نظر به اینکه ماهیان خاویار، یکی از منابع مهم اقتصادی –ارزی و غذائی کشور به شمار می رود و تاکنون به عنوان حرام تلقی می شد و اخیرا معلوم گردید که این ماهیان حرام نبوده و حیلت آن ثات بوده است، «پاسدار اسلام» بر آن شد تا به منظور روشن شدن افکار عمومی نستب به این مسئله تحقیقثی همه جانبه بع عمل آورد لذا بحثی شامل جنبه های تاریخی و علمی (مشخصات مصداقی) و فقهی که بخش اول توسط شرکت شیلات و بخش دوم توسط آقای دکتر ببا مخیر (دانشیار و سرپرست دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران) و بخش فقهی آن توسط ایت الله سید جعفر کریمی(عضو حوزه استفتاء حضرت امام مدظله) تهیه و تقدیم امت پاسدار اسلام می شود.
بخش تاریخی
چنانچه از تاریخچه شیلات بگذریم و به سابقه تاریخی حیلت یا حرمت خاویار نظری بیافکنیم، ملاحظه می شود که در مرحله اول به توجه با ارزش جهانی خاویار و انحصار آن به ماهیان خاویاری در دریای مزنداران یکی از علل بارز و در واقع اساسی ترین علت توجه به روسها به دریای مازنداران گذشته از مسایل سیاسی و جنبه اقتصادی چیزی جز وجود ماهیان خاویاری مرغوب در این مناطق نبوده است.
روسها به لحظ بهره برداری از خاویار این ماهیان را حرام اعلام نموده و به ثروت سرشاری که با دادو ستد آن کسب می نمودند چشم دوخته چرا که اولا- می دانستند که حتی برداشت و استحصال یک کیلو خاویار توسط مردم ایران به منبع درآمد آنان لطمه وارد ساخته و درثانی بازار جهانی خاویار از انحصار کامل آنان خارج می گشت. لذا ملاحظه می شود که تا سال ۱۳۳۲ هجری شمسی که شیلات زیر حیطه شوروی بوده سود حاصل از صید ماهیان خاویاری و خاویار نیز مستقیما به جیب آها سرازیر میگشته است و به همین منظور و ادامه این سلطه و نفوذ شوروی بر شیلات آنان همواره بطرق گوناگون سعی در جلوگیری از صید این ماهیان توسط مردم را داشته که نهایتا به کار سازترین و بهترین حربه متوسل شده و از طریق فرهنگی مذهبی وارد میدان و حل مساله را در اعلام حرمت این ماهیان یافتند. روسها با ایجاد شایعه حرمت ماهیان خاویاری دقیقا برروی اعتقادات مذهبی و فرهنگی جامعه آنزمان ایران انگشت گذاشته و با سودجوئی از این حربه و اطلاق نمودن «سگ ماهی»! به ماهیان خاویاری در اذهان عمومی توانستند در نیل به منافع اقتصادی خود با بهره برداری از این کالای منحصر بدریای خزر گام مهمی بردارند.
در این خصوص میتوان به قسمتهائی از کتاب «شرکت شیلات ایران و شوروی (ماهی ایران) میزانهای مصرف ملزومات در عمل بهره برداری و دوایر شرکت» که به دو زبان فارسی و روسی در تاریخ ۱۶/۱/۱۳۲۶ انتشار یافته است اشاره نمود. در بند یک مقدمه این کتاب آقایان پاملسوف و ناسکوف مدیران عامل شرکت نامبرده طی شماره ۳۶۳۷ مورخ ۱۷/۲۶۸ با عنوان اداره مرکزی به آقایان رؤسای بخشهای ۱و ۲و ۳ ابلاف میفرمایند:
«۱-طبق ماده ۱۳ آئین نامه صیادی، صید ماهی حرام کوچکتر از اندازه های زیرشیلاتی (از وسط چشم الی انتهای باله مخرجی)
الف)بلوکا ۱۱۶ سانتیمتر
ب)استراوشیب۷۱ سانتیمتر
ج) اوزون برون (سوروکا) ۶۲ سانتیمتر
اکیداً ممنوع میباشد.»
این اقدام روسها و اطلاق حرمت به ماهیان خاویاری فوق الذکر را در صفحه ۲۶ همین کتاب نیز میتوان مشاهده نمود. در قسمتی از این صفحه با عنوان «دوم- کالای ماهی شور» در بند ۱ آمده است:
«۱-ماهی حرام (استراوسور و کاوبلوکاوشیب) برای تمام اقسام بعمل آوردن آنها…»
جالب توجه است که ماهیان خاویاری با ذکر کلمه حرام اطلاق می شوند و نام واقعی آنها در پرانتز ذکر می شود که به منظور تأکید بر مصطلح کردن این ماهیان به عنوان حرام انجام گردیده است و درست در صفحه ۲۲ همین کتاب ماهی اسپله که بدون فلس بوده و محققا حرام است، ذکری از حرام بودن آن به میان نیاورده و صرفا بذکر نام آن یعنی ماهی اسپله کفایت شده است که این خود نشانه بارزی بر استفاده از فرهنگ اسلامی مردم ایران به منظور تأمین منافع اقتصادی روسها می باشد.
حساسیت دیگر روسها مبنی بر تأیید این نکته اینکه پس از اعلام حلیت خاویار و تاسماهیان، اخیرا رادیو مسکو در برنامه زبان فارسی خود گزارشی را به همین منظور پخش نموده که در طی آن شدیدا به حجه الاسلام آقای احسان بخش نماینده محترم امام در استان گیلان و امام جمعه رشت حمله نموده و ایشان را و در حقیقت مسئولین جمهوری اسلامی ایران را به باد انتقاد گرفته و اعلام میدارد: اینان که خود را معتقدبه مذهب و اسلام میدانند با این اقدام در واقع برخلاف اعتقادات مذهبیشان عمل نموده اند!! و متأسفانه می بینیم که با این اوضاع و احوالی که شرح آن رفت و در حقیقت با عنوان اینگونه مطالب و اظهارات چه در کتب و نشریات خود و چه در رسانه های گروهی در دام چه عفریت هائی افتاده ایم.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ابتدا در تاریخ پنچم مهرماه ۱۳۶۰ از طرف مسئولین شیلات سه گونه ماهی غضروفی (تاسماهی، اوزون برون و فیل ماهی ) جهت رؤیت و تشخیص فلسدار بودن یا عدم آن بدفتر حضرت امام در قم انتقال و طی نامه شماره ۳۶۴۴ مورخ ۵/۷/۱۳۶۰ چنین اشاره مینمایند که: «مسئولین این شرکت برای اطمینان خاطر از جهت حفظ شئون اسلامی استدعا دارند نظر شرعی آن دفتر را در مورد مصرف یا عدم آن در داخل کشوربه این شرکت اعلام گردد.» و لذا ماهیان فوق الذکر مورد معاینه و بازدید نزدیک حضرات آیات آقایان راستی و کاشانی، حعفر کریمی (از مسئولین دفتر استفتاء حضرت امام ) و آذری قمی قرار گرفت که بالاتفاق رای بر این دادند که: «در تاریخ ششم مهرماه سال ۱۳۶۰ از طرف مسئولین شرکت سهامی شیلات شمال سه نوع ماهی برای تشخیص اینکه از قسم فلسدار و حلال است یا نه به چند نفر از اعضای شورای استفتاء دفتر امام در قم ارائه شده و آقایان پس از معاینه و تحقیق تشخیص دادند که ماهی های ارائه شده از قسم فلسدار و حلال است و صید و خرید و فروش آن مانع ندارد.»
و همچنین در جهت تعیین حلیت یا حرمت ماهیان خاویاری استفتائیه ای به محضر مقدس حضرت امام تقدیم میشود که طی پاسخی کتبی در ذیل استفتائیه مرقوم میفرمایند «اگر فلس دارد ولو در ناحیه دم حلال است».
پس از صدور پاسخ حضرت امام خمینی از طرف شیلات طی نامه شماره ۱۷/م مورخ ۲۲/۲/۶۱ از کلیه اساتید، کارشناسان و مطلعین امر امر درخواست می شود که نظرات علمی خود را صریحا اعلام نمایند. که متعاقب آن برادران اساتید و کارشناس نظرات علمی ، تحقیقی و تجربی خود را با ذکر ماخذ ارسال میدارند.
مجموعه این نظرات ضمن مراجعه به حضرت حجه الاسلام آقای احسان بخش نماینده محترم امام در استان گیلان و امام جمعه رشت مورد تبادل نظر قرار گرفت که نهایتا ایشان از طرف امام و حضرت آیت الله العظمی آقای گلپایگانی مسئول تحقیق و بررسی در امر مورد نظر گردیدند که در جهت ادامه کار مبادرت به بررسی بازدید و مذاکره با سایر علما نمودند لیکن بواسطه خیانت عوامل مزدور آمریکا که ناجوانمردانه قصد ترور حجه الاسلام آقای احسان بخش را نموده بودند به علت کسالت و دوره بهبودی ایشان، موضوع بمدت چندین ماه مسکوت باقی ماند که بحمدالله پس از بهبودی موضوع مجددا به جریان افتاد و برای روشن شدن و حل نهائی مساله و تبادل نظر بیشتر سمیناری با حضور حمعی از علمای محترم قم، تهران، گیلان و مازندران چون حجج الاسلام آقایان زین العابدین قربانی، هادی روحانی، سلیمانی، سد احمد قتیل زاد، آذری قمی، ایروانی محمد حسن رحیمیان و… و نیز برخی از کارشناسان و متخصصین و اساتید دانشگاهها چون دکتر غلامحسین وثوقی، دکتر بابا مخیر، دکتر جلالی، مهدی گل سخن، ابوالقاسم شریعتی و… و همچنین تعدادی از صیادان ، نمایندگان آنان و مردم بومی منطقه در تاریخ ۱۰/۱۱/۶۱ در بندر انزلی تشکیل گردید و اکثر برادران حاضر در جلسه نظر خود را کتبا اعلام کردند.
صورتجلسه سمینار مزبور همراه با نظرات تک تک افراد در تاریخ ۱۶/۱۱/۶۱ توسط حجه الاسلام آقای احسان بخش به محضر امام تقدیم که حضرت امام نیز طبق فتوای مبارک خود در ذیل استفتائیه تقدیمی مرقوم فرمودند: «در مورد ماهیان مورد سئوال نظر متخصصین مورد اعتماد معتبر و طبق آن عمل شود».
سرانجام با صدور این فتوای تاریخی از طرف امام، نظریه متخصصین امر در ذیل مرقومه حضرت امام جمع آوری و بار دیگر به حضور مبارک ایشان تقدیم گردید.
در نتیجه و متعاقب این اقدام حجه الاسلام آقای احسان بخش امر به اعلام حلیت خاویار و ماهیان خاویاری می نمایند که این نیز از طریق رسانه های گروهی پخش و اعلام گردید. (صدا و سیمای جمهوری اسلمی ایران در تاریخ دوشنبه ۱۴/۶/۱۳۶۲ و جرائد و مطبوعات کشور در تاریخ ۱۵/۶/۱۳۶۲).
قابل ذکر است که در جریان نهایی بررسی و اعلام حلیت خاویار از زمان تشکیل سمینار بندرانزلی در تاریخ ۱۰/۱۱/۶۱ تا زمان اعلام حلیت و بعد از آن افراد و برادرانی که دست اندکار سر و سامان دادن و حل این معضل از طریق شرعی چه به صورت مثبت و یا منفی بودند، مکررا و به انحاء گوناگون از جانب کسانی که تحت تأثیر القائات تاریخی روسها قرار داشتند، مورد هجوم و اتهامات خلاف شرع متعددی حتی در حد انتساب به بی دینی به منظور از میدان بدرکرددن این برادران واقع گردیده که بحمدالله به یاری خداوند متعال و با توجه به رسالت و وظیفه ای که به عهده داشته و داریم سرانجام یکی از مسائل و معضلات دیرینه ای که استعمار روس به انحاء گوناگون و در طول قریب یکصد و پنجاه سال از آن وسیله ای برای سودجوئی و حفظ منافع اقتصادی خود ساخته بود پایان بخشیده شد و میتوان از آن به عنوان نقطه عطفی در تاریخ فعالیتهای شیلات نام برد (این بخش توسط اداره شیلات تهیه گردیده است).
بخش علمی
وضعیت فلسها در ماهیان مختلف
پوست در برخی از ماهیان عریان می باشد ولی در بقیه مجهز به فلسهایی می باشد که در داخل آن رشد می کند و اندازه فلس ها از ریزبینی تا بزرگ و ضخامت آن ها از بافت نازک تا صفحات ضخیم و آرایش آن ها از ساده تا پیچیده و از نظر پوشش سطح بدن جزئی تا کامل و بالاخره ساختمان آن ها از غیر استخوانی تا کاملا استخوانی تغییر می کند ممکن است محکم به بدن متصل و یا به آسانی جدا شوند انواع فلس ها موجب متمایز شدن گروه های اصلی ماهیان می شود اشکال فلس ها و تعداد آن ها در طول یا اطراف بدن غالباَ به عنوان مشخصات اختصاصی کابرد دارند مار ماهیان دهان گرد فاقد فلس بوده کوسه ماهیان و امثال آنها فلس های صفحه ای شکل دندانی معروف به دندانک ماهیان استخوانی دارای اشکال گوناگون فلس های استخوانی می باشند در میان ماهیان استخوانی انواعی یافت می شوند که فلس نیز ندارند مانند اسبله.
۱٫ گروهی از ماهیان فاقد فلس می باشند مانند
– جری الجری الجریث Djirri اسبله یا سگ ماهی در دریای مازندرانی و رودخانه های آن در رودخانه های کردستان و آذربایجان غربی در کارون و شعب آن با نام علمی silurustriostegus h. جری لاسع djirri lasseye یا سمک السما samaka samma یا اشلمبویاهشت شاخ در اروند رود خرمشهر با نام علمی /
– مار ماهی با نام علمی congre conger
– مارماهی خیلج فارس با نام علمcius lu muraenesox
– الاسقنقور صقنقور saqanquoor در اروند رود – دارخوین با نام علمی (.L) Glyptothorax cous
– زمیر الزمیر ابوزمیر abu zummair در اروند رود دارخوین با نام علمی mystus pelusius (solahder)
Mystus solvilli (Gunther)
برخی از ماهیان ممکن است به جای فلس دارای قطعات استخوانی باشند مانند برخی از گربه ماهیان
۲٫ گروهی از ماهیان فقط در قسمتی از بدن خود فلس دارند به عبارت دیگر ممکن است بدن تقریبا عریان باشد و فقط در نقاط محدودی از بدن فلس وجود داشته باشد هم چنین ممکن است فلس ها چند خار و تیغ تقلیل یافته باشند که موقعیت آن ها بسیار متفاوت می باشد از این گروه می توان ماهیان پولیودونpolyodon و پسفوروس pesphurus نام برد. در ماهی پولیودون بدن فقط در کمربند سینه ای و قسمت بالای دم فلس هایی یافت می شود.
ماهیان تن فقط در قسمت سینه ای فلس دارند ماهی فوروکو در ناحیه سینه ای فلس ندارند در انواعی از ماهیان خاردار gasterosteidae بدن عریان می باشند مانند پونژیتیوس pungitiusو در انواعی دیگر به ویژه ماهی گاستروستئوس gasterosteus بدن از صفحات استخوانی پوشیده شده است وسعت ظهور قطعات استخوانی بر روی بدن با درجه شوری آب محیطی که ماهی در آن زندگی می کند ارتباط دارد.
در ماهیان کوتیده نیکره شمالی که در رودخانه ها و دریاچه ها یبزرگ زندگی می کنند در نزدیکی باله های سینه ای و برروی سر آنها خارهائی مشتق شده از فلس وجوددارد. سایر مشتقات فلسها عباراتند از خارهای گزنده سپر ماهیان تیره دازیاتیده dasyatidae استخوانی اسبک ماهی و شیپورماهی که از تیره سینگاتیده syngnathidae می باشند و ماهیان پگازیده pegasidae همچنین صفحات استخوانی گربه ماهیان لوریکارئییده (loricaiidae) در ماهیان خاویاری و تریگلیده(triglidae) سر و گونه از صفحات استخوانی پوشیده شد و ماهی زمین کن در سردارای ستیغهای استخوانی می باشد. در ماهی کپور آینه ای فقط چند فلس بزرگ در نواحی وسیعی از سطح بدن پراکنده می باشند.
در گروهی از ماهیان فلسها آنقدر کوچک می باشند و یا در عمق پوست قرار دارند که ماهی بدون فلس بنظر میرسد در حالی که چنین نیست ماند مارماهی مهاجر Anguilla قزل آلای جویباری salavelinus fontinalis و ماهی لوت lota در مارماهی مهاجر و ماهی لوت و سه خاری فلسها مانند موزائیک در کنار یکدیگر قرار دارند و همدیگر را نمی پوشانند. ممکن است لبه های آنها در تماس بوده و یا اینکه فواصل بسیار جزئی داشته باشند. در انواعی از ماهیان خلیج فارس که بیشتر در جاسک و چاه بهار صید میشوند و بنام اسب ماهی معروفند در زیر پوست فلس دارند.
در عقرب ماهیان، ماهیات کوریفنیده (coryphaenidae) وسکاله نیز فلس در داخل پوست قرار دارد و در ماهیان قورباغه ای شکل اگر فلس وجود داشته باشد در لعاب غلیظی مخفی می شوند.
۳-بالاخره در گروه بزرگی از ماهیان در تمام سطح بدن و حتی در برخی از آنها بر روی سرپوش آبششی ، گونه ها و روی سر فلس وجود دارد.
در اردک ماهی و ماهیان سر سوسماری شکل فلسها گونه ها و قسمتی از سرپوش آبششی را نیز می پوشانند در ماهیان سرسوسماری باله های شکمی زوائد فلسی قائده ای دارند .
ماهیان سرماری شکل دارای فلس های مدور بر روی بدن و سر می باشند.
در ماهیان آپوگونیده و سیلاجینیده sillaginidae فلس های روی بدن مدور به طور جزئی شانه ای شکل فلس های روی سر پوش آبششی مدور است.
ماهی سنگر روی گونه ها و سرپوش آبششی فلس دارد و روی سر ماهی کفال فلس های درشتی دیده می شود در ماهلی کوازرد فلس ها بر روی سر تا سوراخ های بینی امتداد دارند.
در یک ماهی به نام daya jerdony سوراخ های خط جانبی به جای این که داخل فلس تعبیه شده باشد در زیر فلس ها قرار داد و باله های شنای فرد در قاعده از فلس پوشیده شده اند.
در ماهی عروس یا شانک فلسها که بطور ظریف شانه ای هستند هر قدر بسمت باله های میانی نزدیک می شوند ضخیم تر می گردند.
تعریف فلس ها یا پولک و یاscales و یا ecailles
به طور کلی قطعات شاخی یا استخوانی ossification بوده که به وسیله لاپوست یا کوریون corion ایجاد می شود و روی پوست آن ها را می پوشاند به عبارت دیگر فلس ها از استخوانی شدن لایه زیرین پوست (کوریون) به وجود می آیند شبیه ناخن.
فلس ها که غالبا نرم می باشند در حفرات جیب مانند پوست به طور مجزا قرار داشته و توام با رشد ماهی نمو می کند. فلس های ردیف های جلویی معمولا مقداری از سطح فلس های خلفی را می پوشانند و به این ترتیب پوشش سخت و مقاومی برای نگهداری بدن ماهی به وجود می آورند که در عین حال مانع تحرک آزاد و راحت ماهی نمی شود برخلاف لاک پشت. طرز قرار گرفتن فلس ها را بر روی بدن ماهی می توان به طرز قرار گرفتن صفحات سفالی پشت بام های منازل نواحی جنگلی تشبیه نمود.
در ماهی حوض یا قرمز که دارای فلس های مدور می باشد از هر فلس فقط یک سوم آن از خارج نمایان و دو سوم دیگر توسط فلس های ما قبل پوشیده است بخش آزاد هر فلس همان طور که گفته شد از رو پوست حاوی یاخته های رنگی پوشیده می شود.
طبقه بندی فلس ها
طبقه بندی فلس ها به صور گوناگون انجام یافته است رایج ترین طبقه بندی به شرح زیر می باشد
۱٫ فلس های صفحه ای شکل یا پلاکوئیدی
۲٫ فلس های لوزی شکل یا گانوئیدی
۳٫ فلس های مدور یا سیکلوئیدی
۴٫ فلس های شانه ای شکل یا کتنوئیدی
فلس های صفحه ای
فلس های صفحه ای یا دندان های جلدی یا دوران عتیق یا پلاکوئیدی pelacoide صفحاتی هستند که ساختمان شبیه دندادن داشته و به شکل پونس بوده و در کوسه ماهیان و سپر ماهیان یا ماهیان چهار گوش دیده می شود که قاعده آن ها در پوست جایگزین و نوک بخش سوزنی شکل یا خار عقب برگشته آن ها از پوست خارج ونمایان می باشد که با کشیدن دست از قسمت سر کوسه ماهی به سمت دم آن ها مانند زبری های کاغذ سنباده احساس می شود.
فلس های لوزی شکل
فلس های لوزی شکل یا درخشنده و یا گونوئیدی ganoid scales rhombic به شکل صفحات لوزی شکل به علت دارد بودن مینای زیاد درخشندگی خاصی دارد مینا enamelسطح خارجی آن ها را می پوشاند و ماده درخشان گانوئین ganoin نام دارد.
این نوع فلس ها در ماهیان سنگواره ای و تاس ماهیان یا ماهیان خاو یاری یافت می شود فلس لوزی یا گانوئیدی که گویا با بدن اجداد تاس ماهیان از آن پوشیده شده بود در بدن تاس ماهیان کنونی محو شده و فقط در هلال بالائی باله دمی نوار فلس لوزی محفوظ مانده است این فلس های اصلی و اساسی از بقایای فلسهایی است که در دوران گذشته اجداد انقراض یافته این ماهیان در روی پوست خود داشتند.
فلس های خاص یا فولکرد ها در لاله بالائی باله دم و همچنین در ابتدای باله مخجری و پشتی تاس ماهیان عصر حاضر محفوظ مانده اند
فلس های لوزی شکل هم چنین در ماهیان لپیزوستئیده lapisosterus شمال آمریکا پولیپتروس polypterus رودخانه نیل و ماهی پلیودون polyodon آمریکا یافت می شود.
لازم به تذکر است که بر روی بدن تاس ماهیان یا ماهیان خاویاری پنج ردیف استخوان های برجسته وجود دارد که یک ردیف آن در پشت و دو ردیف در پهلو ها و دو ردیف در زیر شکم واقعند و از هم مجزا می باشند الته تمام پوست بدن را نمی پوشانند.بین ردیفهای پهلوئی بالاتر از خط جانبی و ردیف پشت از صفحات استخوانی و خارها و برجستگیهای استخوانی پوشیده شده است.
عقیده بعضی از محقققین این قطعات استخوانی از فلسهای لوزی شکل منشاء گرفته اند.
فلسهای مدور
فسهای مدور یا شبه مدور یا سیکلوئیدی cycloide: صفحات گردی است که قسمت خلفی آنها یا بخش آشکار فلس صاف بوده و زوائدی ندارد. مانند فلسهای ماهی حوض. فلسهای غالب ماهیان با باله های شنای نرم یا مالاکوپتریجی ای malacopterygii از این نوع می باشند. ولی ماهیان کاراسیده کپورماهیان دنداندار cyprinodontidaeو پوئسیلیده poeciliidae فلسهای شانه ای شکل دارند.
فلس ها شانه ای شکل
فلس های شانه ای شکل یا کتنوئیدی ctenoide به شکل صفحات نسبتا گردی بوده که در قسمت خلفی یای آزاد آن ها دندانه هایی در یک یا چند ردیف وجود دارد شبیه دندان های شانه مانند فلس های ماهی سوف فلس های غالب ماهیان با باله های شنای خاردار یا آکانتویتریجی ای acanthopterygit از این نوع می باشد ولی ماهیان پهلو نقره ای جویباری یا لابیدستس labidesthes فلس های مدور دارند. برخی ماهیان با باله های شنای خاردار دارای هر دو نوع فلس مدور و شانه ای می باشد . ماهی میکروپتروس Microptrus آبهای شیرین شمال آمریکا بیش از دارای فلس های شانه ای شکل بوده ولی بر روی گونه ها قاعده باله های زوج اطراف شکم و جاهای دیگر واجد دستجاب فلس های مدور می باشد ضمنا دندانه های تمام فلس های شانه ای شکل آن یکسان نمی باشد و شدت و ضعف دارد و از یک نقطه تا نقطه دیگر بدن متفاوت می باشد.
فلس ها گاسموئیدی gosmoid
این فلس ها نسبت به فلس های قبلی لایه خارجی نازکتر و سخت تر دارند با وجود این که لایه خارجی این نوع فلس ها از نظر شکل بلور ها با مینای فلس های پلاکوئیدی تفاوت جزئی دارد باز هم ویترودنتین vitrodentine نامیده شده است. لایه زیرین مینا از ماده سخت غیر یاخته ای به نام کاسمین cosmine تشکیل شده است در جلو یک لایه میانی آوندی ادامه می یابد که از ماده استخوانی سوراخ دار به نام ایزوپدین isopedineساخته شده است از مشخصات بارز این دسته از فلس ها آن است که رشد آن ها در لبه فلس از زیر صورت میگیرد نه از خارج زیرا یاخته های زنده سطح آن را نمی پوشاند در ماهی لاتیمریا latimeria فلس های کاسموئید سطح خارج دنداندار داشته و تقریبا ظاهر کلی شانه ای شکل دارد . در ماهیان دودمی dipnoi این فلس ها منظره فلس های مدور دارند زیرا ساختمان کاسموئید قاعده ای زیاد تغییر شکل پیدا کرده است.
در رشد فلس های با برجستگی های استخوانی ابتدا در پوست تجمعات ریز باخته ها ظاهر می شود که غالبا ابتدا بر روی ساقه دمی ماهی تشکیل و از ان جا انتشار می یابند این تجمعات یاخته ای به زودی صفحک یا کانون فلس آینده را به وجود می آورند صفحک های یاد شده در اندازه های مختلف افراد ماهیان گوناگون برای اولین بار ظاهر می شوند و معمولا برای گونه های معمولی اندازه ماهی زیریک اینچ می باشد به زودی ستیغ ها در سطح فلس در حال رشد نقش می بندند در گذشته تصور می شد که ستیغ ها از روی هم قرار گرفتن تیغه های تشکیل دهنده فلس به وجود می آیند بنابراین تنها ستیغ هایی که بر روی سطح فلس های ماهی معمولی و ظاهر می شوند در سمت خارج سطح هنگام رشد تشکیل می گردند و تا حدودی در ارتباط با رشد بر جای ماند در آب های مناطق معتدله نقش بستن ستیغ ها سالانه یا تغییرات فصلی صورت می گیرد که دوایر circuli تا حدودی مصرف سال ها annulus را می سازد عمیق ترین قسمت فلس که صفحه (همچنین صفحه پایه ای لایه تیغه ای) نامیده می شود از لایه های متوالی فیبرهای متوازی ساخته می شود ممکن است آهکی شدن صفحه فیبری برای قوی و ضخیم شدن فلس صورت گیرد آهکی شدن صفحه فیبری برای قوی و ضخیم شدن فلس صورت گیرد با وجود این بعضی از ماهیان فاقد صفحات فیبری می باشند مانند آن چه که در مارماهی مهاجر anguilla مشهود است و در آن فلس کم و بیش از رسوب آهکی به صورت خطوط متحدالمرکز تشکی می شود.
نتیجه گیری
۱٫ در تمام روش های طبقه بندی فلس ها فلس های لوزی شکل یا درخشان موجود بر روی باله دمی ماهیان خاویاری به عنوان فلس واقعی به شمار آمده است
۲٫ علاوه بر باله دمی در جلو باله های مخرجی و پشتی ماهیان خاویاری فولکر دیده می شود.
۳٫ پنج ردیف پلاک استخوانی موجود سطح بدن ماهی به عنوان مشتقات فلس منظور شده و در آنسیکلو یدی lamer از آن ها به عنوان فلس های لوزی شکل عظیم الجثه یاد شده است.
۴٫ در بین ردیف های پنج گانه پلاک های استخوانی کوچکتری نیز پراکنده می باشند.
۵٫ با توجه به مطالب فوق فلس های لوزی شکل بر روی بدن ماهیان خاویاری به اشکال مختلف پراکنده می باشد که با در نظر گرفتن مطالب مربوط به امکان ایجاد تغییرات در پوشش فلس در اثر اصلاح نژاد و یا علل ژنتیکی و یا کمبود مواد معدنی و غذایی مورد نیاز برای ساخته شدن فلس ها و بالاخره جذب شدن فلس ها به علت نیاز به مواد سازنده آن ها برای بدن می توان پذیرفت که محتملا زمانی بدن ماهیان خاو یاری به طور کامل از فلس پوشیده شده بود و به مرور زمان در اثر عوامل مختلف قسمت هایی از آن ها را از دست داده و قسمت های دیگر آن ها تغییر شکل یافته است.
۶٫ شایسته است مقایسه ای بین ماهیانی که به صراحت از آن ها به عنوان ماهیان بدون فلس مانند الجری الاصقنقور ابوالزمیر و مارماهی نام برده شده و ماهیان خاو یاری مقایسه ای به عمل آید ماهیان اولی به هیچ عنوان و هیچ یک از انواع شناخته شده فلس ها را ندارند. از طرف دیگر مضرات آن ها تا حدودی مشخص گشته در صورتی که خواص زیان آوری برای ماهیان خاو یاری بیان نشده است جز این که در فصل تخمریزی همانند بسیاری از ماهیان تخم های آن ها سمی می شوند.۱۵/۹/۶۲ دکتر بابا مخیر
لازم به تذکر است که : بخش فقهی این بحث که توسط آیه الله سید جعفر کریمی عضو حوزه استفتاء امام تهیه شده است در شماره آینده تقدیم دانش پژوهان خواهد شد.
