اشاره:
وعده خداوند حتمی، قطعی و تخلف‌ناپذیر است. آنجایی که وعده پاداش دهد، پاداش می‌دهد و آنجایی هم که وعده عذاب می‌دهد، قطعاً عذاب خواهد کرد. این نشانه حکمت الهی است که هم مبشر است و هم نذیر. این البته به عملکرد جوامع برمی‌گردد که آیا به دنبال وعده پاداش‌اند و یا وعده عذاب؟ در این تحقیق سعی شده است تا با نگاهی به آیات الهی، ویژگی‌ها، گونه‌ها و نمونه‌هایی از وعده‌های الهی را بیان و شرائط و عوامل تحقق وعده‌های خداوند به جوامع توحیدی را بررسی کنیم.
ویژگی‌ها:
با بررسی آیات الهی می‌توان دریافت که وعده‌های الهی دو ویژگی و خصوصیت دارند: ۱٫ حقانیت وعده‌ها. خداوند در این مورد با جملاتی نظیر:«….أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ»(۱): آگاه باشید وعده خدا حقّ است. و: «…وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا»(۲) بر حقانیت و درستی وعده‌های خود تاکید می‌فرماید. ۲٫ حتمیت وقوع وعده‌های الهی. خداوند بر واقع شدن وعده‌های خود تاکید فرموده است: «إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِع. »(۳): که آنچه به شما وعده داده می‌شود، یقیناً واقع شدنی است. و وعده‌های خود را تخلف ناپذیر ذکر می‌کند: «فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَه‌ُ(۴): پس گمان مبر که خدا وعده‌ای را که به پیامبرانش داده، تخلّف کند.»
گونه‌ها:
وعده‌های الهی نیز دو گونه‌اند: الف. تبشیری. ب. انذاری. این ویژگی‌ها و شاخصه‌های حکمت گونه خداوند است که همان گونه که وعده پاداش و جایزه می‌دهد، وعده عذاب و جریمه نیز می‌دهد. خداوند وقتی پیامبران را مبعوث فرمود، به آنان نیز همین وظیفه را گوشزد کرد و ازآنان خواست که هم بشارت‌دهنده باشند و هم انذارکننده و ترس‌دهنده: « فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ»(۵) و «وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلاَّ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ.»(۶) در میان آیات گوناگون الهی، آیات ششم الی نهم سوره«القارعه» به‌خوبی این دو ویژگی وعده‌ها را نمایان می‌سازد: «فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ. فَهُوَ فِی عِیشَهٍ رَاضِیَهٍ.وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ.فَأُمُّهُ‌هاوِیَهٌ: اما هر که سنجیده‌هایش سنگین برآید. پس وى در زندگى خوشى خواهد بود. و اما هر که سنجیده‌هایش سبک بر آید. پس جایش‌هاویه باشد.»
از یک سو خداوند به انسان‌هایی که اعمال نیک دارند وعده زندگی خوش می‌دهد و از سوی دیگر به بدکاران وعده جهنم می‌دهد.
وعده‌های تبشیری و انذاری خداوند عبارتند از:
الف. تبشیری:
- پاداش بزرگ: «…. وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا(۷): آن کس که نسبت به عهدى که با خدا بسته وفا کند، به‌زودى پاداش عظیمى به او خواهد داد.»
- پاداش کامل: «وَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَاللَّهُ لاَ یُحِبُّ الظَّالِمِین(۸): اما آنها که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، خداوند پاداش آنان را به‌طور کامل خواهد داد.»
- پاداش بی منت و بی پایان: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُون(۹): آنان که ایمان آرند و نیکوکار شوند که آنها را اجری بی منّت و ثوابی بی نهایت (در بهشت جاودانی) خواهد بود.»
- آمرزش و غفران: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ عَظِیم(۱۰): خداوند، به آنها که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌اند وعده آمرزش و پاداش عظیمی داده است.»
- بهشت و تنعمات آن: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً…(۱۱): و کسانی که ایمان آورده‌اند و اعمال صالح انجام داده‌اند، بزودی آن را در باغ‌هایی از بهشت وارد می‌کنیم.»
- دوری از جهنم: « إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنَى أُوْلَئِکَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ(۱۲): کسانى که از قبل، وعده نیک از سوى ما به آنها داده شده ( مؤمنان صالح) از آن(جهنم) دور نگاهداشته مىشوند.»
- ۷. عاقبت نیکو: «الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ(۱۳): کسانی که ایمان آورده، عمل صالح انجام دادند، خوشا برآنان و سرانجام نیکویی دارند.»
- ۸. تبدیل بدی‌ها به خوبی‌ها: «… مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحًا فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ…(۱۴): هر که توبه کند، ایمان آورد و کار شایسته کند، خداوند بدی‌های او را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند.»
- ۹. حکومت در روی زمین: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِم(۱۵): خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند وعده می‌دهد که قطعاً آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید.»
- ۱۰. محبوبیت مردمی: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمْ الرَّحْمَانُ وُدًّا(۱۶): مسلما کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده‌اند، خداوند رحمان محبتى براى آنان در دل‌ها قرار مىدهد.»
ب. انذاری:
- مجازات دردناک: «…وَأَمَّا الَّذِینَ اسْتَنکَفُوا وَاسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا(۱۷): اما آنها که ابا کردند و تکبر ورزیدند، مجازات دردناکى خواهد کرد.»
- ۲. جهنم: «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ(۱۸): و دوزخ، میعادگاه همه آنهاست.»
- ۳. قطع ریشه: «…..وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ یَقْطَعَ دابِرَ الْکافِرِین(۱۹): خداوند می‌خواهد حق را با کلمات خود تقویت، و ریشه کافران را قطع کند.»
- ۴. دوری از رحمت خداوند: «وَعَدَ اللَّهُ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْکُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا هِیَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُقِیمٌ(۲۰): خداوند به مردان و زنان منافق و کفار، وعده آتش دوزخ داده؛ جاودانه در آن خواهند ماند. همان براى آنها کافى است و خدا آنها را از رحمت خود دور ساخته‌اند و عذاب همیشگى براى آنهاست.
- ۵. انتقام: «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا إِنَّا مِنْ الْمُجْرِمِینَ مُنتَقِمُونَ(۲۱): چه کسى ستمکارتر است از آن کس که آیات پروردگارش به او یادآورى شده و او از آن اعراض کرده است؟! مسلما ما از مجرمان انتقام خواهیم گرفت.»
- ۶. بد عاقبت: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیر(۲۲): اى پیامبر! با کافران و منافقان جهاد کن، و بر آنها سخت بگیر. جایگاهشان جهنم است و چه بد سرنوشتى دارند.»
نمونه‌ها
در آیات الهی، خداوند در فرازهای گوناگون به مواردی اشاره می‌فرماید که حکایت از تحقق وعده‌های الهی دارد. برخی از این نمونه‌ها را در دو نمونه تبشیری و انذاری بیان می‌کنیم:
الف. تبشیری:
در بحث نمونه‌های تبشیری وعده‌های خداوند، باید به وعده نصرت الهی و متذکر شدن تحقق این وعده‌ها اشاره کرد. خداوند متعال در آیات گوناگون به پیامبران و مومنین وعده نصرت الهى می‌دهد و در جاهای گوناگون نیز نمونه‌هایی از تحقق این وعده‌ها را ذکر می‌کند. مثلا مى‌فرماید: «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا(۲۳): ما به یقین پیامبران خود و کسانى را که ایمان آورده‌اند، در زندگى دنیا و (در آخرت) روزى که گواهان به پا مىخیزند یارى مىدهیم.» و درآیه دیگری نیز تاکید می‌کند: « یَاأَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ(۲۴): اى کسانى که ایمان آوردهاید! اگر (آیین) خدا را یارى کنید، شما را یارى مىکند و گام‌هایتان را استوار مىدارد.»
این نمونه‌ها را به دو دسته نمونه‌های تحقق یافته در مورد پیامبر بزرگوار اسلام و سایر پیامبران تقسیم می‌کنیم:
- پیامبر اسلام:
- پیروزی در جنگ بدر: «وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوْکَهِ تَکُونُ لَکُمْ وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ یَقْطَعَ دابِرَ الْکافِرِین(۲۵): و (به یاد آرید) هنگامی را که خداوند به شما وعده داد که یکی از دو گروه ( کاروان تجاری قریش ، یا لشکر مسلح آنها) نصیب شما خواهد بود و شما دوست می‌داشتید که کاروان (غیر مسلح) برای شما باشد (و بر آن پیروز شوید)، ولی خداوند می‌خواهد حق را با کلمات خود تقویت، و ریشه کافران را قطع کند ازاین‌رو شما را بر خلاف میلتان با لشکر قریش درگیر ساخت، و آن پیروزی بزرگ نصیبتان شد.»
- پیروزی در جنگ بنی نضیر: «هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِنْ دِیَارِهِمْ ِلأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنْ اللَّهِ فَأَتَاهُمْ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمْ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَأَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الأَبْصَار: او کسى است که کافران اهل کتاب را در نخستین برخورد (با مسلمانان) از خانههایشان بیرون راند. گمان نمىکردید آنان خارج شوند و خودشان نیز گمان مىکردند که دژهاى محکمشان آنها را از عذاب الهى مانع مىشود؛ اما خداوند از آنجا که گمان نمىکردند به سراغشان آمد و در دل‌هایشان ترس و وحشت افکند، بهگونهاى که خانه‌هاى خود را با دست خویش و با دست مؤمنان ویران مىکردند. پس عبرت بگیرید اى صاحبان چشم!»
- پیروزی در جنگ احزاب: خداوند از آیه ۱۰ سوره احزاب به بعد به تحقق نصرت خود به مسلمانان در این جنگ اشاره می‌فرماید.
- پیروزی آشکار در جریان صلح حدیبیه: «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُبِینًا.»(۲۶)
- پیروزی در جنگ حنین: « لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَهٍ وَیَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئًا وَضَاقَتْ عَلَیْکُمْ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ.ثُمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَذَلِکَ جَزَاءُ الْکَافِرِین: خداوند شما را در جاهاى زیادى یارى کرد (و بر دشمن پیروز شدید)؛ و در روز حنین (نیز یارى نمود)؛ در آن هنگام که فزونى جمعیتتان شما را مغرور ساخت، ولى (این فزونى جمعیت) هیچ به دردتان نخورد و زمین با همه وسعتش بر شما تنگ شده؛ سپس پشت (به دشمن) کرده، فرار نمودید! سپس خداوند «سکینه» خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان نازل کرد؛ و لشکرهایى فرستاد که شما نمىدیدید؛ و کافران را مجازات کرد؛ و این است جزاى کافران.»
- ۲. سایر انبیا
الف.تبشیری:
نصرت الهی در فرازهای گوناگون، نصیب پیامبران شده است کما اینکه در قرآن به برخی از این پیروزی‌ها و تحقق وعده‌ها اشاره شده است، مانند نجات و پیروزی حضرت نوح در برابر اذیت‌های حدود۹۰۰ ساله کافرین: «فَنَجَّیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْک(۲۷): ما او و کسانى را که با او در کشتی بودند نجات دادیم. نجات و سربلندی حضرت ابراهیم در برابر آتش برافروخته نمرودیان: «یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً(۲۸): اى آتش! بر ابراهیم سرد و سلامت باش. پیروزی لوط در برابر قوم بدکار خود: « وَلُوطًا آتَیْنَاهُ حُکْمًا وَعِلْمًا وَنَجَّیْنَاهُ مِنْ الْقَرْیَهِ الَّتِی کَانَتْ تَعْمَلُ الْخَبَائِثَ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِقِین(۲۹): و لوط را (به یاد آور) که به او حکومت و علم دادیم؛ و از شهرى که اعمال زشت و کثیف انجام مىدادند، رهایى بخشیدیم؛ زیرا آنها مردم بد و فاسقى بودند. نصرت و پیروزی حضرت یونس : «وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ(۳۰): ما یونس را از غم نجات دادیم. پیروزی بزرگ حضرت یوسف و رسیدن به مقام عالی ریاست و فرمانروایی:«وَ کَذلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الْأَرْضِ یَتَبَوَّأُ مِنْها حَیْثُ یَشاءُ(۳۱): و ما این گونه براى یوسف در زمین مکنت قرار دادیم که هر جاى آن را که مى‌خواهد برگزیند. ظفریافتن حضرت موسی بر تفرعن و تکبر فرعون: «وَ أَنْجَیْنا مُوسى وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعِین(۳۲): ما موسى و کسانى را که با او بودند نجات دادیم. همین طور باید به پیروزی دیگر انبیای الهی مانند حضرت صالح،(۳۳) حضرت هود(۳۴) و حضرت شعیب(۳۵) نیز اشاره کرد که همگی حکایت از حتمیت وقوع وعده الهی و نصرت نیکوکاران دارند.
ب. انذاری
خداوند متعال به جوامع تکلیف‌گریز و گناهکار وعده عذاب الهی داده است. به عنوان مثال در آیه ۱۴ سوره نساء کسانی را که از تکالیف الهی سرپیچی می‌کنند مستحق ورود به دوزخ و عذاب خوارکننده دانسته است: «و مَن یعصِ اللّهَ و رَسولَهُ و یتَعَدَّ حُدودَهُ یدخِلهُ نارًا خــلِدًا فیها و لَهُ عَذابٌ مُهین: و آن کس که نافرمانى خدا و پیامبرش را کند و از مرزهاى او تجاوز نماید، او را در آتشى وارد مىکند که جاودانه در آن خواهد ماند و براى او مجازات خوارکنندهاى است.»
طبق فرمایش قرآن، جوامع فراوانی در تاریخ گرفتار این وعده سخت و انذاری خداوند شده‌اند. به عنوان نمونه می‌توان به اختصار به موارد زیر اشاره کرد:
- ۱. عذاب قوم نوح
یکی از امم تکلیف‌گریز و گردنکش، قوم نوح است. این قوم در فساد وتباهی غرق بود و در برابر دعوت حضرت نوح سرسختی بسیاری از خود نشان‌داد. حضرت نوح«ع» چون از ایمان آوردن آنان مأیوس شد و آن همه لجاج و عناد و آزار و اذیت را دید، آنها را نفرین کرد و گفت: «رَبِّ لاَ تَذَرْ عَلَى الأَرْضِ مِنْ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا. إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ وَلاَ یَلِدُوا إِلاَّ فَاجِرًا کَفَّارًا(۳۶): پروردگارا! هیچ یک از کافران را باقى مگذار، زیرا اگر از آنان کسى را باقى بگذارى، بندگانت را گمراه سازند و جز فرزندان بدکار و کافر از آنان به وجود نمی‌آید.»
خداوند متعال، دعاى نوح را مستجاب کرد و عذاب را بر آن مردم لجوج وعنود نازل فرمود و فرمان به غرق شدن آنان داد.(۳۷)
- عذاب قوم عاد
عذاب قوم عاد نیز از دیگر نمونه‌های وعده انذاری خداوند است که به خاطر نافرمانی عاقبت در مهلکه عذاب الهی گرفتار شدند. این قوم مردمی ثروتمند، قوى‌هیکل و طویل‌العمر بودند؛ اما این نعمت‌ها بیشتر آنان را به غفلت و طغیان کشاند، تا آنجا که بنابه فرموده قرآن کریم، کسى را نیرومندتر از خود نمی‌شناختند: «فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّهً أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّهً (۳۸): و مى‌گفتند: کیست که از ما نیرومندتر باشد؟ آیا نمی‌دیدند آن خدایى که آنان را آفرید نیرومندتر از آنان بود؟» قرآن کریم با اشاره به مجازات دردناک آنان می‌فرماید: «وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّیْنَا هُودًا وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنَّا وَنَجَّیْنَاهُمْ مِنْ عَذَابٍ غَلِیظ(۳۹): چون هنگام فرمان ما به مجازاتشان فرا رسید، هود و کسانى را که به او ایمان آورده بودند، به خاطر رحمت و لطف خاصى که به آنان داشتیم رهایى بخشیدیم.»
- عذاب قوم ثمود
تلاش‌های بی‌وقفه حضرت صالح در هدایت قوم ثمود اثربخش نبود و به‌رغم اینکه به آنان هشدار داد که کیفرشان نزدیک خواهد بود،(۴۰) این قوم هشدار صالح را جدی نگرفتند تا اینکه پیامبر خدا از زمان عذاب الهی خبر داد:«… فَقَالَ تَمَتَّعُوا فِی دَارِکُمْ ثَلاَثَهَ أَیَّامٍ ذَلِکَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوب(۴۱): …پس گفت: سه روز تمام در خانه‌هاى خود از هر نعمتى می‌خواهید بهره‌مند شوید و بدانید پس از این سه روز عذاب و مجازات الهى فرا خواهد رسید. قرآن کریم سرانجام قوم ثمود را چنین بیان فرموده است: «وَأَخَذَ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَهُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ جَاثِمِینَ. کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا أَلاَ إِنَّ ثَمُودَ کَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلاَ بُعْدًا لِثَمُودَ(۴۲): و کسانى را که ستم کردند، صیحه آسمانى فرا گرفت و آن‌چنان این صیحه، سخت و سنگین و وحشتناک بود که بر اثر آن همگى آنان در خانه‌های خود به زمین افتادند و مردند، آن چنان مردند و نابود شدند و آثارشان بر باد رفت که گویى هرگز در آن سرزمین ساکن نبودند.»
- قوم لوط
قوم طغیانگر دیگر، قوم لوط است. حضرت لوط وقتی که تلاش‌های خود در هدایت قوم تبهکار خود را بی‌فایده دید، از خدا خواست تا او را بر آن مردم مُفسد یارى کند و عذاب دردناک خود را بر ایشان بفرستد. خداوند نیز دعاى پیغمبر خویش را مستجاب فرمود و سرانجام لحظه عذاب فرا رسید. قرآن می‌فرماید: «فَلَمَّا جَاء أَمْرُنَا جَعَلْنَا عَالِیَهَا سَافِلَهَا وَأَمْطَرْنَا عَلَیْهَا حِجَارَهً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُود(۴۳): هنگامی‌که فرمان ما فرا رسید، آن سرزمین را زیر و رو کردیم و بارانى از سنگ و سنگریزه بر سر آنان فرو ریختیم.»
- قوم شعیب
قرآن کریم در آیات۸۴ تا ۹۵ سوره مبارکه هود درباره این پیامبر الهی و قوم تکلیف‌گریزش سخن گفته و در آیات ۹۴ و ۹۵ آن در مورد چگونگی عذاب آنان می‌فرماید: «وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّیْنَا شُعَیْبًا وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنَّا وَأَخَذَتِ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَهُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ جَاثِمِینَ.کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا أَلاَ بُعْدًا لِمَدْیَنَ کَمَا بَعِدَتْ ثَمُود: و هنگامی‌که فرمان ما فرارسید، شعیب و کسانى را که با او ایمان آورده بودند، به رحمت خود نجات دادیم و آنان را که ستم کردند، صیحه آسمانى فرا گرفت و در سرزمین خود، به رو افتادند(مردند). آن چنان که گویى هرگز از ساکنان آن (دیار) نبودند. دور باد مدین! (و اهل آن از رحمت خدا) همان‌گونه که قوم ثمود دور شدند..
شرائط و عوامل
وعده خداوند متعال به جوامع به‌ویژه جوامع توحیدی قطعی و حتمی است. شرط تحقق این وعده‌ها(و مشخصا وعده‌های تبشیری) وجود الزاماتی است که این جوامع باید خود را متخلق و ملتزم به این الزامات نماید. این الزامات یا درونی هستند( مانند ایمان و تقوی) و یا بیرونی(مانند جهاد وانفاق). پرواضح است که عدم التزام به این الزامات، زمینه‌های تحقق عذاب الهی را به دنبال خواهد داشت.
شرائط تحقق وعده‌های حقه الهی عبارتند از:
- ایمان
ایمان به خداوند متعال یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین شرط تحقق وعده الهی به شمار می‌آید. خداوند وعده داده است که مدافع انسان‌هایی است که ایمان دارند: «إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنْ الَّذِینَ آمَنُوا ….»(۴۴) همچنین به مومنین پاداش فراوانی خواهد داد: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ عَظِیم»(۴۵) و آنان را در بهشت مسکنت خواهد داد: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلاً(۴۶): وآنان را حکمران روی زمین خواهد کرد: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِم»(۴۷)
۲٫تقوی
تقوی و پرهیزکاری را نیز باید یکی دیگر از شرائط مهم تحقق وعده‌ها به شمار آورد، زیرا خداوند همواره با متقین و مدافع آنان است: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوا…»(۴۸) خداوند وعده می‌دهد که برکات آسمان و زمین را بر آنها می‌گشاید: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ»(۴۹) و موجبات آمرزش آنان را فراهم می‌سازد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقَانًا وَیُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ.»(۵۰) خداوند در امور متقین گشایش و راحتی ایجاد می‌کند: «فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى. وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى.فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَى.»(۵۱) و روزی آنها را از جایی که حسابش را نمی‌کنند، می‌دهد:«وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا.وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَایَحْتَسِبُ…»(۵۲)
- اطاعت از خدا و رسولش
اطاعت از خداوند و اولیائش و تسلیم در برابر ولایت آنان، یکی دیگر از شرائط و عوامل تحقق وعده الهی است. خداوند به هر کسی که خود را با تمام وجود به خدا تسلیم کند و نیکوکار باشد وعده می‌دهد که مزد او نزد پروردگار اوست و بیمی بر آنها نیست و اندوهگین نخواهند شد: «بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُون(۵۳): همچنین به آنها وعده بهشت می‌دهد که در آن جاودانه خواهند ماند: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ.أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّهِ خَالِدِینَ فِیهَا جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُون(۵۴): قرآن همچنین بر اطاعت رسولش نیز تاکید می‌فرماید و ولایت پذیری از پیامبر را موجب دست یافتن به بهشت و تنعمات آن می‌داند:«وَمَنْ یُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُ…»(۵۵)
- توکل
توکل و اعتماد به قدرت لایزال الهی یکی دیگر از شرائط تحقق وعده خداوند است:«إِن یَنصُرْکُمُ اللَّهُ فَلَا غَالِبَ لَکُمْ وَإِن یَخْذُلْکُمْ فَمَن ذَا الَّذِى یَنصُرُکُم مِّن بَعْدِهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ(۵۶): اگر خدا شما را یارى کند، هیچ کسی بر شما غالب نخواهد شد و اگر دست از یارى شما بردارد، چه کسى بعد از او شما را یارى خواهد کرد؟ و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.»
- احسان به مردم
نیکی به مردم و محبت به خلق نیز از دیگر شرائط تحقق وعده الهی به شمار می‌آید. خداوند، احسان به خلق را موجب پاداش بزرگ دانسته(۵۷) و آن را حیات طیبه می‌نامد: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاهً طَیِّبَهً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُون(۵۸): و وعده می‌دهد که در برابر این عمل نیک، به انسان، ده برابر آن عمل به او احسان و خوبی می‌رساند: « مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا.»(۵۹)
- توبه و انابه
از جمله عواملی که در تحقق وعده‌های الهی موثراست، توبه از گناهان و انابه به درگاه حضرت حق است. خداوند به صراحت می‌فرماید که توبه و استغفار موجب بارش پى در پى و افزایش رزق و روزی خواهد بود: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ إِنَّهُ و کَانَ غَفَّارًا.یُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَیْکُم مِّدْرَارًا.وَیُمْدِدْکُم بِأَمْوَلٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَل لَّکُمْ جَنَّتٍ وَیَجْعَل لَّکُمْ أَنْهَرًا(۶۰): خداوند همچنین وعده می‌دهد که به وسیله توبه، گناهان انسان را به حسنات مبدل مىکند: «إِلاَّ مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحًا فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا.»(۶۱)
- صبر و پایداری
خداوند متعال صبر را از جمله مصادیق و شرایط تحقق وعده‌های خود می‌داند. قرآن یکی از علل یاری خداوند به مسلمانان در جنگ بدر را استقامت و پایداری آنان می‌داند: «بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَیَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلاَفٍ مِنْ الْمَلاَئِکَهِ مُسَوِّمِین(۶۲): آرى، اگر صبر کنید و پرهیزگارى نمایید و با همین جوش و خروش بر شما بتازند، همانگاه پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشاندار یارى خواهد کرد.» همچنین در آیه ۳۴ سوره انعام، شرط پیروزی پیامبر را صبر و استقامت ذکر می‌کند: «وَلَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ فَصَبَرُواْ عَلَى مَا کُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا: و پیش از تو نیز پیامبرانى تکذیب شدند، ولى بر آنچه تکذیب شدند و آزار دیدند شکیبایى کردند تا یارى ما به آنان رسید.»
- جهاد در راه خدا
یکی دیگر از مصادیق تحقق وعده الهی، جهاد و مبارزه در راه خداست. در قرآن آمده است: «وَالَّذِینَ جَهَدُواْ فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا(۶۳): و کسانى که در راه ما کوشیده اند، به‌یقین راه‌هاى خود را بر آنان مى نماییم. خداوند همچنین نسبت به کسانی که از جان و مال خود در راه خدا می‌گذرند، وعده مقام بالا می‌دهد: «الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَهً عِنْدَ اللَّهِ وَأُوْلَئِکَ هُمْ الْفَائِزُون(۶۴): آنانی که ایمان آوردند و از وطن هجرت کردند و در راه خدا به مال و جانشان جهاد کردند آنها را نزد خدا مقام بلندی است و آنان سعادتمندان دو عالمند.
خداوند آنها را به رحمت، خشنودی و باغ‌هایی که در آن نعمت‌هایی پایدار دارند و جاودانه در آنجا خواهند بود مژده می‌دهد: «یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَهٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُقِیمٌ.خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیم(۶۵): همچنین در قرآن از برتری مجاهدان نسبت به دیگران خبر داده شده است: «وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْرًا عَظِیمًا(۶۶): و خداوند مجاهدان را بر قاعدان با پاداش عظیمى برترى بخشیده است.»
- کار و تلاش
قرآن به انسان‌هایی که از تنبلی و تن‌پروری پرهیز می‌کنند و به دنبال کار وتلاش هستند آینده بهتر را نوید می‌دهد. خداوند بهره انسان را در کار و تلاش می‌داند و وعده می‌دهد که در صورتی که سعی و تلاش کند، تلاش او به‌زودى دیده مىشود و سپس به او جزاى کافى داده خواهد شد: «وَأَنْ لَیْسَ لِلإِنسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى.وَأَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَى. ثُمَّ یُجْزَاهُ الْجَزَاءَ الأَوْفَى.»(۶۷)
- انفاق
انفاق‌کنندگان نیز در شمار وعده شدگانی هستند که خداوند به آنان وعده پاداشی بزرگ داده است: «فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ(۶۸): خداوند همچنین وعده می‌دهد که هر چه انفاق کنید، عوض آن را می‌دهد: «وَمَا أَنفَقْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ.»(۶۹)
وعده الهی تخلف ناپذیر است
آنچه گذشت همه حاکی از تخلف‌ناپذیری و حتمیت وعده‌های الهی به جوامع به‌ویژه جوامع توحیدی است. جامعه ما هم از این قاعده مستثنی نیست. نظام جمهوری اسلامی و ملت ایران مزین به مکتب تشیع اثنی‌عشری هستند و باید در این راه الگویی راستین برای سایر جوامع به شمار آیند. به تعبیر رهبر معظم انقلاب اسلامی، «در این چهل…. جمهوری اسلامی از یک نهال باریک تبدیل شده است به یک درخت برومند و پُرثمر….(و) توانسته است دل ملت‌های اسلامی را به پیام خود جلب و جذب و توطئه آمریکا را در این منطقه با شکست مواجه کند…. اینها نشانه‌های قدرت خداوند و نشانه‌های صدق وعده‌ی الهی هستند که فرمود: «یاَاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اِن تَنصُرُوا اللهَ یَنصُرکُم وَ یُثَبِّت اَقدامَکُم. هم نصرت داد، هم ثبات قدم داد.»(۷۰) اما از سوی دیگر باید به این اصل توجه داشت که: «…. همت ما باید این باشد که اِن تَنصُرُوا اللهَ را تأمین و خدا را نصرت کنیم. اگر نیت، عمل حرکت ما با اِن تَنصُرُوا اللهَ تطبیق کند ، دنبالش یَنصُرکُم حتماً وجود دارد. وعده الهی تخلف‌ناپذیر است.»(۷۱)
سخن بر سر« اِن تَنصُرُوا اللهَ » است. وعده خداوند در صورتی محقق می‌شود که ما هم گام برداریم و دین او را یاری دهیم؛ وگرنه با بی‌توجهی به ارزش‌های الهی به سعادت و پیشرفت نخواهیم رسید. این یک اصل بسیار مهم است که: «اگر ما ملت ایران به وعده‌ای که خدای متعال داده است خوش‌بین باشیم و مقدمات آن وعده را فراهم کنیم، مشکلات برطرف خواهند شد.»(۷۲)
تحقق وعده الهی در گروی اعمال همه ماست. ایمان و تقوای همه ما در کنار اطاعت از فرامین خداوند و اولیای او و توکل به قدرت لایزال وی و عدم اعتماد و اتکاء به دشمن غدار و پیمان‌شکن موجب خوشنودی خداوند متعال و سرازیر شدن برکات و نعمات خواهد شد. در این راه باید نسبت به دستورات الهی تقید داشته باشیم و با انجام واجبات و پرهیز از منکرات، زمینه‌های تحقق این وعده‌ها را فراهم آوریم.
جهاد، انفاق، صبرو پایداری، توبه و استغفار، اقامه نماز و اجرا کردن اوامر الهی موجب می‌شود که خداوند وعده‌های خود را در حق ملت ما محقق گرداند و دیگر هیچ قدرتی در دنیا قادر به شکست ما نخواهد بود: «اگر شما دین خدا را نصرت و انگیزه‌های الهی را تقویت کنید، قطعاً خدای متعال شما را نصرت خواهد کرد. کسی را هم که خدای متعال نصرت کند، هیچ موجودی در عالم نمی‌تواند او را تضعیف کند و روز به روز قوی‌تر و پیروزتر خواهد شد.»(۷۳)
پی‌نوشت‌ها
۱ـ یونس، ۵۵٫
۲ـ یونس، ۴، نساء، ۱۲۲٫
۳ـ مرسلات، ۷٫
۴ـ إبراهیم، ۴۷٫
۵ـ بقره، ۲۱۳٫
۶ـ أنعام، ۴۸٫
۷ـ فتح، ۱۰٫
۸ـ آل عمران، ۵۷٫
۹ـ فصلت، ۸٫
۱۰ـ مائده، ۹.
۱۱ـ نساء، ۱۲۲.
۱۲ـ أنبیاء، ۱۰۱٫
۱۳ـ رعد، ۲۹٫
۱۴ـ
۱۵ـ نور، ۵۵.
۱۶ـ مریم، ۹۶٫
۱۷ـ نساء، ۱۷۳٫
۱۸ـ حجر، ۴۳٫
۱۹ـ أنفال، ۷.
۲۰ـ توبه، ۶۸٫
۲۱ـ سجده، ۲۲٫
۲۲ـ توبه، ۷۳٫
۲۳ـ غافر، ۵۱٫
۲۴ـ محمد، ۷٫
۲۵ـ أنفال، ۷.
۲۶ـ فتح، ۱٫
۲۷ـ یونس، ۷۳٫
۲۸ـ انبیاء، ۶۹٫
۲۹ـ انبیاء، ۷۴٫
۳۰ـ انبیاء، ۸۸٫
۳۱ـ یوسف، ۵۶٫
۳۲ـ شعراء، ۶۵٫
۳۳ـ «نَجَّیْنا صالِحاً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَه.» (هود، ۶۶)
۳۴ـ «نَجَّیْنا هُوداً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنَّا وَنَجَّیْنَاهُمْ مِنْ عَذَابٍ غَلِیظٍ.» (هود، ۵۸)
۳۵ـ «نَجَّیْنا شُعَیْباً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ»( هود، ۹۴)
۳۶ـ نوح، ۲۶ و ۲۷٫
۳۷ـ هود، ۳۶ الی۴۸٫
۳۸ـ فصلت، ۱۵٫
۳۹ـ هود، ۵۸٫
۴۰ـ «فَیَأْخُذَکُمْ عَذَابٌ قَرِیبٌ»(هود، ۶۴).
۴۱ـ هود، ۶۵٫
۴۲ـ هود، ۶۷و۶۸٫
۴۳ـ هود، ۸۲٫
۴۴ـ حج، ۳۸٫
۴۵ـ مائده، ۹.
۴۶ـ نساء، ۱۲۲.
۴۷ـ نور، ۵۵.
۴۸ـ نحل، ۱۲۸٫
۴۹ـ اعراف، ۹۶٫
۵۰ـ انفال، ۲۹٫
۵۱ـ لیل، ۵ الی۷٫
۵۲ـ طلاق، ۲ و۳٫
۵۳ـ بقره، ۱۱۲٫
۵۴ـ احقاف، ۱۳ و۱۴٫
۵۵ـ فتح، ۱۷٫
۵۶ـ آل‌عمران، ۱۶۰٫
۵۷ـ «إِنَّ اللَّهَ لاَ یَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ وَإِنْ تَکُنْ حَسَنَهً یُضَاعِفْهَا وَیُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْرًا عَظِیمًا.»(النساء، ۴۰)
۵۸ـ نحل، ۹۷٫
۵۹ـ أنعام، ۱۶۰٫
۶۰ـ نوح، ۱۰-۱۲٫
۶۱ـ فرقان، ۷۰٫
۶۲ـ آل عمران، ۱۲۵ .
۶۳ـ عنکبوت، ۶۹٫
۶۴ـ توبه، ۲۰٫
۶۵ـ توبه، ۲۱ و ۲۲٫
۶۶ـ نساء، ۹۵٫
۶۷ـ نجم، ۳۹ الی۴۱٫
۶۸ـ حدید، ۷٫
۶۹ـ سبأ، ۳۹٫
۷۰ـ بیانات در دانشگاه علوم دریایی امام خمینی(ره) نوشهر، ۱۸/۶/۱۳۹۷٫
۷۱ـ بیانات در دیدار فرماندهان و کارکنان نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و خانواده‌های آنان، ۱۵/۷ /۱۳۹۴٫
۷۲ـ بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم، ۱۱/۵/۱۳۹۵٫
۷۳ـ همان.