درسهائي از نهج البلاغه
خطبه 230
دنياپلي بسوي آخرت
قسمت سوم
آية الله العظمي منتظري
فَكفي و اعظاً بموتي عاينَتُموُهُم، حُمِلوا إلي قُبُورهِمْ غَيرَ راكبينَ، و
أنزِلوا فِيها غَِيرَنازِلينَ فَكَانَّهُمْ لَمْ يَكُونُو الِلدُّ نُيا عُمّاراً
وَّ كَأَنّ الآخِرةَ لَمْ نَزَل لَّهسمْ داراً اَوْ حَشُو ما كانوا يُوطِنُونَ، وَ
أوَطَنُوا ما كانُوا يُوحِشونَ، وَ اَشتَغَلوُا بِما فارَقُوا، وَ أَضاعُوا مآ إِلَبهِ انتَقَوُا
موضوع بحث، خطبه 188 از نهج البلاغه با تفسير محمد عبده يا خطبه 230 با ترجمه
مرحوم فيض الاسلام بود كه بيشتر جنبه موعظه و نصيحت داشت. در قسمت گذشته، بحث به
اينجا منتهي شد كه حضرت ميفرمايد: «شما را سفارش ميكنم كه همواره به فكر مرگ
باشيد و از آن كمتر غفلت كنيد و چگونه طمع داريد از كسي كه هرگز به شما مهلت نميدهد.»
«فكفي واعِظاً بَموتي عايَنُموهم، حُمِلُوا الي قبورهم غير راكبين، وَاُنزِلوا
فيها غير نازلين».
همين پند دهنده براي شما بس است مردگاني را كه ميشناختيد، آنها را ديديد كه
به سوي گورهايشان بياختيار حمل ميشدند و در قبرها منزل يافتند بيآنكه خود
بخواهند.
مرگ، بهترين موعظه
چه موعظهاي بالاتر از اينكه انسان همواره ميبيند، انسانهاي سرشناس، با
شخصيت، بانفوذ و يا دوستان خود را كه تا چندي پيش با آنها رفت و آمد و گفتگو داشت،
امروز بر دوش ديگران به سوي قبرها روانه ميشوند بيآنكه خود مايل به رفتن باشند
يا اختياري داشته باشند و هنگامي كه به گورستان رسيدند، باز هم نه با اختيار خويش
كه بوسيلۀ ديگران وارد قبر ميشوند و براي هميشه تنها در زير خاك ميمانند و حسرت
بازگشت به دنيا را به قيامت ميبرند. آيا اين بهترين موعظه براي ما نيست كه از اين
سركشيها، طغيانها، خودمحوريها و خودبزرگ بينيها دست برداريم و به ياد مرگ و
قيامت و حساب باشيم؟ چه خوب است هر گاه روح طغيان و عصيان در انسان پيدا شد، به
ديدار قبرستانها برود و در آن جا دمي به فكر فرو رود و با تفكر و تدبّر دريابد.
كه زندگي دنيا چند روزي بيش نيست و عاقبت- دير يا زود- بايد برود، پس چه بهتر كه
قبل از رسيدن اجل، خود را دريابد و پيش از اينكه عبرت براي ديگران باشد، خود از
گذشتگان عبرت بگيرد. و مگر نه بسياري از همين گذشتگان، داراي كاخ و زندگي مرفه
بودند يا طالب رياست و مال بودند و چقدر اميدها داشتند ولي هم اين اميدها و آرزوها
را با خود به گور بردند و از آن اموال و كاخها چيزي با خود برنداشتند. و اين
بهترين موعظه و نصيحت براي خردمندان است.
«فكأنَّهم لم يكونوا للذُّنيا عُمّاراً وكأنَّ الآخرة لم تزل لهم داراً».
گويا هرگز بنا كنندگان در دنيا نبودند و گويا آخرت براي هميشه منزل و ماوراي
آنان بوده است.
آخرت، منزل هميشگي
اينها كه در زير خاك، در قبرستانها
آرميدهاند، بقدري فاصله بين آنها و زندگي دنيا افتاده است كه اگر كاخهاي آنها را
زير و رو بكني و اگر باغ و راغ آنان را تصرُّف بكني هرگز صدايشان در نميآيد چرا
كه دياگر دستشان به دنيا نميرسد و از تمام مايملك خود دست شستهاند يا به عبارت
ديگر: مرگ بين آنها و زندگيشان فاصله انداخته به طوري كه ديگر امكان بازگشت
ندارند. چه بسا آنها كه در دنيا داراي آن همه ثروث و مال بودند وهيچ خدمتي نكردند
و در راه خدا انفاقي نننمودند، اكنون كه دستشان كوتاه شده است و نتيجه اعمالشان را
در عالم برزخ درمييابند، اميد و آرزوي بازگشت داشته باشند، تا شايد به آنها فرصت
ديگري داده شود ولي به آنها گفته ميشود ديگر بازگشتي نيست. چرا تا زنده بوديد به
فكر خود نبوديد؟
چرا به جاي آن همه مصرفهاي اضافي كه
در منزل ميكرديد، كاشانههاي مستمندان را گرم نمينموديد؟ چرا به جاي آن همه
فرشهاي زيادي كه انباشته كرده بوديد، فرش منازل يتيمان را تأمين نميكرديد؟ چرا با
آن پولهاي كلاني كه صرف در قمار و عياشي و خوشگذراني ميشد، مدرسهاي نساختيد كه
نسلها بعد از مرگتان بيايند و در آنجا استفاده كنند و براي شما طلب مغفرت و آمرزش
نمايند و وسيلۀ رحمت برايتان باشد؟ يا با آن همه پول يك مدرسۀ علميه، يك
بيمارستان، يك پل و هزاران كار خير ديگر انجام نداديد كه باقيات صالحات باشد و
سالهاي دراز صدقۀ جاريهاي برايتان محسوب گردد و مايۀ افتخار و سربلندي شما باشد؟
آري! انسان هر گاه ميميرد، از دنيا
منقطع ميشود و بين او و تمام آنچه ساخته است فاصله ميافتد كه گوئي هرگز به دنيا
نيامده بود و منزل دائمي و هميشگياش در آخرت بوده است. و گويا ديواري آهنين بين
او و دنيا زده شده كه هيچ وقت نميتواند به منزل و ماوراي دنيويش سري بزند و يا با
زن و فرزندش ديداري داشته باشد و يا نسبت به كارگران و زيردستانش امر و نهي و
گفتگوئي بكند.
آنچه باقي ميماند
در روايت است كه تنها اولاد صالح ميتوانند
منشأ اثري براي انسان باشند يا اينكه بناي خيري- از قبيل مدرسه، بيمارستان، قنات و
مسجد- ساخته باشد و يا كتابي تاليف كرده باشد كه علمش باقي و جاودان بماند و مردم
از آن استفاده كنند، اينها منقطع نيستند و سبب بقاي اثر انسان در دنيا ميباشند.[1] ولي
كاخ بيست طبقه يا هزار هكتار باغ ميوه يا خداي نخواسته اولاد ناصالح همه اسباب
انقطاع انسان هستند.
در هر صورت، اگر انسان ميخواهد كه
با دنيا نباشد، تا زنده است بايد بفكر خويشتن باشد، اموالش را صرف راههاي خير
بكند، مدرسهاي بسازد كه در آن، قال الصادق و قال الباقر عليهما السلام بگويند و
در ثواب آنها شريك باشد، پلي درست كند، قناتي بسازد، آب و برقي براي مستمندان تهيه
نمايد و يا هر خدمتي كه مورد نياز جامعه است و مردم از آن بهره بر ميشوند.
عمّار: جمع عامر بمعناي بنا كننده
مانند طلّاب كه مفرد آن طالب است.
«أو حَشوا ما كانوا يُوطنون، و
أوطنوا ما كانوا يوحِشون»
دور شدند از دنيائي كه در آن سكونت
داشتند و سكونت گزيدند در جائي كه از آن دوري ميجستند.
با اينكه در دنيا زندگي ميكردند و
خوش ميگذراندند پس از مرگ ديگر از دنيا روزي وطنشان بوده و از همان قبري كه تا
زنده بودند اينقدر وحشت داشتند و ميهراسيدند، پس از مرگ با آن خو گرفته و در همان
گودال وحشتناك وطن ميگيرند و سكونت ميكنند.
«واشتغلوا بما فارقوا و أضاعوا ما
اليه انتقلوا».
در دنيا مشغول بودند به چيزي كه از
آن جدا شدند و تباه ساختند آخرتي كه به سوي آن منتقل شدند.
خانه آخرت را ويران نكنيد
تا اينجا حضرت دربارۀ مرگ و قبر و
اعراض از دنيا و سكونت در عالم برزخ سخن ميگويد و از اين به بعد از گذشته حكايت
ميكند و از ندامت و پشيماني اينان كه براي خود توشه راه برنداشته و دست خالي
رفتند.
و لذا ميفرمايد: اينها مشغول چيزي
بودند كه هيچ فايدهاي برايشان نداشت و اكنون از آن دست كشيدهاند و دور شدهاند و
به سوي آخرت و خانۀ خود روانه ميشوند در حالي كه آن را ويران نموده و هرگز به فكر
ساختنش نبودهاند.
اگر انسان مال و ثروت را در راه صحيح
و مشروع مصرف كند و همچنان كه خود از آن بهره ميبرد، بر مستمندان و نيازمندان نيز
انفاق نمايد، بسيار كار خوبي انجام داده و از آن بهرۀ خوبي در آخرت خواهد برد ولي
بيچاره آنان كه مال و ثروت دارند و از آن به نفع وطن حقيقي و مسكن هميشگي خود بهره
نميبرند، اين اموال براي آنها جز وزرو وبال و گرفتاري نخواهد بود. گر چه فقر خوب
نيست ولي انسانهاي فقير و بال و گرفتاريشان خيلي كمتر است. شما تصور كنيد اگر دو
اتومبيل بخواهند وارد مرز شوند، آن راننده اتومبيلي كه كالائي با خود حمل نكرده
است، فوراً از گمرك رد ميشود و با كمال راحتي و آسايش وارد شهر ميگردد ولي آن
ديگري كه اتومبيل خود را پر از جنسهاي گوناگون و كالاهاي متنوعكرده است، بايد
خوب بررسي شود و چه بسا چندين ساعت يا چند روز گرفتار تفتيش و بازرسي باشد تا
اينكه پس از پرداختن گمركي، اجازه ورود به شهر به او داده شود. مصيبت آن وقتي است
كه در بين اجناسش، كالاهاي ممنوعه يا مواد مخدّر و جنسهاي قاچاق باشد كه نه نها
آنها را از او ميگيرند بلكه بايد پس از حسابرسي دقيق، مجازات نيز بشود و كيفر
ببيند.
معطّلي ثروتمندان براي حساب
روايت بسيار جالبي از امام صادق عليه
السلام بهمين مناسبت نقل شده است كه فرمود:
«اِنَّ فقُراءَ المُسْلِمينَ
يَتَقَلَّبونَ في رياضِ الْجَنَّةِ قَبْلَ أَغْنِيائهِمْ بِأَرْبَعينَ خَريفاً.
ثُمَّ قالَ: سَأَضْرِبُ لَكَ مَثَلَ ذلِكَ، إِنَّما مَثَلُ ذلِكَ مَثَلُ
سَفِيْنَتَيْنِ مُرَّبِهما عَلي عاشِرٍ فَنَظَرَ في إحْداهُما فَلَمْ يَرَفيها
شَِيْئاً، فَقالَ: أَسْرِبُوْها وَنَظَرَ في الْأُخري فاِذا هِيَ مَوْقُوْرَةٌ
فَقالَ: احْبِسُوْها»[2]
–
همانا فقرناي مسلمانان چهل سال پيش از ثروتمندانشان در باغهاي بهشت گردش ميكنند.
آنگاه حضرت خطاب به راوي ميفرماي: اكنون براي شما مثالي ميزنم. مثال فقرا و
ثروتمندان مثال دو كشتي است كه بر مأمور گمرك (كسي كه 10 يك ميگيرد) ميگذرند، و
او پس از بررسي يكي از آنها در مييابد كه چيزي در آن نيست ميگويد: اين كشتي را
بگذاريد برود. آنگاه نگاه به كشتي ديگر ميكند، ميبيند پر از كالا است، ميگويد:
اين را نگهداريد (تا خوب بررسي شود و حساب پس دهد).
و چنين است انسان ثروتمند كه در
قيامت معطّلي زيادي دارد «في حلالها و في حرامها عقاب» در آنچه از حرام بدست آورده
مؤاخذه ميشود و كيفر ميبيند و آنچه را از راه حلال بدست آورده بايد دقيقاً حساب
پس دهد. اما انسان فقير گرفتاري مالي ندارد، پس اگر گناهان ديگري نداشته باشد خيلي
زود از حساب ميگذرد و از گرفتاري و معطّلي حساب و كتاب رهائي مييابد.
بنابراين، آن انسان بيچارهاي كه از
آن همه پول و ثروت جدا شده، اگر فكري براي آخرت خودش كرده بود، خوب است ولي اگر
خانۀ آخرت را براي خود نساخته باشد بلكه آنجا را ويران ساخته، در روز رستاخيز،
سرگردان و حيران خواهد بود. و اصلاً انسان اگر عقل داشته باشد، بجاي اينكه اينقدر
بفكر زينت دادن و مرتّب كردن منزل زودگذر دنيائيش باشد، بايد فكري براي آن خانۀ
ابدي و هميشگي خود كند و آن را هر چه زيباتر و پررونقتر و روشنتر بسازد چرا كه
در آنجا جاويدان خواهد ماند.
«وَ ما تُقَدِّموا لِأَنْفُسِكُمْ
مِنْ خَيْرِ تَجِدُوهُ عِنْدَ اله هُوَ خَيْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً».[3]
و هر چه زودتر از خير و خوبي براي
خودتان پيش بفرستيد، نزد خدا آن را مييابيد كه بهتر و ارزندهتر و داراي پاداشي
فزونتر است.
و آنجا كه در قرآن، خطاب به قارون،
ميفرمايد: «وَ لاتَنْسَ نَصيبَك مِنَ الدُّنْيا»[4] و
نصيب خود را از اين دنيا فراموش نكن، نميخواهد بگويد هر چه ميتواني در دنيا لذّت
ببر و تا ميتواني كاخ و باغ براي خود تهيّه نما، بلكه ميخواهد بگويد: از اين
دنيا با اعمال نيك خود، توشۀ آخرتت را تهيه كن و از فرصتهاي زودگذر دنيا به نفع
آخرت بهره ببر و با عبادت و خدمت به مردم زاد آخرت و زندگي جاودانت را برگير و از
ساختن و پرداختن به منزل اخرويت غفلت نورز.
در معاني الأخبار از امام كاظم عليه
السلام نقل شده است كه اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: و لا تنس نصيبك من الدنيا،
لا تنس صحتك و قوتك و فراغك و شبابك و نشاطك أن تطلب بها الأخرة» -بهره خود را از
دنيا فراموش مكن، يعني يادت نرود كه تندرستي، نيرو، اوقات فراغت، جواني و توانت را
به كار گيري تا آخرتترا تأمين نمائي.
پس اي برادران و خواهران! هر كدام
توان داريد و تمكّن داريد از اوقات بيكاري خودتان، از نيرو و قدرت خودتان، از
جواني و تندرستيتان در راه توشه گيري براي زندگي اخروي و هميشگي به كار بنديد و
آنان كه مال و ثروت دارند به همين اكتفا نكنند كه خمس و زكات خود را بپردازد بلكه
در راه كمك كلّي به جامعه اسلامي مانند صرف در جبهههاي حق يا ساختن مراكز آموزشي
و بهداشتي انفاق كنند و در راه كمك جزئي به تك تك افراد مستمند و نيازمند نيز دريغ
نورزند كه دنيا پلي به سوي آخرت بيش نيست و نابرده رنج گنج ميسّر نميشود.
در صفحه 9 مجله شماره 61، آيه قرآن
به اشتباه «اسرفوا علي انفسكم» نوشته شده بود كه صحيح آن «اسرفوا علي انفسهم» ميباشد.
[1]
. امالي صدوق- ص 22.
«عن الصادق جعفر بن محمد«ع» قال: ليس يتبع الرجل بعد موته
من الأجر الاّ ثلاث خصال: صدقة أجراها في حياته فهي تجري بعد موته، و سنة هديً
سنّها فهي تعميل بها بعد موته، و ولدٌ صالحٌ يستغفرله».