پیشگفتار
در ۲۷ قسمت پیشین تاریخچه سینمای ایران تا پایان سال ۱۳۶۸ مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. از این قسمت وارد نقد فیلمهای سال ۱۳۶۹ می‌شویم. سعی ما بر آن است که با تقسیم‌بندی ژانرهای مختلف حتی‌الامکان طبقه‌بندی مناسبی از فیلم‌ها ارائه گردد. در این سال جمعاً ۴۷ فیلم به نمایش درآمدند که در این قسمت ۱۴ فیلم ژانر دفاع مقدس مورد بررسی قرار می‌گیرند.
الف) ژانر دفاع مقدس، انقلابی و حادثه‌ای و جاسوسی
۱ـ آتش نهان ـ محصول: سازمان سینمائی سپاهان. کارگردان، تهیه‌کننده، سناریست: حبیب کاوش. بازیگران: علی‌اکبر بهادری، محمدرضا حقگو، ادیب قدروه، باران لوئی، مونیا جمال‌پور، فرهنگ مهرپرور، فائزه نوشیروان، فرهاد محبت.
قصه اشغالگری اسرائیل و تجاوز او به خاک لبنان و مقابله فلسطینی‌ها با آنان را به تصویر می‌کشد. واقعیت فاجعه فلسطین یکی از تراژدی‌های شرم‌آور قرن بیستم و بلکه بدترین آنهاست که توسط حکومت خائن انگلیس ایجاد شد و تاکنون جنایات بی‌شماری را در کارنامه خود به ثبت رسانده. ظرفیت فیلمسازی در این مقوله بسیار بالاست و جای کار زیادی وجود دارد.
۲ـ ابلیس ـ محصول شرکت تماشا. سناریست، تهیه‌کننده و کارگردان: احمدرضا درویش. تدوین: مرحوم سیف‌الله داد (معاون اسبق سینمایی ارشاد در دوره خاتمی که در اثر سرطان از دنیا رفت). تهیه‌کنندگی با مشارکت علی جمشیدی صورت پذیرفته است. بازیگران: مرحوم خسرو شکیبایی، هوشنگ توکلی، اسماعیل سلطانیان، فخرالدین صدیق شریف، هادی مرزبان، پروین سلیمانی، فریبا کوثری.
داستان براساس جاسوسی علیه مملکت نوشته شده و تلاش درویش به عنوان سینماگر تازه‌کار در سال ۶۹ ارائه یک فیلم متوسط و سرگرم‌کننده است. درویش بعدها به عنوان کارگردان دفاع مقدس به فعالیت خود ادامه داد و فیلمهای ارزشمندی مانند (سرزمین خورشید) و (دوئل) ساخت. فیلم (رستاخیز) وی که مربوط به واقعه عاشورا است به لحاظ ساختاری دیدنی است، اما از آنجا که برخلاف نظر مراجع عظام چهره حضرت ابوالفضل(ع) را نشان می‌دهد تاکنون مجوز نمایش دریافت ننموده است. درویش فیلمهای نازلی مانند (متولد ماه مهر) هم در کارنامه خود دارد که علی‌رغم عنوان ژانر دفاع مقدس مملو از پیام‌های فاقد ارزش و شعارگونه متأثر از فضای جنگ‌های تجاوزکارانه محصول هالیوود و بیگانه با جو دفاع مقدس و ملت مظلوم ایران است. این قبیل آثار به حیثیت هنری درویش آسیب وارد نموده است.
۳ـ بازگشت قهرمان ـ محصول لاله فیلم. کارگردان: شاپور قریب. بازیگران: حسین خانی بیک، فیروز صباغی، هادی معمار تهرانی، مهری ودادیان، مسعود جمشیدیان، فرزانه فاضل‌زاده، امیر شهلا.
ماجرای جنایات گروهک‌های ضدانقلاب کردستان در اوائل انقلاب است و مشخصاً گروگانگیری یک جوان و درخواست باج قابل توجه برای آزادی اوست. شاپور قریب از کارگردان‌های قبل ازا نقلاب است که فیلمهای موسوم به (بدنه) ارائه می‌کردند و ادعائی هم جز سرگرمی و گیشه نداشتند.
۴ـ تعقیب سایه‌ها ـ محصول: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی. فیلمبردار: محمد درمنش (هم‌اکنون کارگردان)، محمدتقی پاک‌سیما. کارگردان: علی‌شاه حاتمی. بازیگران: جعفر دهقان، جواد هاشمی، غلامرضا اکبری، ناصر فروغ، حسن عباسی.
بمب‌گذاری ضدانقلاب که در سال‌های اولیه پیروزی نهضت اسلامی مردم ایران به عنوان حربه‌ای مذبوحانه از جانب گروهک‌های معاند چپ و راست و منافق برای آزار مردم و نظام به کار گرفته می‌شد در این فیلم دستمایه داستان‌پردازی قرار گرفته است. علی شاه حاتمی مانند بسیاری از سینماگران از حوزه هنری و امکانات آن برای رشد و فراگیری بهره گرفت و بعدها آثار خوبی ارائه نمود که معروفترین آنها سریال (خوش‌رکاب) در ژانر دفاع مقدس بود. لازم به یادآوری است که تعدادی از کسانی که در حوزه هنری مشق سینماگری نمودند بعدها به آرمان‌های آن ارگان ناسپاسی کردند که در رأس آنها (محسن مخملباف) است.
۵ـ چشم شیشه‌ای ـ محصول: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی. فیلمنامه‌نویس و کارگردان: حسین قاسمی جامی. بازیگران: جواد هاشمی، علیرضا اسحاقی، هادی جلیلی باله، اصغر تقی‌زاده.
رزمنده‌ای که برای فعالیت در حوزه تبلیغات جنگ عازم جبهه شده است با دیدن سختی‌ها و مخاطراتی که محاصره شدگان تحمل می‌کنند دوربین ثبت وقایع را کنار گذاشته و به صف آنان برای رزم می‌پیوند. البته این نگاه در آغاز جنگ به دلیل تجربه پائین واحدها پذیرفتنی بود و نشان از فداکاری و ایثارگری داشت، اما به تدریج هنگامی که سازماندهی رزمی نظامی در جبهه‌ها مستقر شد، همگان پذیرفتند که هر واحدی به عنوان جزئی از سیستم رزم باید کار خود را به نحو احسن انجام دهد و گمان نداشته باشد که جزئی بر جزء دیگر برتری دارد. کار برای رضای خدا بالا و پائین و خوب و بد ندارد.
۶ـ توئی که نمی‌شناختمت… ـ محصول: سیمای جمهوری اسلامی ایران. فیلمنامه‌نویس و کارگردان: محمدابراهیم سلطانی‌فر. بازیگران: سعید سلطانی‌فر، مهسا کرامتی، حسین سالم، حسن سالم، نادر طالب‌زاده (هم‌اکنون کارگردان و مجری برنامه‌های خوب و ارزشی صدا و سیما)، پرویز شاهین‌خو، ماندانا باباخانی.
فیلم از سه اپیزود تشکیل شده است با سه قصه نیمه تخیلی جذاب، تأثیرگذار و تقریباً فاقد دیالوگ متعارف. کارگردان کاملاً در تصرف روان بیننده مسلط است و به ویژه قشر متدین را تا آخر با خود همراه می‌کند. کارگردان این فیلم نشان داد که به مدیوم سینما مسلط است ولی متأسفانه معلوم نیست به چه دلیل از آن سال به بعد اثری از وی به چشم نمی‌خورد. ارگان‌های مربوطه نباید این استعدادها را به امان خدا رها می‌کردند.
۷ـ در مسلخ عشق ـ محصول مشترک سینمای جمهوری اسلامی و سازمان سینمائی سبحان. سناریست، تهیه‌کننده (با مشارکت گروه تلویزیونی شاهد) و کارگردان: کمال تبریزی. تدوین: مرحوم سیف‌الله داد.
یکی از عملیات جبهه‌ها، موضوع این فیلم دفاع مقدسی قرار گرفته است. کمال تبریزی در آن سالها مشق فیلمسازی می‌کرد و بعدها به کارگردان قابلی تبدیل شد که می‌توان او را در ردیف کارگردان‌های (مؤلف) طبقه‌بندی نمود، اما سوگمندانه باید گفت که نگاه به گیشه و پولسازی گاهاً وی را به ورطه ساخت آثار مبتذلی مانند (همیشه پای یک زن در میان است) و (طبقه حساس) کشاند که قطعاً موجب کاهش اعتبار هنری و اخلاقی اوست. سریال (لیلی با من است) که در ژانر دفاع مقدس برای تلویزیون ساخته شد و مخاطب فراوانی داشت از آثار ماندگار کمال تبریزی است.
۸ـ چون ابر در بهاران ـ محصول: تعاونی بهسازان. کارگردان و فیلمنامه نویس (باشتراک محمد رحمانیان): سعید امیرسلیمانی. بازیگران: جمشید مشایخی، کمند امیرسلیمانی، ایرج راد، مرحوم جمشید اسماعیل‌خانی، افسانه محمدی، فرزانه کابلی، سایه میثمی.
موشک‌باران تهران توسط رژیم جنایتکار صدام، خمیرمایه داستان این فیلم است. عوارض تجاوز رژیم بعث عراق که به نیابت از تمام دولت‌های استکباری با هدف انهدام انقلاب نوپای اسلامی مردم ایران بر طبقات مختلف وارد آمد بسیار گسترده بود که در فیلمهای متعدد به آن پرداخته شده است. در این فیلم سوختگی چهره یک دختر نوجوان ۱۵ ساله مبنای قصه قرار گرفته است. پیشرفت‌های موشکی کشور که به همت شهید حسن تهرانی مقدم و یاران تلاشگر وی در سازمان هوافضای سپاه به نتیجه رسید، تلخی‌های آن سالها را به شیرینی مبدل ساخته است. تلاش کشورهای خائن غربی برای محدود کردن قدرت دفاعی کشور در حوزه موشکی نشانگر خیانت و خباثت چندقرن اخیر برای عقب نگه داشتن ممالک اسلامی در مفابل زورگویان معاصر است. به همین دلیل سینماگران متعهد و علاقمند به آینده کشور باید از هیچ کوششی در زمینه آگاهی‌بخشی عمومی و بلکه جهانی برای نمایش نفاق غربیان متجاوز دریغ نورزند.
۹ـ در کوچه‌های عشق ـ محصول: مرکز گسترش سینمای تجربی. تهیه‌کننده و کارگردان: خسرو سینائی. تدوین و موسیقی: خسرو سینائی. بازیگران: مهدی احمدی، رضا پژوهی، علی گله‌داری، بهناز رودانی، بهرام زندی، حمید فرخ‌نژاد.
مسأله مهاجرین جنگ تحمیلی و بازگشت آنان به اوطان خود در این فیلم مورد بررسی قرار گرفته است. خسرو سینائی که بیشتر در ژانر مستند مشهور است فیلمهای سینمائی هم ساخته است که البته تعداد آنها بسیار کم است (مانند عروس آتش). وی به دلیل ساخت مستندهائی از مهاجرین لهستانی به ایران در جنگ جهانی دوم مورد تشویق دولت لهستان نیز قرار گرفته است. وی فیلمساز گیشه نیست و عمدتاً دغدغه‌مند مشکلات اجتماعی است.
۱۰ـ عروس حلبچه ـ محصول: مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق و شرکت تعاونی صدرا. فیلمنامه: مهدی کلهر. کارگردان: حسن کاربخش. بازیگران: ولی‌الله مؤمنی، پریوش نظریه، مجید میرزائیان، آتش تقی‌پور، نسرین شهبازی.
در این اثر، قصه‌ای اجتماعی و خانوادگی در دوران جنگ تحمیلی صدام علیه ایران در کردستان عراق روایت می‌شود که ضمن تعلیق‌های فراوان سینمائی، به موضوع بمباران شیمیائی حلبچه نیز مرتبط می‌شود. ترکیبی از جذابیت‌های نمایشی عامه‌پسند و روشنگری‌های جنگی در فیلم به چشم می‌خورد. مبارزه مشترک انقلابیون عراقی در کنار نیروهای سپاه اسلام علیه صدام نیز از نقاط قوت فیلم محسوب می‌شود.
۱۱ـ کلنل ـ محصول: سیمای جمهوری اسلامی ایران. فیلمنامه (به اتفاق مهرداد غروی) و کارگردان: نورالدین نیک‌روش. بازیگران: ابوالقاسم محمدطاهر، حمید طاهریان، محمد حاتمی، مینا سعیدی، عباس شیخ.
زندگی کلنل پسیان در این فیلم در معرض دید تماشاگران قرار گرفته و فیلمساز تلاش کرده مراحل مختلف زندگی یک سرهنگ انقلابی و در عین حال فرنگ رفته و آشنا با توسعه غربی بدون اینکه در دام غرب‌زدگی بیفتد را نشان بدهد. مجموعاً فیلم قابل قبولی است که متناسب با توان هنری آن سالها ساخته شده است.
۱۲ـ عشق و مرگـ محصول: هدایت فیلم. فیلمنامه: محمدرضا اعلامی، تهمینه میلانی. کارگردان: محمدرضا اعلامی. بازیگران: جمشید هاشم‌پور، ثریا گل‌محمدی، فهیمه راستکار، چنگیز وثوقی، ماهایا پطروسیان، ملیحه نصیری، عباس جهان‌بخش.
مبارزه سیاسی دوران دانشجوئی در کشور ما قبل از انقلاب، یکی از بخش‌های جذاب و قابل توجه تاریخچه مبارزات انقلابی منجر به پیروزی انقلاب اسلامی است. هر چند گروه‌های مختلف فکری در این مبارزات مشارکت داشتند، اما سوگمندانه باید گفت، بعضی از گروه‌های غیرمذهبی و ضدمذهبی با تسویه درون‌گروهی خشن و جنایتکارانه سابقه سیاهی از خود برجای گذاشتند که مشهورترین آنها ترور مجید شریف واقفی و مرتضی لبافی‌نژاد و توسط گروهک کمونیستی پیکار بود که به عنوان لکه ننگی تا ابد بر کارنامه آنها خودنمائی می‌کند، البته فضای این فیلم کلی است و گروه خاص و مسأله خاصی را دنبال نمی‌کند.
۱۳ـ گزل ـ محصول: سیمای جمهوری اسلامی ایران. فیلمنامه و کارگردانی: محمدعلی سجادی. بازیگران: مهدی میامی، پردیس افکاری، مرحوم فیروز بهجت محمدی (بازیگر نقش طغای در سریال سربداران که نقشی جاودانه است)، رضا فیاضی، عبدالجبار دلدار، محمود جعفری، روح‌انگیز مهتدی.
داستان شهادت یکی از دو دوست در جبهه و علاقه دوست بازمانده به اسب شهید به نام «گزل» و سپس رفتن او هم به جبهه که منجر به قطع یک پایش می‌شود. او همچنان پس از بازگشت از جبهه به دنبال «گزل» است که حالا علاوه بر علاقه قبلی خودش، به عنوان یادگار دوست شهیدش هم محسوب می‌شود. جستجو برای یافتن «گزل» و ماجراهای این جستجو بقیه داستان را پیش می‌برد.
۱۴ـ همه یک ملت ـ محصول: جهاد دانشگاهی. سناریست و کارگردان: حسین مختاری. بازیگران: محمود عزیزی، مرحوم حمید اسماعیل‌خانی (همسر گوهرخیراندیش)، گوهر خیراندیش، مجید جعفری، اکرم محمدی، توران مهرزاد.
قصه‌ای خانوادگی که با تظاهرات دوران انقلاب اسلامی پیوند می‌خورد و کش و قوس‌های ناشی از فضای آن زمان دستمایه فیلمنامه‌نویس برای پرداختن به وجوه گوناگون زندگی در سال‌های منجر به پیروزی انقلاب اسلامی مردم کشورمان است.
همانطور که در مقدمه هم آمده است تعداد ۱۴ فیلم از فیلمهای سال ۶۹ به نحوی با دفاع مقدس و جاسوسی مرتبط‌اند. نکته قابل توجه آن است که همه فیلم‌ها مستقیم یا غیرمستقیم توسط ارگان‌های دولتی یا عمومی ساخته شده‌اند و بخش خصوصی متأسفانه نقش قابل ذکری در ترسیم فداکاری‌های مردم این سرزمین ندارد. در این باره در آینده نیز سخن خواهیم گفت.
مأخذ: انتشارات سازمان سینمائی وزارت ارشاد و فرهنگ فیلمهای سینمای ایران تألیف جمال امید.