چه کنیم تا بیمار نشویم؟

طب پیشگیری برای همه
دکتر سید حسن عارفی
پیشگیری بیماریهای قلب و عروق
بیماریهای قلب و عروق یکی از شایعترین بیماریها به حساب می آید. آمارها نشان می دهد که مرگ و میز ناشی از بیماریهای قلبی و عروقی بیش از بیماری های دیگر است. بدین دلیل ارزش آن را داردکه در درجه اول بطور مختصر از ساختمان قلب و عروق اطلاعات کافی داشته و نحوه فعالیت و عمل این سیستم مجهز و دقیق را با هم بررسی کنیم، تا بتوانیم با بیماریهای مربوطه بهتر آشنا شویم و در پایان، پیشگیری های لازم را تذکر خواهیم داد.
تعریف قلب
قلب عبارت از توده عضلانی است که از چهار حفره تشکیل شده است. دو حفره در طرف راست و دو حفره در سم چپ قرار دارد. دو حفره کوچک فوقانی بنام دهلیز و دو حفره بزرگتر تحتانی بنام بطن نامیده می شود.
دریچه ای که حفره بالا را در طرف راست به حفره پائین متصل می کند بنام دریچه سه لتی و دریچه ای که در طرف چپ، حفره بالا را به پائین متصل می کند بنام دریچه میترال نامیده می شود. بعبارت ساده تر، قلب شبیه تلمبه ای است که دارای چهار حفره است مطابق شکل ذیل:

خون وریدی که بدون اکسیژن می باشد از سر و گردن توسط ورید اجوف فوقانی و خون وریدی دیگر که بدون اکسیژن می باشد از داخل شکم و پاها توسط ورید اجوف تحتانی به دهلیز راست می‌ریزد. خون موجود در دهلیز راست از طریق دریچه سه لتی وارد بطن راست می شود. مطابق شکل ذیل:

خون وارد شده به داخل بطن راست همانطور که ذکر شد فاقد اکسیژن می باشد و برای دریافت اکسیژن از هوای خارج و از دست دادن اکسید دو کربن که برای بدن زاید و مورد نیاز نیست ،به ریه ها می رود. خون بطن راست از طریق رگی که در بطن راست موجود است بنام شریان ریوی به ریه ها می رود.
در دهانه شریان ریوی دریجه ای است که آن را دریچه شریان ریوی نامند. مطاق شکل(۳)
خون وارد ریه ها می شود و توسط رگهای بسیار باریک در مجاورت هوای خارج قرار می گیرد. هوای خارج که توسط تنفس وارد ریه شده اند، وارد حبابهای هوائی کوچک می شود. خون موجود در رگهای باریک که در دیوارهای حبابهای هوائی قرار گرفته اند اکسیژن لازم را از هوا دریافت و اکسید دو کربن را – که گازی سمی برای بدن است- به هوای خارج می دهد به عبارت علمی تر: مبادله گازی انجام می شود. مطابق شکل ذیل:

اگر یک قسمت کوچکی از ریه را با بزرگنمائی نشان دهیم، ساختمان حبابهای ریه و وضع قرار گرفتن رگهای باریک ریه و ارتباط آنها را با هم خواهیم دید. مطابق شکل ذیل:

خون جاری در مویرگهای جدار حبابهای هوائی، اکسیژن موجود در هوای داخل حبابهای هوائی را جذب و اکسید دو کربن را که برای بدن سمی است، وارد هوای داخل حبابهای هوائی می کند. مطابق شکل ذیل:

اکسیژن با علامت O2 و گاز سمی اکسید کربن با علامت CO2 نشان داده شده است. جهت فلش نمایانگر جهت عبور گاز مربوطه است. خونی که از جدار حبابهای هوائی عبور می کند حاوی مقدار فراوانی اکسیژن و مقدار ناچیزی اکسید دو کربن است.
خون داخل مویرگها با مشخصات فوق از طریق وریدهای ریوی وارد دهلیز چپ می شود.

بنابراین خونی که وارد دهلیز چپ می شود حاوی اکسیژن زیاد و اکسید دو کربن کم می باشد. این خونه از طریق دریچه ای که بین دهلیز چپ و بطم چپ قرا دارد بنام دریچه میترال وارد بطن چپ می شود.
خون بطن چپ توسط شریان بزرگ قلب بنام آئورت به سر و گردن و قلب و اعضای داخل شکم مثل کلیه و روده و کبد و نیز به پاها و دستها خواهد رفت. در ابتدای شریان آئورت، دریچه ای است که به نام دریچه آئورت نامند. مطابق شکل ذیل:

آنچه در فوق بیان شد و با شکلهای ساده نشان داده شده است در شکل ذیل جمع آوری و در یک شکل ساده جریان خون و قلب و عروق بزرگ نشان داده شده است.

خون در تمام نقاط بدن جاری است، ابتدا در داخل شریانهای بزرگتر و بعد شریانهای کوچک و سپس در رگهای خونی بسیار باریک بنام مویرگها جریان دارد. مویرگهای خونی از بین سلولها عبور می کنند و غذای لازم را به سلولها می دهند و مواد زائد آنها را دریافت می کنند و در مسیر خود از راه کلیه و ریه و پوست و کبد و غیره، مواد زائد خود را دفع می کنند. همانگونه که آجر، واحد ساختمانی یک ساختمان است، سلول، واحد ساختمانی بدن انسان است. و مویرگهای خونی از بین سلولهای بدن عبور می کنند، مطابق شکل (۱۰):
پیشگیری بیماریهای قلبی و عروقی
پیشگیری بیماریهای قلبی و عروقی عبارت است از جلوگیری از بیمار شدن و ضایعه دیدن هرکی از اجزاء فوق است، زیرا در صورتی خون در مسیر پر پیچ و خم و طولانی خود بخوبی انجام می گیرد که تمام اجزاء سالم باشند.
از نوشته های قبل چنین نتیجه می گیریم:
قلب شامل قسمتهای ذیل است:
۱-عضله قلب که عبارت از دیوراه عضلانی حفرات قلب است.
۲-حفرات چهارگانه قلب که شامل دهلیز راست، دهلیز چپ، بطن راست و بطن چپ است.
۳-دریچه‌های قلب:
الف- دریچه سه لتی که ارتباط بین دهلیز راست و بطن راست است.
ب- دریچه میترال که ارتباط بین دهلیز چپ و بطن چپ است.
ج- دریچه شریان ریوی که ابتدای شریان ریوی قرار دارد و خون از بطن راست بداخل ریه ها هدایت می شود.
د- دریچه آئورت: خون از بطن چپ از دریچه آئورت به داخل شریان بزرگ بدن بنام آئورت وارد شده و خون مملو از اکسیژن به تمام اعضای بدن می رود.
۴-قلب را پرده ای به شکل آستر می پوشاند که آنرا “پریکارد” نامند.
۵-عروق بدن شامل قسمتهای ذیل است:
۱٫شریانها که خون مملو از اکسیژن در داخل آنها جاری است
۲٫وریدها که خون جاری در آنها حاوی اکسیژن کم و اکسید دو کربن زیاد است.
۳٫لنفاتیک که مایعات بین بافتها و بین سلولها را جمع آوری کرده و بطرف قلب هدایت می کند.
می توان گفت که خون توسط تلمبه بدن که همان قلب است. بوسیله قلب راست که شامل دهلیز راست و بطن راست است. دریافت شده و توسط قلب چپ که همان دهلیز چپ و بطن چپ است به تمام اعضای بدن فرستاده می شود. مطابق شکل (۱۱):
سیستم قلب و عروق در انسان، مشابه اکثر پسانداران به نحوی خلق شده است که تحت شرایط مختلف، انعطاف پذیر و قادر به تغییرات و نوسانات موقتی می باشد . به عبارت دیگر، قلب انسان در حدود ۷۰ بار در دقیقه ضربان دارد، ولی با فعالیت، ممکن است تعداد ضربان قلب، افزایش و یا استراحت، کاهش پیدا کند. و یا در موقع بالا رفتن از پله طولانی یا از تپه پرشیب، یا از کوه، ضربان قلب، تند شده و انسان را مجبور به تنفس تند و عمیق بنماید. ولی به فاصله کوتاهی با استراحت بحال طبیعی برخواهد گشت.
اصولاً انسان نباید ضربان قلب و جریان خون در سیستم قلب و عروق را حس کند، قلب و عروق قادرند خود را بفوریت با شرایط جدید تطبیق داده و شخص، احساس ناراحتی نکند. بنابراین در صورتی که شخص ضربات کوبنده و تپنده خود را در قفسه صدری حس می کند، و یا بالارفتن از تعداد معدودی پله، یا سربالائی مختصر، دچار تنگی نفس شدید می شود، باید بفوریت توسط پزشک حاذق، معاینه شود تا در صورت وجود بیماری از پیشرفت بیماری جلوگیری بعمل آید. بعبارت دیگر:
تا زمانی که عضله قلب قدرت کافی دارد و در عمل خود لیاقت کافی را دارا می باشد، و دریچه های قلب نیز هم آهنگ با عضله قلب فعالیت می کنند و موقع باز شدن کاملاً باز و موقع بسته شدن کاملاً بسته می شوند، و پرده اطراف قلب سالم است و مایعی در اطراف قلب جمع نشده و فشار خون شریانی در حد طبیعی است و عروق نیز سالم هستند، عمل تلمبه ای قلب بخوبی انجام می شود.
در صورتی که یکی از اجزاء سیستم قلب و عروق بیمار شود، سبب نقص در عمل تلمبه ای قلب خواهد شد، و در نهایت، جریان خون بخوبی انجام نمی گیرد. در صورتی که قلب در مقابل فعالیت یا در انجام کار عادی نارسا بشود، آن قلب را “نارسا” گویند. اگر علت نارسائی عضله قلب در طرف راست قلب باشد یعنی تنفس در دهلیز راست و بطن راست و دریچه شریان ریوی و شریان ریوی باشد، در این صورت نارسائی را تحت عنوان “نارسایی قلب راست” نامند. و اگر علت نارسائی عضله قلب در طرف چپ قلب باشد یعنی نقص در دهلیز چپ و بطن چپ و دریچه شریان آئورت و شریان آئورت باشد، در این صورت نارسائی را تحت عنوان ” نارسائی قلب چپ” نامند. از طرفی اگر خون کافی به عضله نرسد وعضله قلب دچار کم خونی شود درد قلبی به وجود می آید.
نارسا شدن قلب چپ سبب ایجاد تنگی نفس، سرفه و عدم امکان دراز کشیدن درسطح افقی و بدون متکا می شود. نارسائی قلب راست سبب برجسته شدن رگهای گردن و بزرگی کبد، تجمع آب و نمک در شکم و پاها می شود که با فشار انگش روی پوست مشخص می شود. ورم را می توان با فشار دادن روی پوستی که در زیر آن استخوان است تشخیص داد و در صورت وجود ورم مثل حالتی است که انسان انگشت خود را به خمیری نرم فرو برد، در ابتدا جای انگشت به شکل فرورفتگی می ماند و بتدریج جای انگشت پر خواهد شد.
در صورتی می توان از بروز بیماری قلبی و عروقی جلوگیری نمود که علت ایجاد کننده آنها را بدانیم. بدین دلیل در ذیل علل بیماریهای قلبی و عروقی را مختصراً ذکر می کنیم:
علل بیماریهای قلبی و عروقی:
بطور کلی عللی که سبب بیماریهای قلبی و عروقی می شود به دو قسمت تقسیم می شوند بترتیب:
اول- مادرزادی: که نوزاد در موقع تولد به بیماری قلب و عروقی مبتلی می باشد. بیماری های مادرزادی قلب و عروق نیز به علل ذیل بوجود می آیند:
الف – عامل ارثی: ناشی از انتقال یک صفت ارثی از نسلی با نسل دیگر است. مثلاً اگر در والدین یا اجداد شخصی، بیماری قلبی بخصوصی وجود داشته باشد، احتمال آنکه آن بیماری به فرزندان آنها منتقل شود زیاد است.
ب- عامل محیطی : ناشی از تأثیر عمل محیطی می باشد مثل اثر بعضی داروها در بوجود آمدن بیماری مادرزادی قلب، به عبارت دیگر مصرف بعضی داروها توسط مادر در دوران بارداری ممکن است سبب بروز بیمار قلب و عروقی در نوزاد شود.
دوم – اکتسابی: شامل بیماریهایی است که در موقع تولد وجود ندارد و به علل ذیل ایجاد می شود:
۱-عفونتها:
الف- گلو درد چرکی که اگر توسط میکروب مخصوصی بنام آسترتبوکک باشد ممکن است سبب تب حاد روماتیسمی شده و بعد از مدتی روماتیسم قلبی به شکل بیماری عضله قلب، در دریچه های قلب ظاهر شود.
ب-سیفلیس: در گذشته نسبتاً فراوانتر از عصر حاضر بود و بخصوص سبب بیماری شریان آئورت می شود.
ج-بیماریهای ویروسی ( میکروبهای بسیار ریز) که بخصوص سبب بیماری عضله قلب و آسترپوششی اطراف قلب یعنی “پریکارد” می شود.
د- انگلی، بعضی انگلها می توانند سبب بیماری قلبی در انسان شوند مثل “تریشین” که از گوشت آلوده خوک به انسان منتقل می شود.
۲-فشار خون شریانی بالا: در صورتی که فشار خون شریانی بالا رود و بیمار تحت درمان قرار نگیرد، ممکن است قلب و عروق دچار ضایعه و صدمات جبران ناپذیری شوند.
۳-بیماری قند: عدم کنترل بیماری قند سبب بروز بیماریهای قلبی و عروقی زودرس خواهد شد .
۴-مصرف زیاد چربی های حیوانی می تواند سبب ایجاد بیماری قلبی و عروقی زودرس شود.
۵-اگر ارثی چربی های خون، بالا باشند، باعث بیماریهای قلبی و عروقی خواهند شد.
۶-مصرف مشروبات الکلی، مخصوصاً سبب بیماری عضله قلب می‌شود.
۷-چاقی مفرط، یک علت شایع بیماری قلبی و عروقی محسوب می‌شود.
۸-عدم فعالیت و حرکت کافی: کسانی که در برنامه روزمره فعالیت بدنی دارند، بیشتر به بیماریهی قلبی و عروقی مبتلی خواهند شد.
۹-خوی و خلق: اشخاصی که زود رنج هستند و با کوچکترین تحریک محیط، کنترل خود را از دست می دهند وعصبانی می شوند و افرادی که عوامل کوچک و بزرگ محیط، سبب تحریک اعصاب آنها می شود و آنها را تحت تأثیر قرار می دهد، بیشتر به بیماریهای قلبی و عروقی مبتلی خواهند شد.
۱۰-مصرف داروهای جلوگیری از حاملگی: سبب بروز بیماری های قلبی و عروقی فراوان می شوند.
۱۱-تصادفات: در تصادفات اتومبیل و غیره گاهی شریان بزرگ بدن یعنی آئورت پاره می شود و یا ممکن است عضله قلب صدمه ببیند، و حتی تصادفات شدید سبب پاره شدن قلب می شود.
۱۲-مصرف دود حاصل از سوختن توتون یکی از مهمترین عوامل بیماریهای قلبی و عروقی در عصر حاضر است.
۱۳-کمبود بعضی ویتامین ها می تواند سبب بروز بیماری قلبی شوند.
۱۴- قلب و عروق ممکن است در بیماریهای اعضای دیگر بدن بطور ثانویه یا اولیه به بیماری مبتلی شوند.
بنابراین در تمام بیماریها،باید قلب و عروق را از نظر دور نداشته و گرفتار شدن آنها را مورد بررسی دقیق قرار داد.
حضرت امیرالمؤمنین(ع):
اَلمِعدَهُ بَیتُ الدّاءِ وَالحِمیَهُ رأسُ الدَّواءِ (سفیه البحار ج ۲ ص۷۸)
معده جایگاه بیماریها است(بیشتر بیماریها از پرخوری است) و پیشگیری بهتری درمان است.