در آستان امامان
در آستان امامان نام مجموعه مقالاتی است که به معرفی امامان معصوم در شعاع زیارت جامعه کبیره می‌پردازد. اینک شرح اجمالی چند فراز دیگر از این زیارت بلند و عمیق:
نقش معصومان در جهان هستی
«وَ بِکُم یُمْسِکُ السَّمَاءَ أَن تَقَعَ عَلَى الأَرضِ إِلَّا بِإِذنِهِ؛ به سبب شما آسمان را نگه می‌دارد از اینکه جز به اذن او بیفتد.»فرازی که در مقاله قبل مطرح شد و این فراز و فراز بعدی، نقش تکوینی امامان را در جهان هستی نشان می‌دهد. با این فرازها زائر این واقعیت را بیان می‌کند که جایگاه امامان معصوم در نگاه من فراتر از حکومت ظاهری است. این تنها بخشی از شئون برجسته امامان معصوم است. یک نگاه جایگاه امامان را خلاصه در حکومت ظاهریشان می‌کند و یک نگاه ضمن اثبات این مطلب مقام معصومان را بسی برتر می‌داند. در فراز فوق می‌گوییم که حرکت کرات در مدار مشخص شده و برخورد نکردن آنها به یکدیگر به برکت حضور معصوم در جامعه است و ثبات آسمان‌ها و کهکشان‌هایش به علت وجود مقدس معصوم است.
جهان بی‌حجت
و اگر زمین لحظه‌ای از حجت خالی شود، آسمان و زمین فرو خواهند ریخت.
حضرت امام باقر(ع) از نبی اکرم(ص) نقل می‌کنند که: «وانی و اثنی عشر من ولدی و انت یا علی زر الارض یعنی اوتادها و جبالها بنا او تد الله الارض ان یسخ باهلها فاذا ذهب لاثنا عشر من ولدی ساخت الأرض باهلها و لم ینظروا؛(۱) من و دوازده نفر از فرزندانم و تو ای علی میخ‌ها و کوه‌های این زمین هستیم. خداوند به سبب ما زمین را میخکوب کرده که اهلش را فرو نبرد، پس هرگاه دوازده نفر از فرزندان من از دنیا بروند زمین اهلش را فرو می‌برد و دیگر مهلت داده نمی‌شود.»(۲)
نیز در حدیثی از امام رضا(ع) رسیده است که: «بِنا إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرضَ أَن تَزُولَا؛(۳) به واسطه ما خداوند آسمان و زمین را از اینکه از جای خود بلغزند و به در روند نگه می‌دارد.»
نقش خالق هستی در آفرینش کرات
این حقیقت است که آفرینش نه تنها در آغاز با اراده ذات مقدسش شکل می‌گیرد، بلکه نگهداری و تدبیر و حفظ آنها نیز به دست قدرت اوست و فیض از آن مبدأ فیاض در هر لحظه به مخلوقات می‌رسد که اگر لحظه‌ای رابطه آنها با آن مبدأ بزرگ قطع شود، فنا خواهند شد. از جمله این مخلوقات کرات هستی هستند. این کرات بدون آنکه به جایی بسته باشند میلیون‌ها سال در قرارگاه خود با مداری که برای آنها تعیین شده است در حرکتند، بی‌آنکه کمترین انحرافی پیدا کنند. همان گونه که نمونه‌اش را در منظومه شمسی می‌بینیم. کره زمین میلیون‌ها سال است که در مسیری معین و با نظمی دقیق دور خورشید می‌چرخد و سر به فرمان پروردگار دارد و اگر قرار باشد از محل و مسیر خود خارج شود، کسی غیر از خداوند نمی‌تواند از آن نگهداری کند و این حقیقتی است که در آیاتی از قرآن آمده است.
«إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرضَ أَن تَزُولَا وَ لَئِن زَالَتَا إِن أَمسَکَهُمَا مِن أَحَدٍ مِّن بَعدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا؛(۴) خداوند آسمان‌ها و زمین را نگه می‌دارد تا از نظام خود منحرف نشوند و هرگاه منحرف گرداند کسی جز او نمی‌تواند آنها را نگاه دارد و او بردبار و آمرزنده است.» جالب توجه است که عین این تعبیری که در مورد کرات آسمانی و زمین آمده است در مورد نگهداری پرندگان بر فراز امواج هوا آمده است:
«إِلَی الطَّیرِ مُسَخَّراتٍ فی جَوِّ السَّماءِ ما یُمسِکُهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَومٍ یُؤمِنُونَ؛(۵) آیا آنها پرندگانی را که بر فراز آسمان‌ها تسخیر شده‌اند ندیدند هیچ‌کس جز خدا آنها را نگه نمی‌دارد در این امر نشانه‌هایی است از عظمت و قدرت خدا برای آنها که ایمان می‌آورند.» این هماهنگی تعبیرات نشان می‌دهد برای قدرت بی‌انتهای پروردگار نگهداری مجموعه کرات آسمان و زمین همچون نگهداری یک پرنده بر فراز امواج هواست.
این همان است که در کلامی از حضرت امیرمؤمنان علی(ع) رسیده است که: «ما الجلیل و اللطیف و الثقیل و الخفیف و القوی و الضعیف فی خلقه الاسواء؛(۶) کوچک و بزرگ، سنگین و سبک، قوی و ناتوان، همه در برابر توانایی او یکسانند.»
نقش امامان در عرصه اعتدال کرات
اینک که اثبات شد که خداوند است که کرات را در مدار خود نگه داشته و جلوی انحراف آنها را می‌گیرد، سئوال این است که نقش امامان در این عرصه چیست که در این فراز می‌گوییم به سبب آنان است که آسمان را نگه می‌دارد. پاسخ آن است که هرگونه امداد و رحمت و برکت و قدرتی که از سوی خداوند به بندگانش یا سایر موجودات جهان هستی می‌رسد از طریق اولیاءالله و بندگان خاص اوست همانند آب‌های آشامیدنی خانه‌های یک شهر که همه از طریق شاه لوله اصلی می‌گذرد. این لوله عظیم آبها را از منبع اصلی دریافت می‌کند و به همه جا می‌رساند و از آن تعبیر به واسطه فیض می‌نمایند و واژه «باذن الله» هم اشاره به این معنا دارد.
حضرت عیسی«ع» فرمود:
«إِذ تَخلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَهِ الطَّیرِ بِإِذْنی فَتَنفُخُ فیها فَتَکُونُ طَیراً بِإِذنی وَ تُبْرِئُ الأَکْمَهَ وَ الأَبْرَصَ بِإِذنی وَ إِذ تُخرِجُ الْمَوتى..؛(۷) از گل چیزی شبیه پرنده می‌سازم سپس در آن می‌دمم و به فرمان خدا پرنده‌ای می‌شود. من کور مادرزاد و فرد مبتلا به برص (پیسی که یکی از بیماری‌های غیر قابل علاج بوده است) شفا می‌دهم و من مردگان را به اذن خدا زنده می‌کنم…»پس اینکه کرات آسمانی در مدار خود حرکت می‌کنند، کار خداست و تدبیر او و امامان در این عرصه واسطه فیض‌اند و این یکی از معانی ولایت تکوینی است.
نگاه واقع‌بینانه در مورد اهل‌بیت«ع» این فراز و مشابه آنها در پی تبیین درست مسئله امامت شیعی است که نگاه یک زائر مخلص اهل‌بیت«ع» به جایگاه صحیح و واقعی معصومان است. در این نگاه اگر حق امام معصوم غصب شد، این مقامات والا و معنوی غصب‌شدنی نیستند و سر جای خود هستند. علاوه بر آن معصوم حق اطاعت دارد. یعنی اگرچه ظالمان او را از حقش محروم کردند، کسی که می‌گوید شیعه معصوم هستم باید اوامر او را اطاعت کند. این نگاه، نگاه غلوآمیز نیست، بلکه یک نگاه واقع‌گرایانه و صحیح است و نداشتن آن تفریط است و کوتاهی. باید امامان را آن گونه که خود معرفی می‌کنند، شناخت. غلو در شأن و جایگاه اهل‌بیت«ع» و تا حد خدائی بردن آنان نکته‌ای است که امامان شیعه مکرر از آن برائت جسته و در این عرصه همه امامان«ع» از حضرت مولی علی(ع) تا دیگران موضع واحد داشته‌اند، ولی اثبات مقامات والا که شایسته آنان است، ادای حق آنان است و غلو نیست.
امامان و زدودن غم و غصه
«وَ بِکُمْ یُنَفِّسُ الْهَمَّ ؛ و به سبب شما اندوه را می‌گشاید.» «ینفس» یعنی آرامش می‌بخشد، می‌گشاید، تسلی می‌دهد. «همّ» هر گونه ناراحتی و اندوه است چه به خاطر از دست دادن چیزی باشد و چه به خاطر نگرانی از آینده باشد و چه بر اثر حادثه‌ای باشد. معنای این فراز این است که با توسل به اهل‌بیت«ع» ریشه غم و غصه خشکانده خواهد شد و به یاری خداوند غم پایانی بشریت (…بَعدَ ما مَلِئَت ظُلماً و جوراً) که همان گسترش ظلم و جور است با ظهور جانان حضرت بقیه الله الاعظم(عج) پایان می‌پذیرد.
کیست مهدی؟ یار مظلومان دهر
کیست مهدی؟ نور مهر و نار قهر
کیست مهدی؟ کعبه جان همه
کیست مهدی؟ آرزوی فاطمه
کیست مهدی؟ زخم دل را التیام
کیست مهدی؟ آخرین مرد قیام
کیست مهدی؟ یاور مظلوم‌ها
کیست مهدی؟ حامی محروم‌ها
کیست مهدی؟ حجت ثانی عشر
کیست مهدی؟ منجی کل بشر
سینه ظالم نشان تیر او
تکیه مظلوم بر شمشیر او
پیش برق ذوالفقارش روز حرب
کار ناید از سلاح شرق و غرب
نور عزت خیزد از تکبیر وی
نار ذلت ریزد از شمشیر وی
از همه محبوب‌ها محبوب‌تر
وز همه خوبان عالم خوب‌تر
ای خوش آن روزی که آن خورشید نور
از کنار کعبه فرماید ظهور
ذوالفقار حیدری در مشت او
خاتم توحید در انگشت تو
پرچم ثاراللهی گیرد به دوش
یا لثارات الحسینش درّ گوش
مکه مست عطر و مست بوی او
کعبه می‌گردد به دور کوی او
چاه زمزم را بود این زمزمه
مرحبا لبیک یابن فاطمه(۸)
گشایش گرفتاری
و یَکشِفَ الضرّ؛ به سبب شما سختی را برطرف می‌کند. در قرآن مجید ضَرّ به فتح ضاد و ضُرّ به ضم ضاد آمده است ولی ضرّ به فتح ضاد مقابل نفع آمده است: «قُل أَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا؛(۹) بگو آیا چیزی را پرستش می‌کنید که نه می‌تواند زیانی به شما برساند نه سودی.»
«یَدعُواْ لَمَن ضَرُّهُۥٓ أَقرَبُ مِن نَّفعِهِ ؛(۱۰) او جز خدا کسی را می‌خواند که نه زیانی به او می‌رسانند و نه سودی.»برخلاف ضُرّ به ضم ضاد که هیچ وقت با نفع یکجا نیامده.راغب در مفردات(۱۱) و جویری در صحاح(۱۲) ضُرّ را بدحالی گفته‌اند. بنابراین ضُرّ را در فراز فوق باید به معنای سختی، بدحالی، آسیب و گرفتاری معنا کرد. بر این اساس زائر به امامان معصوم می‌گوید که به برکت وجود شماست که گرفتاری اهل زمین برطرف می‌شود. «ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُم وَ أَنْتَ فیهِم؛ و خدا بر آن نیست که آنان را عذاب کند در حالی که تو در بین آنان باشی.»(۱۳)
امامان و مواریث انبیاء
«و عندکم ما نزلت به رسله و هبطت به ملائکته؛ و نزد شماست آنچه بر پیامبرانش فرود آورده و فرشتگانش به زمین آمده‌اند. جمله دوم و هبطت به ملائکته در حقیقت تفسیر جمله اول است. این جمله می‌گوید تمام مواریث انبیاء نزد امامان هست. صحف ابراهیم، تورات موسی، الواح او، زبور داود، انجیل عیسی و دیگر کتاب‌های مقدس نزد امامان است. در روایتی از حضرت امام صادق«ع» رسیده است: «…و ان عندنا صحف ابراهیم و الواح موسی…» صحف ابراهیم و الواح موسی نزد ماست. ابوبصیر که راوی حدیث است می‌گوید که گفتم «ان هذا لهو العلم؛ براستی که علم کامل همین است.» حضرت فرمود: «یا ابامحمد لیس هذا هوالعلم؛ این علم کامل نیست.»
«إِنَّمَا اَلْعِلْمُ مَا حَدَثَ بِاللَّیْلِ وَ اَلنَّهَارِ یوم یَوْماً بِیَوْمٍ وَ سَاعَهً بِسَاعَهٍ ؛ همانا علم کامل آن است که در شبانه‌روز، روز به روز و ساعت به ساعت برای ما پدید می‌آید.(۱۴) در فراز «خزان العلم» و «حفظه سرّالله» و «ورثه الانبیاء» در این رابطه مطالبی گفته شده است.
پیامبر و جبرئیل
و الی جدکم بعث الروح الامین؛ روح الامین به سوی جدّ شما فرستاده شده است. و اگر مخاطب در این زیارت امیر مؤمنان باشد باید گفت و الی اخیک (به سوی برادرت)
این فراز برگرفته از آیه ۱۹۲ و ۱۹۳ سوره شعراست. « َزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ آن (قرآن) را روح الامین نازل کرده است بر قلب تو تا از انذار کنندگان باشی.» فرشته وحی جبرئیل در اینجا با دو عنوان توصیف شده عنوان «روح» و عنوان «امین» روحی که سرچشمه حیات است و امانتی که شرط اصلی هدایت و رهبری است و هدف این بوده که تو مردم را انذار کنی و از سرنوشت خطرناکی که بر اثر انحراف از توحید دامانشان را می‌گیرد آگاه سازی به عبارت دیگر هدف تربیت و انسان‌سازی است. جناب جبرئیل واسطه وحی برای همه انبیا بوده است، ولی این مأموریت انزال وحی نسبت به پیامبر هم کمیت بیشتری و هم کیفیت عمیق‌تری داشته است.
پی‌نوشت‌ها
۱٫ اصول کافی، ج ۱، ص ۵۳۴ «باب ما جاء فی الاثنی عشر و النص علیهم السلام»، حدیث۱۷٫
۲٫ نیز نک به همان کتاب حدیث ۱۰ و ۱۱ و ۱۳٫
۳٫ کمال الدین، ص ۲۰۲، حدیث ۶٫
۴٫ فاطر، آیه ۴۱٫
۵٫ نحل، آیه ۷۹٫
۶٫ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۸۵٫
۷٫ آل عمران، آیه ۴۹٫
۸٫ نخل میثم، ج ۲، ص ۵۶۴ و ۵۶۵ (ابیات منتخب).
۹٫ مائده، آیه ۷۶٫
۱۰٫ حج، آیه ۱۳٫
۱۱٫ مفردات واژه ضرر.
۱۲٫ صحاح اللغه، واژه ضرر.
۱۳ انفال، آیه ۳۳٫
۱۴٫ اصول کافی، ج ۱، ص ۲۲۵، باب ان الائمه ورثوا النبی و جمیع الانبیاء و الاوصیاء الذین من قبلهم، حدیث ۴، نیز نک به حدیث ۵٫
سوتیترها:
۱٫
در نگاه یک زائر مخلص اهل‌بیت«ع» به جایگاه صحیح و واقعی معصومان، اگر حق امام معصوم غصب شد، مقامات والا و معنوی وی غصب‌شدنی نیستند و سر جای خود هستند. علاوه بر آن معصوم حق اطاعت دارد. یعنی اگرچه ظالمان او را از حقش محروم کردند، کسی که می‌گوید شیعه معصوم هستم باید اوامر او را اطاعت کند.
۲ باید امامان را آن گونه که خود معرفی می‌کنند، شناخت. غلو در شأن و جایگاه اهل‌بیت«ع» و تا حد خدائی بردن آنان نکته‌ای است که امامان شیعه مکرر از آن برائت جسته و در این عرصه همه امامان«ع» از حضرت مولی علی(ع) تا دیگران موضع واحد داشته‌اند، ولی اثبات مقامات والا که شایسته آنان است، ادای حق آنان است و غلو نیست.