دکتر سید حسن عارفی
در مقاله ی پیشین، درباره ی گرمازدگی، راههای مبادله حرارت بدن با محیط، علائم شوک به علت گرما و خلاصه مقداری راجع به درمان گرمازدگی بحث کردیم. اینک در دومین و آخرین قسمت این بحث، در مورد پیشگیری از ایجاد سندرمهای ناشی از گرما و گرمازدگی مطالبی را تقدیم خوانندگان عزیز می نمائیم. به امید اینکه زائران محترم بیت الله الحرام با مطالعه دقیق این بحث، از بیماری خطرناک گرمازدگی در آن هوای بسیار گرم عربستان، جلوگیری به عمل آورده، مناسک حج را با آرامش انجام دهند.
از آنجائی که در طب، همیشه پیشگیری بر درمان ارجح است و به قول معروف: در پیکار هستی بر نیستی، اول پیشگیری بعد درمان می باشد.
بنابراین در ذیل نکات لازم که از نقطه نظر پیشگیری، ارزش بسیار ارزنده دارد بیان خواهد شد.
پیشگیری از ایجاد سندرمهای ناشی از گرما و فعالیت های بدنی در محیط گرم:
۱ـ نوشیدن آب و خوردن موادی مثل نمک طعام قبل از وارد شدن در محیط گرم که با فعالیت بدنی نیز همراه است.
۲ـ پوشیدن لباس نازک و سبک و رنگ سفید و یا رنگ روشن.
۳ـ چون افراد مسن و افراد در سنین پائین بیشتر مستعد به بیماریها و سندرمهای ناشی از گرما می باشد، نکات متذکر شده در فوق بیشتر لازم الاجرائ است.
۴ـ استفاده مکرر از حمام و دوش آب سرد، و حتی الامکان کوشش کنند در شبانه روز حداکثر ایام خود را در محیطی خنک به سر برند و در صورت احتیاج در زمانی که هوای محیط خنک ترین زمانها را دارد از محل زندگی خود خارج شوند.
۵ـ کوشش کنید از نظر فیزیولوژیکی در حالت متعادل باشند، از پر خوری زیاد و یا کم خوری جلوگیری کنند.
۶ـ افرادی که مبتلا به بیماریهای مزمن قلبی، عروقی، کلیوی، کبدی پوستی و غیره هستند باید از انجام فعالیت های بدنی پرهیز کنند. تا زمانی که بدن انسان قادر به عرق کردن باشد می تواند در مقابل درجه حرارتهای بالا مقاومت کرد، و حرارت های بسیار بالا را تحمل کند. ولی به شرط آن که آب و کلرور سدیم که مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده عرق است از خارج تامین و با خروج این مواد مجددا و مکررا تامین شود.
۷ـ لباس افرادی که در محیط گرم به فعالیت مشغولند باید علاوه بر نازک بودن و سبک بودن، از جنس نخی باشد تا عرق قابل نفوذ و حتی الامکان جریان هو از جدار آن قابل عبور باشد.
۸ـ از لباس هائی که غیر قابل نفوذ به عرق می باشند و از مواد نایلونی و یا مواد مشابه ساخته شده اند باید پرهیز کرد.
۹ـ همان گونه که ذکر شد باید به مقدار کافی و غیر محدود آب نوشید. بنابراین محدود کردن نوشیدن آب در افرادی که در محیط گرم مشغول فعالیت هستند صحیح نیست.
۱۰ـ در اثر فعل و انفعالات متعدد داخل سلولی و سوخت و ساز حاصل از مواد غذائی مقدار فراوان انرژی در سلول و میتوکندری ایجاد می شود که مقداری به مصرف فعل و انفعالات داخل و خارج سلولی می رسد ولی چنان که متذکر شده ایم مقداری حرارت که برای بدن، زائد و بی فایده است باید از بدن دفع شود. هر چه غذای مصرف شده بیشتر باشد و یا کار عضلانی بیشتر باشد مقدار انرژی تولید شده و در نهایت حرارت ایجاد شده زیاد خواهد بود.
بنابراین در محیط گرم که بدن قادر به دفع مقدار محدودی حرارت از بدن است، توصیه می شود که از یک طرف از مصرف غذا مقدار بیش از حد مواد غذائی که خود تولید کننده انرژی و حرارت است جلوگیری نمود و از طرف دیگر تا حد امکان از فعالیت عضلانی و کار سخت در محیط گرم پرهیز نمود. و بدین طریق انرژی و در نتیجه حرارت تولید شده را به حداقل امکان برسانیم تا بدن بتواند قدرت دفع حرارت زائد را داشته باشد.
۱۱ـ در اثر فعالیت های بدنی و یا بیماریهای تب زا، درجه حرارت بدن ممکن است بالاتر از حد طبیعی رود. ولی بالاترین درجه حرارت که اعمال مغز از بین نمی رود و بعد از پائین آمدن درجه حرارت، فونکسیونها و اعمال مغز قابل برگشت است ۴۲ درجه سانتی گراد است. درجه حرارت ۵/۳۴ سانتی گراد معمولا همراه با عوارض شدید و مرگ است. بنابراین باید از درجه حرارت های بالا و به خصوص نزدیک به ۵/۴۳ درجه جلوگیری نمود.
۱۲ـ چون یکی از عوارض ناشی از گرما، راشهای پوستی است و به خصوص نوع عفونی، بهداشتی درجه حرارت آب وان و دوش و استخر هر چه گرمتر باشد رشد باکتریها را مناسب تر میکند. از این رو، باید از وان آب گرم و شنا در استخر آب گرم و دوش آب گرم پرهیز کرد.
۱۳ـ چون در محیط گرم و در حال فعالیت بدنی تنها طریق از دست دادن حرارت به وسیله عمل تبخیر است، بنابراین باید کوشش شود این عمل تبخیر که به وسیله ترشح عرق از غدد اکرین انجام می مشود به خوبی انجام گیرد. و از فاکتورهائی که سبب کاهش عرق کردن مثل کم بودن آب بدن و له شدن مجاری خروجی غدد عرق به علت عرق ریزش فراوان و به مدت طولانی جلوگیری نمود. در صورتی که آب کافی در بدن انسان نباشد غدد عرق قادر به ترشح عرق کافی نخواهند بود.
۱۴ـ در فعالیت های بدنی مساوی، خانم ها در مقایسه با آقایان کمتر عرق می کنند و حرارت تولید شده را خانمها بیشتر نگه می دارند به خصوص اگر در دوره بعد از تخمک گذاری باشند. بنابراین در محیط گرم که همراه فعالیت بدنی است خانمها باید نکات پیشگیری شده را بیشتر رعایت کنند.
۱۵ـ مطابق مطالعات kerslake موقعی که عرق ریزش، به حد ماکزیم خود می رسد عمل تبخیر در این حد عرق ریزش به خوبی انجام نمی گیرد و مطابق محاسبه به یک سوم ظرفیت تبخیر می رسد. از این مطالعه چنین نتیجه گیری می توان کرد که در محیط گرم عرق ریزش به حد ماکزیم در انسان برای از دست دادن حرارت صددرصد مفید واقع نمی شود زیرا تمام عرق ایجاد شده تبخیر نمی شود. از طرفی افرادی که عادت به فعالیت بدنی ندارند اگر ناگهان وارد محیط گرم شوند و مجبور به فعالیت بدنی باشند مقدار فراوان عرق خواهند کرد. و این برعکس آن است که در افرادی که قبلا عادت به فعالیت داشته اند، زیرا این افراد که سابقه فعالیت بدنی داشته اند کمتر عرق می کنند.
از مطالعات فوق این نتیجه را نیز می توان گرفت که بهتر است قبل از آن که افراد وارد محیط گرم شوند و فعالیت بدنی در محیط گرم شروع کنند چند مدتی خود را وادار به فعالیت در محیط گرم نمایند و بدین طریق عرق ریزش آن ها در ورود به محیط جدید که گرم و توام با فعالیت بدنی است فراوان نخواهد بود و عرق ریزش فراوان که از طرفی عرق آنها تبخیر نخواهد شد. به عبارت دیگر تمرین و فعالیت در محیط گرم قبلی سبب می شود که با ورود به محیط گرم و فعالیت در چنین محیطی:
۱ـ مقدار عرق ریزش کمتر خواهد بود.
۲ـ مقدار کلرور سدیم چنین عرقی کمتر از مواردی خواهد بود که تمرین و فعالیت در محیط گرم نداشته اند.
۳ـ مقدار کم عرق تبخیر خواهد شد و چون درصد تبخیر عرق ریزشهای کم بیشتر است از دست رفتن حرارت بدن نیز زیادتر خواهد بود.
۱۶ـ تراکم یون سدیم که در عرق یافت می شود در حدود ۸۰ــ۲۰ میلی اکیوالان در لیتر است که در پلاسما در حدود ۱۴۰ میلی اکیوالان در لیتر است. بنابراین در موقع ترشح عرق به تدریج تراکم سدیم پلاسما بالا خواهد رفت. در این مرحله نوشیدن نوشابه ای غنی از نمک غیر از آن که لذت بخش است نتیجه دیگری برای بدن ندارد بلکه مضر است و توصیه می شود آب خالص بنوشند زیرا آب خالص مفیدتر و مؤثرتر است تا آب و نمک.
۱۷ـ این نکته را لازم است که متذکر شویم: چون به تدریج نمک بدن از راه عرق دفع می شود باید کمبود نمک بدن و تامین ذخیره نمک را با اضافه کردن نمک در غذای روزانه و حتی اضافه کردن نمک به سالاد و سبزیجات غیره جبران نمود.
۱۸ـ همراه دفع سدیم در عرق املاح و مواد دیگر نیز دفع می شود از آن جمله است پتاسیم. مقدار دفع پتاسیم از راه عرق بیش از ۵/۵ میلی آکیوالان در لیتر است و این بیش از مقداری است که در پلاسما وجود دارد ولی در عمل با عرق ریزش کمبود پتاسیم پلاسما مشاهده نمی شود.
نکته مهم آن است که پتاسیم از راههائی مثل غذاها و خشکبار وارد بدن می شود و نمک طعام معمولی نیز مقدار قابل ملاحظه ای پتاسیم به همراه دارد. بنابراین خوردن نمک طعام به مقدار کافی پتاسیم مورد احتیاج بدن را نیز تامین خواهد کرد. منبع های خوب پتاسیم برای جلوگیری از کمبود عبارت است از: میوه جات، مغز خشکبار، موز، مرکبات، خربزه و گردو.
۱۹ـ همراه عرق مقداری مگنزیوم نیز دفع می شود و در مواردی که عرق ریزش به مدت چند روز در محیط گرم ادامه یابد ممکن است ذخیره مگنزیوم بدن که در حدود ۲۰۰۰ میلی اکی والان است تخلیه شود و تغییرات الکتروکار دیوگرافی به وجود آورد بنابراین توصیه می شود برای جلوگیری از کمبود مگنزیوم از سبزیجات کلروفیل دار (سبز) به مقدار کافی استفاده شود.
۲۰ـ Costill Cote در ۱۹۷۵ افرادی را که در محیط گرم فعالیت عضلانی دارند به دو گروه تقسیم کرد:
۱ـ به یک عده فقط آب خالص در بین فعالیت های بدنی نوشانید.
۲ـ به گروه دیگر آب محتوی ۲۳ میلی اکیوالان نمک نوشانید. و به این نتیجه رسید که حجم پلاسما در هر دو گروه افزایش یافت ولی تجمع سدیم بدن در کسانی که فقط آب خالص نوشیده اند بیشتر بوده است. البته اگر فعالیت به مدت طولانی دوام یابد کمبود کل سدیم بدن بوجود خواهد آمد که باید با تجویز نمک اضافی در غذای روزمره تامین شود.
مطالعه فوق مجددا اهمیت نوشیدن آب خالص بر هر گونه نوشابه نمکی دیگر را در موقع فعالیت در هوای گرم نشان میدهد.
۲۱ـ می دانیم در حدود ۸۰ــ۶۰ درصد حجم کل خون بدن انسان قسمت وریدی جاری می باشد و در موقع فعالیت در گرما مقدار قابل ملاحظه ای عرق دفع می شود. بنابراین در مواردی که کاهش حجم خون که ثانویه به دفع مایعات از بدن و از جریان خون مرکزی می باشد ایجاد علائم نموده است صلاح است شخص را به حال درازکش و در حالی که پاها بالاتر از قلب قرار داشته باشد قرار دهیم و بدین طریق خون موجود در قسمت وریدی را وارد جریان خون نمائیم تا از سقوط فشار خون و نقصان جریان خون جلوگیری شود.
۲۲ـ به عقیده shephard و دیگران در (۱۹۷۵)، تعادل آب بدن و جلوگیری از کمی آب بدن را می توان در اشخاصی که عازم فعالیت بدنی شدید در محیط گرم می باشند به طریق ذیل حفظ و از کمبود آب جلوگیری نمود: قبل از شروع به فعالیت مایعات و به خصوص آب مقدار ۵۰۰ سانتی متر مکعب در حدود ۳۰ــ۱۵ دقیقه قبل از شروع به فعالیت عضلانی در محیط گرم نوشید و در ادامه فعالیت عضلانی در محیط گرم نوشیدن آب و مایعات به طور منظم و مکرر می تواند از کمی آب بدن جلوگیری نماید و بدین طریق آب کافی در اختیار بدن و غدد عرق برای جلوگیری از عدم تعادل حرارت بدن قرار داد.
۲۳ـ shephard و Costill در ۱۹۷۸ از مطالعات خود نتیجه گرفتند که معده انسان در موقع فعالیت های بدنی شدید قادر است تا حدود ۶۰۰ سانتی متر مکعب آب را به داخل روده تخلیه کند. به عبارت دیگر: معده قادر به تخلیه این مقدار آب در ساعت است، بنابراین نوشیدن آب بین فعالیت بدنی یا در طول مدت فعالیت بدنی سبب جذب روده ای آب به مقدار کافی شده که این مانع از کمبود آب بدن خواهد شد.
۲۴ـ فعالیت های عضلانی معمولی و کم مثل قدم زدن و راه رفتن سبب افزایش حرکات معده و خروج زودرس محتویات معده به داخل روده می شود، ولی فعالیت های شدید عضلانی سبب کاهش تخلیه محتویات معده به داخل روده خواهد شد.
۲۵ـ افزایش ضربان قلب در موقع فعالیت عضلانی به مدت طولانی در هوای گرم بیشتر از فعالیت در هوای معتدل خواهد بود ولی در اشخاصی که سابقه فعالیت بدنی داشته اند افزایش ضربان قلب کمتر است. موضوع فوق برای اشخاصی که در محیط گرم باید فعالیت های بدنی انجام دهند اهمیت پیدا می کند زیرا با تمرین و فعالیت بدنی قبلی می تواننداز افزایش ضربان قلب در موقع فعالیت در محیط گرم جلوگیری نمایند.
۲۶ـ فعالیت در محیط گرم سبب کم خونی احشاء کبد می شود که ممکن است منجر به ضایعاتی در کبد شود. تمرین و عادت به فعالیت بدنی قبل از ورود به محیط گرم می تواند از ضایعات کبدی جلوگیری کند.
۲۷ـ همان گونه که ذکر شد فعالیت بدنی طولانی به خصوص در محیط گرم سبب کاهش جریان خون کبد می شود. در مواردی که بازده قلب به علت نارسائی قلبی یا علل دیگر کاهش یافته است، فعالیت بدنی به مدت طولانی در محیط گرم در چنین اشخاصی می تواند مضرتر و مخرب تر برای بافت کبد آنها باشد تا افراد سالم.
۲۸ـ فعالیت شدید بدنی به خصوص در محیط گرم سبب کاهش دفع صفرا در کیسه صفرا می شود (این عمل تحت نظارت عصب واگ است) بنابراین ممکن است جذب و هضم غذا را مختل کند.
بنابراین در افرادی که ضایعات کیسه ی صفرا و کبدی دارند باید حتی الامکان از فعالیت بدنی در محیط گرم خودداری کنند.
۲۹ـ دفع ادرار و مقدار ادرار دفع شده با فعالیت بدنی تقلیل پیدا می کند ولی مقدار ادرار دفع شده با مقدار آب موجود و ذخیره آب بدن قبل از فعالیت در محیط گرم بستگی دارد. و نیز با اکلی ماتیزیشن بستگی نزدیک دارد.
بنابراین برای آن که در فعالیت بدنی در محیط گرم، مقدار دفع ادرار کاهش پیدا نکند صلاح است قبل از فعالیت، آب کافی نوشیده شده و قبل از ورود به محیط گرم مدتی در محیط گرم به فعالیت ادامه داد تا بدن انسان نسبت به محیط گرم آینده، اکلی ماتیزیشن پیدا کند. مثلا، حجاج محترمی که عازم خانه ی خدا هستند چند هفته قبل از وارد شدن به خاک عربستان کوشش کنند هر روز چند ساعت در زیر تابش آفتاب راهپیمائی کرده و قدم بزنند تا بدین طریق بدن آنها اکلی ماتیزیشن نسبت به گرما پیدا کند و قبل از این راهپیمائی در محیط گرم و آفتابی، مقدار کافی آب بنوشند. چنین افرادی با ورود به خاک عربستان احساس محیط گرم جدید را نخواهند کرد و چون بدن آنها عادت کرده گرمازده نخواهند شد.
۳۰ـ چون حرارت تولید شده مازاد بر احتیاج باید از بدن دفع شود، بنابراین راههای دفع حرارت از بدن انسان در محیط گرم باید افزایش یابد، مبادله حرارت بدن انسان با محیط از چند طریق انجام می گیرد:
۱ـ از دست دادن حرارت با مبادله ی حرارتی به طریق کنوکشن Convection که عبارت از انتقال حرارت داخل بدن به پوست و از آنجا با قشر احاطه شده نازک اطراف پوست مبادله حرارتی انجام می گیرد در اطراف پوست بدن قشر هوائی وجود دارد که در صورت دریافت حرارت از داخل بدن گرم می شود ولی این هوای گرم جای خود را با هوای سرد دورتر از پوست عوض خواهد کرد. در حالت طبیعی، این تغییر و جابجائی هوای گرم احاطه کننده بر پوست با هوای سرد دورتر از پوست انجام می شود ولی ناچیز و کند است اگر به وسیله باد پنکه یا بادبزن دستی یا هر گونه جریان هوا، این جابجائی افزایش یابد مسلما گرمای داخلی بدن سریعتر از بدن دفع خواهد شد.
بدین دلیل توصیه می شود افرادی که در محیط گرم در فعالیت هستند به وسائل ممکن جریان باد بر روی بدن ایجاد کنند تا در عمل کنوکشن و از دست دادن حرارت درونی تسریع به عمل آید. و از طرفی هر چه محیط خارج بدن خنک تر باشد و رطوبت کمتر داشته باشد انتقال حرارت بدن به خارج، بهتر انجام خواهد شد. بنابراین اقامت در مواردی که به فعالیت بدنی مشغولیم باید حتی الامکان در محیط خنک باشد.
۳۱ـ توصیه می شود در مواردی که در محیطی گرم به فعالیت بدنی مجبوریم در زمانی انجام شود که هوا خنک تر و جریان هوا بیشتر (باد) و نور خورشید مستقیما به بدن نتابد یا بهتر بگوئیم در شب باشد. مجددا نتیجه می گیریم برای جلوگیری از عوارض گرما مثلا در عربستان برای حجاج خانه ی خدا، اعمال و فرائض مذهبی در شب که هوا خنک تر و جریان و نسیم باد بیشتر است و خورشید در پس پرده افق پنهان شده و از نور آفتابی و حرارت افشانی به دور است انجام گیرد.
۳۲ـ به خصوص شدیدا توصیه می شود که در شدت گرمای روز در زیر آفتاب که در و دیوار زمین و زمان و حتی افراد به یکدیگر حرارت می دهند و شخص در این میان صددرصد حرارت دریافت می کند، از فعالیت بدنی و راه رفتن حتی الامکان بپرهیزند.
۳۳ـ عامل دیگر که در از دست دادن حرارت بدن مؤثر است چربی زیر پوست می باشد، اشخاصی که چاق هستند کمتر از اشخاص لاغر، حرارت داخل بدن را به طریق کنوکشن دفع می کنند. بنابراین توصیه می شود افرادی که در محیط گرم باید فعالیت بدنی داشته باشند کوشش کنند چربی اضافی در بدن را بسوزانند، به عبارت دیگر با رژیم غذائی لاغر شوند.
۳۴ـ عامل دیگر در از دست دادن حرارت بدن به طریق کنوکشن مقدار و نوع لباسی است که اشخاص در محیط گرم و در حال فعالیت بدنی باید بپوشند هر چه لباس کلفت تر و دارای منافذ کمتری باشد مبادله از دست دادن حرارت کمتر است. از پوشیدن لباسهای غیر نخی جدا باید پرهیز کرد. زیرا پارچه های مصنوعی به خصوص از جنس شیشه های مصنوعی و ابریشمی و مواد نفتی مانع دفع حرارت از بدن به خارج می شوند.
۳۵ـ از دست دادن حرارت یا مبادله ی حرارت به طریق رادیشن Radiation که عبارت از مبادله الکترومگناتیک انرژی ببین بدن شخص و محیط اطراف، به عبارت دیگر انژری حرارتی بدن به صورت انرژی الکترومگناتیک که از حرارت نوترن تشکیل شده، با سرعتی مشابه سرعت نور از بدن خارج یا از اطراف به بدن وارد می شود.
۳۵ـ از دست دادن حرارت یا مبادله ی حرارت به طریق رادیشن در حدود ۶۰ درصد انرژی حرارتی بدن به طریق رادیشن از بدن دفع می شود.
نور خورشید منبع رادیشن قوی برای انتقال حرارت است، بنابراین توصیه می شود در گرمای شدید محیط که از زمین و در و دیوار و افراد به طریق رادیش حرارت به انسان وارد می شود کوشش شود حتی الامکان از فعالیت بدنی در زیر نور آفتاب و پوشیدن لباسهای تیره و سیاه پرهیز کرد زیرا خاصیت جذب لباس با رنگ روشن کم و قابلیت انعکاس رادیشن آن زیادتر است.
۳۶ـ از دست دادن حرارت اضافی بدن از طریق تبخیر Evaporation اهمیت به سزائی دارد.
در محیطی مثل مسجدالحرام که آفتاب سوزان با رادیشن و زمین گرم با عمل کنوکشن (هدایتی) و عدم جریان هوا مانع کنوکشن می شود، تنها راه مبادله حرارتی تبخیر خواهد بود. به عبارت دیگر زمین گرمتر از بدن انسان است، بنابراین زمین به ما گرما می دهد و چون دیوار و زمین و اشیاء از بدن ما گرمای بیشتری دارند مسلما به طریق رادیش حرارت به بدن وارد می شود تا از بدن دفع شود و تکیه بر اشیاء یا نشستن و راه رفتن روی زمین با عمل هدایتی یا Conuction به ما حرارت می دهد. در اینجا تنها راه دفع حرارت از بدن به طریق تبخیر است. بنابراین باید بدن از ذخیره کافی آب تامین باشد تا به وسیله دفع عرق عمل تبخیر بهتر انجام شود. ضمنا باید پوست، عروق کافی داشته و سلامت پوست و غدد عرق و جریان خون وجود داشته باشد و باید سیستم قلبی و عروقی رسا باشد تا جریان خون، پوست و غدد عرق را تامین کند.
عرق روی پوست با تبخیر مقداری حرارت دریافت می کند تا از صورت مایع (عرق) به بخار تبدیل شود. بنابراین عرق روی پوست باید تبخیر شود تا به دفع حرارت از بدن کمک کند زیرا دفع عرق از پوست به صورت چکه چکه خارج شدن از پوست کمکی به دفع حرارت از بدن نخواهد کرد. از طرف دیگر تسریع در تولید عرق و تبخیر عرق به وسائل مکانیکی مثل پنکه یا بادبزن سبب دفع سریع حرارت از بدن خواهد شد. از طرفی پوشیدن لباس نازک سبب سهولت در عمل تبخیر می شود ولی در موقعی که لباس از آب اشباع شود. توانائی قدرت سردکننده تبخیر کاهش می یابد.
نتیجه آن که هر عاملی که مانع عمل تبخیر در محیط گرم شود باعث بالا رفتن درجه حرارت داخلی بدن و در نهایت سندرم های ناشی از عدم تعادل حرارتی و ازدیاد حرارت داخلی خواهد شد.
چنان که واضح است برای آن که عمل تبخیر به خوبی انجام شود باید جابجائی هوای گرم و مرطوب نیز به خوبی انجام شود، به عبارت دگیر عمل کنوکشن برای بهتر انجام شدن عمل تبخیر ضروری است.
در صورتی که لباس اشخاصی که در مناطق گرم فعالیت می کنند به وسیله آب، خیس و مرطوب شود، انتقال حرارت بدن از پوست و لباس خیس روی پوست سریع تر انجام می شود. زیرا قابلیت هدایتی آب بیش از سرعت انتقال حرارت از راه هوا می باشد و در حدود ۲۰ برابر بیشتر است. ولی در این حالت ضروری است که دائما به وسیله پنکه یا بهتر با بادبزن دستی جریان باد بر روی لباس خیس در بر به وجود آورد.
۳۷ـ انتقال یا مبادله حرارت به طریق Conuction یا هدایتی، در صورتی که روی صندلی یا زمین یا تخت خواب قرار گیریم در صورتی که حرارت صندلی با زمین یا تخت خواب از ما سردتر باشد ما به آن گرما می دهیم و بالعکس. بنابراین تکیه بر اشیاء سرد یا قرار گرفتن در هوای سرد سبب از دست دادن حرارت بدن خواهد شد. و غوطه ور شدن در آب سرد نیز سبب دفع حرارت از بدن می شود و چنین است دوش آب سرد ولی برهنه راه رفتن در روی زمین و ریگ گرم باعث انتقال حرارت از زمین به انسان می شود.
۳۸ـ مکانیز دیگری که در ورود به محیط گرم یا سرد جدید مانع از ایجاد سندرمهای ناشی از عدم تعادل حرارتی می شود، اکلی ماتیزیشن نامیده می شود. به عبارت دیگر شخص تازه وارد به محیط گرم یا سرد بعد از چند هفته تغییراتی در بدنش به وجود می آید که سرما یا گرما را بهتر تحمل می کند این عمل را Acclimatization مند مثلا در بدو ورود به محیط گرم، انسان ممکن است در ۲۴ ساعت در حدود ۳۰ــ۱۵ گرم نمک از راه پوست به وسیله عرق ریزش دفع کند ولی بعد از آن که در بدن او، اکلی ماتیزیشن انجام شده، دفع نمک از غدد عرق به ۵ــ۳ گرم تقلیل می یابد، مجددا تکرار می کنیم برای آنکه اکلی ماتیزیشن به وجود آید از یک تا ۸ هفته لازم است که در آن محیط گرم قرار گیریم بنابراین توصیه می شود قبل از آن که به محیطی مثلا به عربستان عزیمت کنیم چند هفته در زیر نور خورشید در محیط گرم محیط شهر یا روستای محیط زیست خود راهپیمائی نموده یا فعالیت بدنی نمائیم تا موقع ورود به عربستان بدن اکلی ماتیزیشن انجام پذیرفته باشد.
با عمل اکلی ماتیزیشن تغییرات ذیل در انسان به وجود می آید:
۱ـ ضربان قلب کند می شود.
۲ـ استراک و الیوم افزایش می یابد.
۳ـ نمک موجود در عرق کاهش می یابد.
(تغییرات ۲ و ۳ ناشی از افزایش ترشح هورمون الدوسترون می باشد).
باید متوجه این نکته بود که با ترشح الدوسترون دفع سدیم از راه عرق و ادرار کاهش می یابد ولی در مقابل دفع متقابل یُن پتاسیم افزایش پیدا می کند.
۳۹ـ تغییرات فوق در بیماران قلبی اهمیت بسیار مهم دارد زیرا در صورتی که اکلی ماتیزیشن در بیماران قلبی به خوبی و کامل انجام شود استروک و الیوم افزایش یافته و از نارسائی جلوگیری به عمل می آید.
دوم آن که چون دفع نمک از راه ادرار و عرق به مقدار فراوان دفع نمی
شود، باید مواظب نمک وارد شده از طریق غذا و آب به بدن این بیماران بود و شاید احتیاج به خوردن نمک اضافی نبوده و رژیم غذائی این افراد از نظر محدودیت خوردن نمک باید رعایت شود.
۴۰ـ جالب است که توانائی اشخاص در مقابل به وجود آمدن اکلی ماتیزیشن کامل نسبت به گرما با کم خوابی کاهش می یابد. به عبارت دیگر افرادی که تازه وارد به محیط گرم می باشند اگر به مقدار کافی نخوابند، اکلی ماتیزیشن به گرما در بدن آنها به خوبی انجام نمی گیرد. بنابراین توصیه می شود در روزهای اول ورود به محیط گرم که ممکن است توام با فعالیت بدنی باشد استراحت کافی داشته و به مقدار کافی بخوابند.
۴۱ـ عمل اکلی ماتیزیشن در افراد سالم به خوبی انجام می گیرد. ولی در افراد مسن، به خوبی افراد جوان، و افراد چاق به خوبی افراد لاغر انجام نمی گیرد. بنابراین توصیه شد که افراد چاق تا می توانند قبل از وارد شدن در محیط گرم وزن اضافی خود را با قرار گرفتن در تحت رژیم غذائی کاهش داده و افراد مسن نیز با خوابیدن به مقدار کافی و مواظبت های لازم از عوارض عدم اکلی ماتیزیشن آگاه و تا می توانند در محیط خنک زندگی کنند و برای فعالیت و انجام فرائض مذهبی در موقع خنک بودن هوا و به خصوص در شب از محل زندگی خود خارج شوند.
موقعی که اکلی ماتیزیشن به طور کامل نسبت به گرما انجام گیرد، ماکزیمم عرق ریزش افزایش یافته و چنان که گفتیم نمک دفع شده به وسیله عرق و ادرار نیز کاهش می یابد.