب و ارزش‌مندی عرضه نموده مانند فیلم‌های سینمایی «تشکیلات»، «هم‌نفس»، و سریال‌های فاخر «تنهاترین سردار»، «ولایت عشق».
- محموله، کارگردان: سیروس الوند، فیلم‌نامه از: سیدغلامرضا موسوی، تهیه‌کننده: سیدغلامرضا موسوی و شرکاء، بازیگران: جهانگیر الماسی، فاطمه معتمدآریا، حبیب اسماعیلی، جمشید لایق، عنایت بخشی، حسین محب‌اهری، بهروز رضوی (گوینده یا صداپیشه‌ی معروف)، فهیمه راستکار، فرخ نعمتی.
این فیلم نیز به ماجرای دست‌یابی انسان‌های طمّاع و قاچاقچیان آثار باستانی با همراهی مأموران بعضاً فاسد دولتی همدست با مجرمین به عتیقه‌جات می‌پردازد. سیروس الوند مانند بیش‌تر آثار خود سعی در ساخت و ارائه‌ی فیلمی جذّاب و مردم‌پسند داشته است.
- مقاومت، کارگردان: احمد نیک‌آذر، بازیگران: مرحوم هادی اسلامی، ایرج طهماسب، محمد امین، احمد عباسقلی، محمود جعفری.
در روزهای اول جمله‌ی عراق به ایران که منجر به محاصره‌ی تقریباً ۳۳۰ درجه آبادان گردید، تعدادی از رزمندگان برای کمک به محاصره‌شدگان عازم آن شهر می‌شوند. از آن‌جا که راه‌های زمینی به آبادان در تصرف دشمن یا در تیررس است ناگزیر از راه دریا به سمت آبادان می‌روند که این سفر آبستن ماجراهایی برای گروه است.
- ویزا، کارگردان: بهرام ری‌پور، بازیگران: ایرج راد، جمشید گرگین، جهانگیر الماسی، جمیله شیخی، غلامرضا طباطبایی، سوگند رحمانی.
مهاجرت نیروهای متخصص و به اصطلاح پدیده‌ی فرار مغزها یک مسأله‌ی جهانی است که در فیلم‌های متعددی من‌جمله فیلم حاضر دست‌مایه‌ی کارگردان برای ساخت این اثر قرار گرفته است. آن‌چه بررسی‌ها نشان می‌دهد پدیده‌ی هجرت از مکانی با امکانات کم‌تر به طرف مکان دیگر با امکانات بهتر حتی در کشورهای ثروت‌مند و برخوردار هم قابل مشاهده است و محرّک آن هم مکانیزم عرضه و تقاضای نیروی کار است. از آن‌جا که همه‌ی کشورها قادر نیستند امکانات و شرایط رفاهی هم‌طراز کشورهای مرّفه را برای متخصّصان خود فراهم آورند چاره‌ای جز علاقه‌ی مذهبی و انسانی و ملی برای ماندن نیروها و خدمت به هم‌وطنان خود باقی نمی‌ماند هرچند دولت‌مردان نهایت سعی خود را ایجاد جذابیت‌های مادی در حد مقدورات کشور به کار می‌برند.
- مکافات، کارگردان: منوچهر مصیّری، بازیگران: عبدالرضا اکبری، جمشید مشایخی، افسانه بایگان، توران مهرزاد، ناصر گیتی‌جاه، ولی شیراندامی، علی‌اصغر گرمسیری.
مسافرت دریایی با لنج و جابه‌جایی بار و مسافر خمیرمایه قصه‌ای است که ناخدای پیر و با تجربه‌ای به نام حیدر بیان‌گر آن است. دوست ناخدا برای فراری دادن پسرش از جنگ به ناخداحیدر متوسل می‌شود. ناخداحیدر گرچه به دوستش احترام می‌گذارد اما رسم جوانمردی و وفای به عهد و پیمان و مقررات را هم از یاد نمی‌برد. مجموعه‌ی این ماجراها کشش داستانی عامه‌پسندی را فراهم می‌آورد. منوچهر مصیّری پس از فعالیت مختصر در سال‌های اولیه‌ی انقلاب اسلامی به خارج از کشور رفت ولی اوایل دهه‌ی هشتاد بازگشت و فیلم «دنیا» با بازی محمدرضا شریفی‌نیا، هدیه تهرانی و الهام حمیدی را راهی سینما کرد. از وی فعالیت چندانی پس از ساخت فیلم فوق مشاهده نشده است.
- یار در خانه و…، کارگردان و فیلم‌نامه‌نویس: خسرو سینایی، بازیگران: احمد فخر، رضا صابری، آنابور کوفسکا (افخمی)، عباس جلالی، رؤیا نونهالی.
خسرو سینایی کارگردان کم‌کار و مؤلفی است که بارها در باره‌ی آوارگان لهستانی جنگ جهانی دوم اعزامی به ایران فیلم ساخته است. به همین دلیل از طرف کشور لهستان جایزه و نشان‌هایی نیز به وی داده شده و مورد تقدیر نیز قرار گرفته است.
متأسفانه ورود انبوه زنان لهستانی به کشور ما در ان زمان مسائل عدیده‌ی اخلاقی و فحشاء را در جامعه‌ی ما دامن زد که تا سال‌ها بعد تبعات آن باقی بود. خسرو سینایی در اوایل دهه‌ی هشتاد فیلم سینمایی «عروس آتش» با بازی حمید فرّخ‌نژاد و غزل صارمی را روانه‌ی بازار سینما کرد که با استقبال نسبی مواجه شد. فیلم به موضوع عروسی اجباری دختران عشایر عرب خوزستان می‌پرداخت که به نظر می‌رسد سال‌هاست موضوعیت خود را از دست داده است.
- مزدوران، کارگردان: مرحوم جهانگیر جهانگیری، بازیگران: جواد گلپایگانی، کاظم افرندنیا، مرحوم مهین شهابی، کنعان کیانی.
اعتیاد و مواد مخدر هم‌چنان که در آن سال‌ها دست‌مایه‌ی ساخت فیلم‌ها و سرمایه‌های فراوانی قرار گرفته بود. در این فیلم هم به یاری مرحوم جهانگیری کارگردان بی‌حاشیه‌ی آن ایام، آمد و اثری مردم‌پسند روانه‌ی بازار شد. فیلمی معمولی و بی‌ادعا که مخاطبین خودش را داشت.
- وکیل اول، کارگردان: جمشید حیدری، بازیگران: محمد مطیع، اسماعیل داورفر، غلامحسین نقشینه، سهیلا نجّاری.
داستان ضعف قاجاریه در زمان حکومت احمدشاه و اختلاف بین مقامات و کشمکش‌های بی‌ثمر آنان که سرانجام سقوط آن سلسله را به دنبال داشت.
- هراس، کارگردان و فیلم‌نامه‌نویس: شهریار بحرانی، بازیگران: جعفر دهقان، سیداحمد میرعلایی، زهره زارعی، اردلان شجاع‌کاوه. محصول حوزه‌ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
داستان فیلم در کردستان و حول آماده‌سازی مردم یکی از روستاها برای مقابله با حمله‌ی شیمیایی رژیم بعث عراق می‌گذرد.
شهریار بحرانی کارگردان متعهد و متخصصی است که متأسفانه کم‌کار است. او آثار باارزش و جذّابی در کارنامه‌ی خود دارد که از آن می‌توان به فیلم فاخر «ملک سلیمان(ع)» و سریال «مریم مقدّس» اشاره کرد.
مأخذ: انتشارات سازمان سینمایی و فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران، تألیف جمال امید