مقدمه:
سودان به عنوان یکی از کشورهای مهم در جهان عرب و آفریقا، محل التقای فرهنگ‌های اسلامی و آفریقایی است. این منطقه از قرون اولیه تاریخ اسلام یکی از مراکز مهم گسترش اسلام در قاره آفریقا محسوب می‌شده است.
با وجود اینکه اسلام در سودان در طول تاریخ خود مانند اغلب مناطق قاره آفریقا مشخصه‌هایی چون پیروی از مذهب اهل سنت و جماعت، مدرسه فقهی مالکی و رویکرد تصوف داشته؛ در دهه‌های اخیر شاهد گسترش فعالیت‌ها و یارگیری گروه‌های سلفی وهابی بوده است. اوج این پدیده را می‌توان در مشارکت گروه‌های وهابی سلفی در کابینۀ سودان از سال ۲۰۱۵ تا کنون مشاهده کرد.
تاریخچه جریان سلفی در سودان:
سودان از دوران‌های اولیه تاریخ اسلام با این دین حنیف آشنا شد و خیلی زود اسلام در سودان صبغه صوفیانه به خود گرفت، به‌گونه‌ای که بیش از ۶۰ درصد مردم سودان وابسته به یکی از گروه‌های صوفی هستند و تنها ۱۰ درصد مردم را می‌توان به‌نوعی طرفدار جریان سلف وهابی محسوب کرد(۱)
ایده‌های سلفی از طریق شبه‌جزیره عربستان، مصر و غرب آفریقا که منبع اسلام سُنی و صوفی است، به سودان نفوذ کردند.
سودان از طریق گروهی از محققان، به‌ویژه عبدالرحمن بن حجر الجزایری (۱۸۳۹-۱۸۷۰) که در سودان ساکن بود با جریان سلفی وهابی آشنا شد.(۲)
از سال ۱۸۹۷ روند شکل‌گیری آنچه جریان سلفی نامیده می‌شود، آغاز شد.
نقطه عطف این جریان در سال ۱۹۳۶ بود که شیخ یوسف أبو، جمعیت انصارالسنه المحمدیه را به منظور آنچه که دعوت به توحید و عقیده صحیح می‌خواند، تأسیس کرد.
این مرکز در سال ۱۹۴۷ موفق به کسب تأیید برای تأسیس یک مرکز عمومی شد.
این جمعیت در سال ۱۹۶۷، اولین مسجد خود را تأسیس کرد که توسط ملک فیصل بن عبدالعزیز آل سعود افتتاح شد. (۳) جمعیت انصارالسنه یکی از بزرگ‌ترین جمعیت‌های سلفی در سودان و دارای ارتباطاتی قوی با گروه‌های سلفی در عربستان سعودی و مصر است(۴)
این جماعت تا کنون فعالیت‌های مختلفی را در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی از جمله شرکت در ائتلافات سیاسی، ساخت مساجد، مدارس دینی و مراکز حفظ قرآن برای پسران و دختران، مراکز خیریه و … انجام داده است.
با وجود اینکه جمعیت انصارالسنه بزرگ‌ترین گروه سلفی وهابی در کشور سودان است، تا کنون از انشعابات در امان نبوده و در طول زمان گروه‌های بسیاری از گروه اصلی جدا شده‌اند.
هر چند این انشعابات تا کنون نتوانسته‌اند آسیب جدی به جایگاه جمعیت انصارالسنه وارد سازند و این گروه همچنان مهم‌ترین گروه سلفی وهابی در سودان است.
برخی از گروه‌های انشعابی عبارتند از:
۱٫ جریان اول را که می‌توان تحت تأثیر افکار محمد امان الجامی و ربیع الهادی المدخلی دانست که به حرمت سرپیچی از حاکم و مخالفت سیاسی با او و معتقد به عدم صدور جواز برای هرگونه فعالیت حزبی و سازمانی در زمینه‌های دینی، فرهنگی و سیاسی هستند.
۲٫ جریان دوم که به جمعیت خیریه کتاب و سنت مشهورند بر زدودن بدعت‌ها، شرک، خرافات، دجل و جادوگری از زندگی مردم تأکید دارند و در فضای سیاسی فعالیت ندارند.
۳٫ جریان سوم در سال ۲۰۰۷ و بر اثر مشارکت جمعیت انصارالسنه در دولت سودان از این گروه منشعب شد و از منتقدان و مخالفان حکومت سودان، جریان اخوان المسلمین و گروه‌های اسلام‌گرای دیگر هستند و عقاید تکفیری دارند.(۵)
۴٫ جریان چهارم به حزب وسط اسلامی معروف است که از آموزه‌های سنتی جریان سلفی فاصله گرفته است و خواهان افزایش آزادی‌های مدنی، دموکراسی و افزایش مشارکت زنان در جامعه و حکومت است و به این دلیل طرفدار زیادی ندارد.(۶)
نگاه جریان انصارالسنه به‌طور خاص و سلفی‌ها به‌طور عام نسبت به تشیع و جمهوری اسلامی ایران بسیار خصمانه است و این امر در تلاش‌های دامنه‌دار این گروه‌ها به‌خصوص انصارالسنه برای مبارزه با آنچه که این جماعت به‌زعم خود نفوذ ایران و تشیع در سودان می‌خواند قابل مشاهده است.
از سوی دیگر روابط بسیار تنگاتنگ جماعت انصارالسنه المحمدیه با عربستان سعودی و توانایی این جماعت در بسیج مردمی به‌علاوه اهمیت روابط با عربستان سعودی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری سودان باعث شده است که دولت سودان همواره با وجود اختلافات ایدئولوژیک با این جماعت، در صدد همکاری با آنها و وارد کردنشان در ساختار دولت باشد.
از این رو جماعت انصارالسنه المحمدیه از سال ۲۰۰۷ تا کنون دارای منصب حکومتی در حد استاندار، معاون وزیر، وزیر مشاور و حتی وزیر بوده است(۷)
پس از قطع روابط ایران و سودان و قرار گرفتن رسمی سودان در محور سعودی، جمعیت انصارالسنه تلاش کرده است از طریق فضای به وجود آمده از نزدیکی عربستان سعودی و سودان، فعالیت‌های خود را در جامعه سودان افزایش دهد. با وجود این دولت سودان با هوشمندی و دادن اجازه فعالیت به این گروه و استفاده از آنها به‌خصوص در امور سیاسی و اقتصادی، مانع از قدرت گرفتن بیش از پیش این جماعت شده است.
نتیجه‌گیری:
جماعت‌های سلفی در جامعه سودان تاریخی بسیار طولانی دارند و با حمایت عربستان سعودی توانسته‌اند در نبود خدمات دولتی که ناشی از فساد و ناکارآمدی دولت است، خدمات بسیاری را در عرصه‌های بهداشتی، آموزشی، خیریه و فرهنگی به مردم فقیر سودان ارائه دهند.
با این همه این جماعت تا کنون نتوانسته است بر جامعه غالباً صوفی این کشور تأثیر چندانی بگذارد. با وجود افزایش فعالیت‌های گروه‌های سلفی به‌خصوص انصارالسنه، این گروه‌ها در حال حاضر تحت کنترل دولت سودان فعالیت می‌کنند و تأثیر آنها بر سیاست خارجی سودان بسیار محدود است.
هر چند افزایش نفوذ این گروه‌ها در بلند مدت ممکن است تهدیدی برای نظام حاکم و کشورهای همجوار باشد.
منابع:
۵٫ جمال الشریف، السلفیه فی السودان: انقسام بین التسلیم والصدام، تقاریر، مرکز الجزیره للداراسات، ۲ یولیو ۲۰۱۲
۶٫ سایت رسمی جماعت انصار السنه: http://ansar-alsuna.net/?page_id=16
۷٫ مؤسسه تحقیقات راهبردی عماد، نقش نهاد ها و جریانات ایمن محور در فضای سیاسی مصر، بهار ۱۳۹۵
۸٫ أثار تعیینه جدلاً فقهیاً..الهد..سلفی قائم على أمر الآثار!!، صحیفه الراکوبه السودانیه، ۷ نوفمبر ۲۰۱۲: https://www.alrakoba.net/news-action-show-id-64223.htm
۹٫ International Crisis Group, Sudan’s Islamists: From Salvation to Survival, Crisis Group Africa Briefing N°۱۱۹, ۲۱ march 2016.
پی‌نوشت:
۱٫ جمال الشریف، السلفیه فی السودان: انقسام بین التسلیم والصدام، تقاریر، مرکز الجزیره للداراسات، ۲ یولیو ۲۰۱۲
۲٫همان
۳٫ سایت رسمی جماعت انصار السنه: http://ansar-alsuna.net/?page_id=16
۴٫ مؤسسه تحقیقات راهبردی عماد، نقش نهاد ها و جریانات ایمن محور در فضای سیاسی مصر، بهار ۱۳۹۵
۵٫ جمال الشریف، السلفیه فی السودان: انقسام بین التسلیم والصدام، تقاریر، مرکز الجزیره للداراسات، ۲ یولیو ۲۰۱۲
۶٫ International Crisis Group, Sudan’s Islamists: From Salvation to Survival Crisis Group Africa Briefing N°۱۱۹, ۲۱ march 2016.
۷٫ أثار تعیینه جدلاً فقهیاً..الهد..سلفی قائم على أمر الآثار!!، صحیفه الراکوبه السودانیه، ۷ نوفمبر ۲۰۱۲: https://www.alrakoba.net/news-action-show-id-64223.htm
سوتیترها:
۱٫
نگاه جریان انصارالسنه به‌طور خاص و سلفی‌ها به‌طور عام نسبت به تشیع و جمهوری اسلامی ایران بسیار خصمانه است و این امر در تلاش‌های دامنه‌دار این گروه‌ها به‌خصوص انصارالسنه برای مبارزه با آنچه که این جماعت به‌زعم خود نفوذ ایران و تشیع در سودان می‌خواند قابل مشاهده است.
۲٫
این جماعت تا کنون نتوانسته است بر جامعه غالباً صوفی این کشور تأثیر چندانی بگذارد. با وجود افزایش فعالیت‌های گروه‌های سلفی به‌خصوص انصارالسنه، این گروه‌ها در حال حاضر تحت کنترل دولت سودان فعالیت می‌کنند و تأثیر آنها بر سیاست خارجی سودان بسیار محدود است. هر چند افزایش نفوذ این گروه‌ها در بلند مدت ممکن است تهدیدی برای نظام حاکم و کشورهای همجوار باشد.