دکتر سید جعفر شهیدی
تاریخ مدینه منوره
با فریادها و دعوت ها و تظلم ها و افشاگریها و اجتماعات زنده و کوبنده در مجمع مسلمین در مکه مکرمه ،بتها را بشکنیم و شناطین را که در رأس آنها شیطان بزرگ است در عقبات رمی می کنیم .
امام خمینی
سرمه دیده زخاک د راحمد سازند
تالقای ملک العرش تعالی بینند
داد خواهان که زبیداد فلک ترسانند
داد از آن حضرت دین پرور دارابینند
مصطفی حاضروحسان عجم ، مدح سرا
پیش سیمرغ خمش طوطی گویا بینند
خاقانی
« من حج و لم زرنی فقد جفانی »
( حدیث شریف)
مدینه منوره
مدینه. مدینه الرسول ،طیبه ، هجرتگاه پیامبر اکرم ، مرکز تأسیس حکومت اسلامی و نامبردارترین شهرهای اسلامی پس از مکه معظمه ، یکی از شهرهای کشور عربستان سعودی و در پانصد کیلو متری شمال شرقی مکه قرار دارد . ارتفاع آن از سطح دریا ۹۱۶ متر و طو ل جغرافیایی آن ۳۹ درجه و پنجاه و پنج دقیقه و عرض آن ۲۴ درجه و ۱۵ دقیقه است .جمعیت آن ( جز در موسم حج) یکصد هزار تن است . این شهر دردشتی وسیع و ریگزار ساخته شده و به خاطر داشتن قنات ها و کاریزها وخرمابنان فراوان ، هوایی گرم و مرطوب دارد . تابستان ها از نزدیک ظهر تا پسین هوا بشدت گرم می شود ،چنانکه در تابستان درجه گرما تا به ۲۸ درجه سانتی گراد و در زمستانها ممکن است تا صفر پایین آید .
شهرت این شهر به خاطر هجرت پیامبر اکرم بدانجاست ، اما شهرت خود تاریخی طولانی دارد . چنانچه نوشتیم ،نام پیشین آن یثرب است و بعضی جغرافی دانان متأخر احتمال داده اند د رحدود قرن دوم پیش از میلاد مسیح مردمی از نژاد مصر قدیم این را دردست داشته اند و بدین جهت واژه یثرب را لغتی قبطی گرفته اند .
آنچه از نتیجه پژوهشهای دانشمدان اخیر بدست آمده است اینکه در سده چهارم میلادی پس از بهم خوردن وضع سیاسی و اقتصادی جنوب عربستان ، گروهی از مهاجران آن منطقه به یثرب آمدند و چون وضع طبیعی زمین رامناسب دیدند درآنجا سکونت کردند اینان از نژاد قحطانی بودند که بعدها هم ازمهاجران یهودی در داخل شهر و دهکده های مجاورآن ،سکونت کردند . احتمال می دهند درآمدن این دسته بدین شهر پس از ویرانی اورشلیم بدست بخت النصر بوده است. به هر حال آنچه مدینه را در تاریخ اسلام و جهان مشهور ساخت هجرت رسول اکرم بدانجا بود پیامبر در ماه سپتامبر سال ششصد و بیست و در میلادی مصادف با ربیع الاول بود بدین شهر در آمد . سپس این هجرت تاریخ مسلمانان مردم شهر مدینه انصار ومسلمانان مکه مهاجران لقب گرفتند .
رسول اکرم در ماههای نخستین هجرت میان در گروه عقد برادری بست و هر یک تن از عرب های قحطانی باتنی از عرب های عدنانی برادر گشت . و بدین ترتیب آن همچشمی و یا برتری جویی که از صدها سال قبل بین دو دسته شمالی و جنوبی وجود داشت برطرف شد : « وبیاد آورید نعمت های خدا را برخویش که دشمن بودید وخدا میان دلهای شما سازگاری داد و به نعمت او برادر یکدیگر شدید » . پیمان نامه مدینه که باید آنرا کاملترین و جامع ترین اعلامیه حقوق انسانی خواند ، در این شهرو به فاصله کمتر از یکسال از هجرت نوشته شد . پس از آن مدینه مرکز حکومت اسلامی گردید . پس از رحلت پیامبر اکرم تا سال سی وپنجم هجری سه خلیفه این شهر رامقر حکومت خود قرار دادند .
هر چند از آن پس مرکز خلافت به کوفه و سپس به دمشق و بغداد منتقل شد امام مدینه موفقیت معنوی خود را تاسده چهارم هجری همچنان نگاهداشت و جایگاه علم و ادب و موطن بسیاری از علما فقها و صالحان بود .
درسال چهل و یکم هجرت که معاویه خود را خلیفه خود را خلیفه مسلمانان خواند برای اینکه بزرگان مهاجران را همراه داشته باشد و نیز از آن جهت که گروهی از خاندان او در این شهر به سر می برند از بذل مال به آنان دریغ نکرد . این روش درتمام دوران حکومت اموی ادامه داشت ودر نتیجه مدینه از جهت عمران و آبادی پیشرفتی بزرگ کرد . اما به موازات برخورداری این بزرگان از مال و آسایش ،فساد اخلاق نیز در بین آنان رواج یافت . چنانچه هنوز سده نخستین هجرت پایان نیافته بود که مرینه مرکز مهم تربیت موسیقی دانان زن یامرد و صدور آنان به دیگر شهرها گردید وخانه هایی د ر این شهر برپا شد که جایگاه عیاشان بود .
کشتار دسته جمعی مردم به سال شصت و سوم هجری که به امر یزید بی معاویه و به دست مسلم بی عقبه صورت گرفت و به نام ( وقعه حره ) معروف شده یکی از برگ های سیاه تاریخ حکومت امویان است ، و میتوان قسمتی از تباهی عمومی و فساد اخلاق مردم مدینه را در سالهای بعد معلول این فاجعه دانست . پس از انتقال مقر خلافت از دمشق به بغداد ( دوره عباسیان ) خلفای این خاندان توجه چندانی به این شهر نکردند .
حاکمان مدینه
هنگامی که امیر المومنین علی (ع) به دنبال شورشیان (طلحه و زبیر ) که بصره را مرکز مقاومت ساخته بودند به عراق رفت ، و سر انجام کوفه رامقر خود ساخت ، در سالهای ۳۷-۴۰ هجری از جانب آن حضرت سهل بی حنیف و ابو ایوب انصاری به ترتیت به حکومت مدینه معین شدند .
پس از شهادت علی (ع) در سالهای چهلم تا شصتم هجری ،معاویه به ترتیب ابوهریره ،سعید بن عاص ،ولید بن عنبه و عمروبن سعید را به حکومت مدینه معین کرد و پس از اینان درمانده دوره امویان ۲۲ تن از جانب والیان دمشق به حکومت مدینه رسیدند ودو تن از جانب عبدالله بن زبیر که مکه را مرکز خلافت خود ساخته بود برای حکومت به مدینه فرستاده شد ( در سالهای ۶۵-۷۲) سپس از سال ۱۳۲تا ۱۴۸بیش از چهل تن پی در پی اداره این شهر آمدند تا آنکه نوبت به حکومت علویان رسید و تا یکهزارو یکصد هجری مدینه را در دست داشتند .
مدینه به خاطر ضعف حکومت ها و نداشتن برج و باروی استوار بارها مورد هجوم عرب های بیابان نشین واقع می شد . نخستین باروی مدینه بامر محمد بن اسحاق جعدی به سال ۲۳۶ هجری ساخته شد و چهار در برای شهر قرار دادند . عضد الدوله دیلمی به سال ۳۷۲بارویی استوار برای آن ساخت .
سپس محمد بن ابی منصور مشهور به جواد اصفهانی به سال ۵۴۰ هجری بارویی گرد مسجد نبوی کشید . وجمال الدین و زیر صاحب موصل دیوار شهر را که ویران شده بود تجدید بنا کرد . نور الدین زنگی بسال ۵۵۸ . ملک صالح بن قلاون بسال ۷۵۵ و سلطان قایتبای بسال ۸۸۱ و سلاطان سلیم عثمانی بسال ۹۳۹ ، هر یک درترمیم و تجدید باروی شهر کوشیدند .وچون در جنگ وهبیان باروی شهرآسیب دید محمد علی پاشا آن را مرمت نمود . در سال ۱۲۸۵ عبد العزیز دیوار بلندی به ارتفاع ۲۵ متر گرد شهر کشید . در این عصر بخاطر توسعه روز افزون شهر دیوار های قدیمی در بسیاری از مناطق از میان رفته است .
النبی النبی آرند خلایق به زبان
امتی امتی از روضه غرا شنوند
از حریر در او چار ملائک به سه بعد
پنج دم صور به نکجا شنوند
خاقانی
حرم مدنی مسجد النبی ، مسجد پیغمبر که در قسمت شرقی مدینه بنا شده ، پس از مسجد الحرام مشهورترین مسجد در تاریخ اسلامست و یکی از مسجد هاست که به فرموده رسول خدا باید بسوی آن کوچ کرده این مسجد مربعی است . مستطیل که جز قسمت وسط از چهار سو مسقف است ودارای پنج در میباشد .
باب السلام و باب الرحمه در جهت مغرب باب توسل یا باب مجیدی در جهت شمال و باب النسا و باب جبرئیل در جهت شرق.
مسجد مدینه تاریخی دراز دارد هنگامی که رسول اکرم از مکه به مدینه رسید و درخانه ابو ایوب انصاری منزل کرد زمینی را که شتر او در آن بر زمین خفت و در آن خرما می خشکاندند . ازآندو یتینم بود پیامبر آن زمین را از ولی آن دو طفل به ده دینار خرید و مسجد رادرآن ساختند مساحت زمین در آن روز در حدود هفتصدو پنجاه متر را بوده است ۲۵ در ۳۰ .صحن مسجد راباریگ سیاه فرش کردند دیوارها را باخشت و گل بالا بردند .
پیامبر شخصا در ساختمان این مسجد کمک می کردند . قسمتی از مسجد را باشاخ و برگ درخت خرما مسقف کردند واین سقف را بر روی پایه هایی از تنه درخت خرما نهادند سه در از جانب شرق و غرب و جنوب برای آن قرار دادند جهت شمال متوجه قبل نخستین مسلمانان ( مسجد القصی ) بود . سپس جهت قبله بخانه کعبه تغییر یافت و درداخل مسجد صفه ای ( ایوانچه مانند ) آماده کردند که مستمندان در آنجا بسر می بردند . اینان همان دسته از مسلمانانند که به اصحاب صفه معروفند .
خانه های زنان پیامبر حجره هایی بود دراطراف مسجد قرار داده شد . چون رسول خدا از جنگ خیبر بازگشت مسجد را از سه سوی شرق غرب و شمال وسعت داد و بصورت مربعی د رآمد که هر ضلع آن یکصد ذراع بود چون پیامبر بجوار پروردگار رفت او راد رحجره عایشه که د رکنار مسجد بود بخاک سپردند . پس از رحلت رسول اکرم ، مدتی در مسجد تغییری صورت نگرفت . چه می گفتند چون پیغمبر خود در ساختمان این مسجد شریک بود تصرف در آن روا نیست ، سر انجام ضرورت آنانرا بدین تغییر واداشت . کسانی که در کنار مسجد سکونت داشتند خانه های خود را بخشیدند و بر وسعت مسجد افزوده شد .
نخستین تغییر در عهد عمر بسال هفدهم از هجرت صورت گرفت . عمر دیوار مسجد را نوسازی کرد . بعض ستونها را تغییر داد و اندکی از سه سمت غرب ، شمال و جنوب به مساحت مسجد افزود . ( سال هفدهم هجری ) در خلافت عثمان در سال بیست و نهم هجری مسجد را از چهار جهت و سعت دادند . و رواق ها از جانب شرق و شمال و سمت قبله برای آن ساختند .
در خلافت ولید بن عبد الملک ، عمربن عبد العزیز که از جانب وی حاکم مدینه بود مسجد را از سوی شمال و غرب و شرق وسعت داد . خانه های زنان پیامبر را داخل مسجد کرد برای مسجد چهار مأذنه ساخت و صحن آن را با سنگ مرمر فرش کرد . این نوسازی از سال هشتاد و هشت تا سال نود و یک هجری ادامه داشت . بسال ۱۶۰ تا ۱۶۵ هجری مهدی عباسی دیگر بار د ر نوسازی آن کوشید .
بسال ۶۷۸ قلاون برای مسجد گنبد ساخت . بسال ۸۳۱ الملک الاشراف بر سابای و بسال ۸۵۳ ملک ظاهر برقون درآن تعمیرات دیگری کردند .
در سال ۸۶۶ بر اثر صاعقه جانب بیرونی روضه مطهر آسیب دید اما خود روضه مصون ماند از آن روزگار شعرهایی از شاعران مذاهب اسلامی در دست است که هر دسته بگمان خود می خواسته است شومی این حادثه رادر نتیجه بدعت دسته دیگر بدانند . باری چون خبر آتش سوزی به قایتبای پادشاه مصررسید . بنایان و معماران مخصوص را بمدینه فرستاد . آنان مسجد را نوسازی کردند . بر بالای گنبد پیشین گنبدی بلندتر بر آوردند . در سال ۹۸۰ سلطان سلیم تعمیراتی دیگر انجام داد و در سال ۱۲۲۳ سلطان محمود گنبد را نو سازی کرد . در سال ۱۲۵۵ آنرا برنگ سبز نمود بدین جهت به قبه‌الخضرا مرسوم شده است . نوشته اند سلطان عبد المجید مبلغ یک میلیون لیره عثمانی صرف این تعمیرات کرد . در سلطنت سلطان عبدالمجید به سال ۱۳۲۶ هجری مسجد را برق کشی کردند اثر تعمیراتی که دردوره اخیری پادشاهان عثمانی درمسجد نبوی صورت گرفت چنان بودکه تا عصر ما نیز باقی مانده است .
در سالهای ۱۳۷۵-۱۳۷۰ دولت عربستان سعودی با صرف هزینه ای درحدود پنچاه میلیون ریال سعودی تعمیراتی در مسجدپدید آورد.
مساحت مسجد به شانزده هزارو سیصد بیست و شش متر می رسد . مسجد کنونی دارای ۷۰۶ ستون و ۶۸۹ طاقنما و نه در و ۴۴ پنجره است و پایه های دیوارها و ستون ها به عمق ۵ متر از زمین استوار شده و دو مناره تازه به ارتفاع ۷۰ متر ساخته شد.
روضه نبوی
میان منبر و خانه من باغی است از باغهای بهشت روضه نبوی مسافت میان قبر پیامبر . کمبر ـم جضرن تسن / ط.ل ـم بیسن . ئ. کبر . عرض آن پانزده متر. درسمت غربی محرات مسجد منبری است از سنگ مرمر در نهایت زیبایی . که سلطان مراد سوم آن را در محرم سال ۹۹۸ هجری هدیه مسجد کرد و آنرا بجای منبر قایتبای قرار دادند.
مسجد های مدینه
بجز مسجد نبوی ، مسجد های معروف دیگری در خارج و داخل شهر مدینه موجود است که بعضی آنها تاریخی طولانی دارد . چون : مسجد قبا مسجد ذو القبلتین .
مسجد قبا
قبل دهکده ای است که مقارن هجرت پیامبر به مدینه ، طائفه بنی عمروبن عوف درآن سکونت داشتند . بین آن دهکده ومدینه دو میل مسافت بود . مسجدی که بنام قبا معروف است د راین دهکده ساخته شد بارها تجدید بنا شده است . درحال حاضر مجددا آن رانوسازی کرده اند . و مرافق بسیاری بدان پیوسته اند گویند این نخستین مسجد د راسلام است و آن را صحابه رسول خدا که از مکه به مدینه هجرت کردند و در این دهکده ساکن شدند ساختند و گویند مقصود از مسجدی که بنیاد آن بر پرهیزگاری است این مسجد است و دسته ای دیگر گفته اند آن آیات درباره مسجد نبوی درمدینه است.
مسجد ذو القبلتین
مسجدی است در شمال غربی مدینه که بنام بنی سلمه معروف بوده است و در این مسجد درماه شعبان سال دوم از هجرت بوده است که پیامبر نماز ظهر را می خواند و آیه تغییر قبله بر وی نازل گشت و پیامبر در بین نماز روی خود را ازبیت المقدس به کعبه برگرداند .
در این مسجد بیاد بود این تغییر دو محراب بسوی قبله نخستین وقبله دوم ساخته اند . ساختمان مسجد در طول این مدت دراز دستخوش تغییرات گردیده است .
مسجد فتح این مسجد در شما ل غربی مدینه دردامنه کوه سلع و اقع است . در این مسجد بود که پیامبر در جنگ خندق برمشرکان نفرین کرد، و آنان شکست خوردند .
احد
کوهی است بفاصله دو کیلومتر از مدینه در جهت شمال شهر که غزوه معروف احد در ماه شوال بسال سوم هجرت در دامنه این کوه رخ داد وگروهی بسیار از اصحاب پیامبر و از جمله حمزه بن عبد المطلب عموی آن حضرت در این جنگ شهید شد .
بقیع
قبرستان معروف و قدیمیترین قبرستان در اسلام که هنوز حدود آن برجای ونام بقیع غرقد است .بقیع درختان انبوه و غرقد درخت عوسج ( سیاه توسکا) است . این قبرستان درناحیه شرقی مدینه قرار دارد طول آن ۱۵۰ و عرض آن یکصد متر بوده است و در آن قبر چهار تن از امامان : امام حسن مجتبی ، امام علی بن الحسین ، امام محمد باقر و امام جعفر الصادق علیهم السلام ،و نیز دختر پیامبر فاطمه زهرا ( بقولی ) در این قبرستان است . همچنین قبر ابراهیم فرزند پیامبر وقیه و ام کلثوم وزنان حضرت . گذشته از این بزرگان ، هزارها تن از صحابه کبار و تابعین وصلحا و اخیار و زاهدان وعابدان در این قبرستان است .
جز این چند جا مسجدهای دیگری نیز درداخل و خارج مدینه وجود دارد چون : مسجد الشمس ، مسجد علی ، مسجد فاطمه زهرا ، مسجد سلمان…..
