اصول اعتقادي اسلام
معاد
حساب روز قیامت
آيت الله حسين نوري
روز قیامت دارای مواقف و مراحل متعددی است که
در هر موقفی اعمال انسانها از جنبه ی خاصی مورد رسیدگی و نتیجه گیری قرار می گیرد
و یکی از این مواقف که هم اکنون مورد بحث ما است و بسیار خطیر و سرنوشت ساز است
«موقف حساب» است.
در این موقف ماموران مخصوصی پرونده هائی که در
ارتباط با عقاید و بینش و همچنین کردارها و گفتارها و اخلاق انسانها تشکیل گردیده
و همه چیز خرد و بزرگ در آن ثبت و ضبط و بایگانی شده است را زیر ذره بین قرار می
دهند تا بر آن اساس سرنوشت آنان را از لحاظ پاداش ها و کیفرهای اخروی و دست یافتن
به مدارج بهشتی و جوار قرب حضرت حق و یا سقوط بدرکارت دوزخ معین کنند.
آیاتی از قرآن کریم که درباره ی حساب روز
قیامت آمده است و با هشدار دادن و بیان حساسیت این موقف رابطه دارد در مقاله ی پیش
مورد تذکر قرار گرفت و اکنون باید توجه داشت که قسمتی از احادیث اهلبیت عصمت سلام
الله علیهم اجمعین نیز با موقف حساب روز قیامت ارتباط دارد و تعبیرات هشداردهنده
ای که حاکی از حساسیت و عظمت این موقف است در آنها وجود دارد:
حضرت امیر مومنان علیه السلام فرمودند:
«ایها الناس ان اخوف علیکم اثنان اتباع الهوی
وطول الامل فاما اتباع الهوی فیصد عن الحق واما طول الامل فاما اتباع الهوی فیصد
عن الحق و اما طول الامل فینسی الآخرة الا و ان الدنیا قد ولت حذاء فلم یبق منها
الا صبابة کصبابة الاناء اصطبها صابها الا وان الآخرة قد اقبلت ولکل منهما بنون فکونوا
من ابناء الآخرة ولا تکونوا من ابناء الدنیا فان کل ولد سیلحق بامه یوم القیمة و
ان الیوم عمل ولا حساب وغدا حساب ولا عمل».[1]
ای مردم! ترسناکترین چیزیکه از آن بر شما
میترسم دو چیز است:
1- پیروی از هوای نفس.
2- آرزوی دراز.
اما پیروی از هوای نفس، انسان را از راه حق
باز میدارد و آرزوهای طولانی آخرت را از یاد میبرد آگاه باشید دنیا به شما پشت
کرده و بسرعت از شما دور میشود و باقی نمانده از زندگی شما در آن مگر ته مانده ای
مانند باقی مانده ی آب در ته ظرف پس از ریخته شدن.
آگاه باشید که آخرت روبسوی شما شتابان میآید و
برای هر یک از دنیا و آخرت فرزندانی است پس شما فرزند آخرت باشید و از فرزندان
دنیا نباشید (توجه و هدف شما فقط مادیات و لذائذ دنیوی نباشد) زیرا در قیامت هر
فرزندی بمادرش ملحق خواهد شد بدانید امروز روز عمل و کار است و حساب و بازخواستی
در بین نیست و فردا روز حساب و بازخواست است و موقع عمل و کار نیست.
در مقاله قبل گفته شد که انسانها در رابطه با
حساب روز قیامت بطور کلی به 4 دسته تقسیم میشوند:
1- کسانی که از لحاظ ایمان و اذعان به اصول
دین و حقایق اسلام و همچنین از جهت اعمال و انجام وظائف دینی و از نظر تهذیب اخلاق
بسرحد کمال رسیده و از اولیای خدا و مقربان درگاه حضرت احدیت میباشند اینها بدون
حساب اهل بهشت میباشند.
2- مشرکین و کفار و منافقین که به انکار حقایق
دینی برخاستند و در مقابل دین و قوانین الهی سر تسلیم فرود نیاوردند و احیانا
موضعگیری های خصمانه ای نشان دادند و بلکه به استضعاف بندگان خدا پرداختند و در
زمره ی ستمگران قرار گرفتند این قبیل افراد بدون حساب اهل جهنم میباشند.
3- افرادی از مسلمانان که هرچند از آنها
احیانا گناهانی صادر شده است ولی پرونده ی اعمال نیک آنها آنقدر سنگین و رضایت بخش
است که آثار تقوا و سعادت و فلاح از همان لحظه ای که سر از قبر برمیدارند در قیافه
و وجود آنها منعکس و چون در روز قیامت اعمال نیک انسان قبل از هر چیز در سیما و
بدن او تبلور مییابد با قیافه نورانی و درخشان و وضع خاصی که نمایانگر تجلیل و
تکریم از آنها است قدم بعرصه ی محشر میگذارند اینها مصداق کامل «فَسَوْفَ يُحَاسَبُ
حِسَابًا يَسِيرًا» [2] هستند
و به آسانی به حساب آنها رسیدگی میشود و راهی بهشت میگردند.
احادیث فراوانی که حاکی از تجلیل و تکریم بعضی
از افراد در روز قیامت است بیانگر امتیاز همین افراد است.
مثلا: حضرت رسول اکرم فرمودند: «بسعة یظلهم
الله تعالی فی ظل عرشه یوم لا ظل الا ظله امام عادل وشاب نشا فی عبادة الله عزوجل
ورجل قلبه متعلق بالمسجد اذا خرج منه حتی یعود الیه ورجلان کانا فی طاعة الله
عزوجل فاجتمعا علی ذلک وتفرقا و رجل ذکرالله عزوجل خالیا ففاضت عیناه و رجل دعته
امراة ذات حسن وجمال فیقال انی اخاف الله تعالی ورجل تصدق بصدقة فاخفاها حتی
لاتعلم شماله ماتصدق بیمینه»[3].
یعنی: هفت گروه را پروردگار متعال در روزی که
سایه ای جز سایه ی عرش الهی وجود ندارد در سایه ی عرش خود جای میدهد:
1- پیشوایان عادل.
2- کسانی که از آغاز جوانی در عبادت و بندگی خداوند
رشد و نمو کرده اند.
3- کسانی که علاقه ی قلبی مخصوصی بخانه ی خدا
یعنی مسجدها دارند بطوری که هرگاه که از مسجد خارج میشوند باز در اشتیاق آن هستند
که بزودی به مسجد برگردند.
4- افرادی که فقط برای جلب خشنودی خداوند
اجتماعاتی را تشکیل میدهند تا در سایه- ی اجتماع کارهای مفید را بانجام برسانند.
5- اشخاصی که آنقدر بخداوند متعال محبت دارند
که هر وقت نام خدا را میبرند با اشک چشم آن نام مقدس را بدرقه میکنند.
6- کسانی که تنها از ترس خدا از شهوتهای حرامی
که در زندگی برای آنها پیش میآید چشم میپوشند و صرف نظر مینمایند.
7- افرادی که انفاق در راه خداوند را بطوری
مخفیانه و دور از تظاهر انجام میدهند که دست چپ آنها از بخشش دست راستشان آگاهی
پیدا نمی کند.
4- گروهی از مسلمانان که از جهت بکار بستن
وظائف اسلامی چه از لحاظ انجام فرائض الهی از قبیل نماز و روزه و جهاد و انفاق …
و چه از نظر ترک محرمات از قبیل دروغ و غیبت و ظلم … مقصر میباشند و یا از لحاظ
اخلاق ناپسند از قبیل تکبر و بخل و حسد و خودپسندی دارای آلودگیهائی هستند و روشن
است همه ی اینگونه افراد نیز در یک سطح نیستند برخی از آنها از حقایق اسلامی
باندازه ای فاصله گرفته و در ورطه تخلف و گناه افتاده و در وادی معاصی فرو رفته
اند که اگر توبه نکنند و به ندای نجات بخش اسلام تا پایان عمر پاسخ مثبت ندهند در
مقام حساب با کمال سرشکستگی مردود میشوند و از بهشت و سعادت محروم و بعذاب الهی
محکوم میگردند و چقدر خوب است که این قبیل افراد به آغوش اسلام باز گردند و از
رحمت و لطف پروردگار مهربان غفارالذنوب و ارحم الراحمین که درب توبه را بروی همه
گشوده است استفاده کنند و با شرائط توبه کنند که:
بازآ بازآ هرآنچه هستی بازآ گرکافر و گبر و بت پرستی
بازآ
کاین درگه مادرگه نومیدی نیست صدبار اگر
توبه شکستی بازآ
ولی بعضی دیگر در برابر گناهانی که مرتکب شده
اند پرونده ای یا پرونده های متعددی نیز در رابطه با حسنات و انجام کارهای نیک از
قبیل خدمت های معنوی و مادی به جامعه ی بشری تعلیم و تربیت مردم، ارشاد و هدایت،
تالیف کتابهای مفید و نوشتن مقاله هائی در راهنمائی و جلب افراد بسوی خیر و صلاح،
جهاد و کوشش در راه اعلای کلمه ی حق و اعتلای اسلام … این دسته از افراد چون
اعمال نیکشان بر سیئات و گناهانشان فزونی و غلبه دارد از موقف حساب بالاخره سربلند
بیرون میآیند.
چنانکه اشخاصی که گناهان زیاد دارند و پرونده
ی حسناتشان سنگین نیست اگر با انجام توبه صحیح همانطور که گفتیم گناهان خود را
شستشو بدهند یا شایستگی شفاعت شافعین روز قیامت از قبیل حضرت رسول اکرم (ص) و قرآن
مجید و حضرت صدیقه ی کبرا و حضرات ائمه علیهم السلام و علمای بزرگ و شهدای راه خدا
را داشته باشند در نتیجه به سعادت میرسند و به جوار قرب حضرت حق راه مییابند.
حضرت صادق علیه السلام فرمودند: «ان الدواوین
یوم القیمة ثلثة دیوان فیه النعم و دیوان فیه الحسنات و دیوان فیه السیئات» یعنی
برای هر کسی در روز قیامت 3 پرونده وجود دارد:
1- پرونده ای که در آن نعمت هائی را که خداوند
به انسان عنایت کرده است ثبت شده است.
2- پرونده ای که محتوی کارهای نیک انسان است.
3- پرونده ای که محتوی گناهانی است که انسان
در دنیا انجام داده است.
سپس فرمود: «فیقابل بین دیوان النعم ودیوان
الحسنات فتستغرق النعم عامة الحسنات ویبقی دیوان السیئات فیدعی ابن آدم المومن
للحساب».
یعنی میان پرونده ی نعمت ها و پرونده ی کارهای
نیک مقابله ای صورت میگیرد و جمع و تفریقی بعمل میآید و چون تعداد نعمت های خداوند
بسیار زیاد است. حسنات انسان هر قدر هم زیاد باشد در برابر این نعمت ها ناچیز جلوه
میکند و چیزی باقی نمیماند در این موقع فرزند آدم که از حسناتش چیزی باقی نمانده
است برای بررسی حساب گناهانش به پیش خوانده میشود.
«فیتقدم القرآن امامه فی احسن صورة ویقول یا
رب انا القرآن و هذا عبدک المومن قد یتعب نفسه بتلاوتی ویطیل لیله بترتیلی وتفیض
عیناه اذا تهجد فارضه کما ارضانی».
یعنی در این هنگام که انسان در موقف حساب
مانده است و گناهانش، «قرآن» با نیکوترین صورت پیش میآید و میگوید:
پروردگارا! من قرآن هستم و این بنده ی مومن تو
در دنیا خودش را برای تلاوت من بزحمت میانداخت و شبها با تانی و تفکر مرا میخواند
و در هنگام شب زنده داری با خواندن من اشک از چشمانش فرو میریخت پروردگارا او چون
در دنیا مرا از خود خشنود ساخت اکنون تو هم امروز او را خشنود بگردان.
در این هنگام خداوند عزیز جبار آن مومن را
مشمول لطف خاص خویش میگرداند و رضوان و رحمت خود را شامل او میسازد.[4]
در پایان، تذکر دو مطلب نیز لازم بنظر میرسد:
1- بطوریکه از بعضی از احادیث استفاده میشود
در رسیدگی به حساب، رسیدگی به «نماز» در درجه ی اول قرار دارد که حضرت باقر (ع)
میفرماید: «اول ما یحاسب العبد به الصلوة فان قبلت قبل ما سواها»[5].
یعنی: نخستین چیزیکه مورد محاسبه قرار میگیرد
نماز است و اگر آن قبول درگاه خداوند گردید اعمال دیگر نیز مورد قبول قرار خواهد
گرفت.
2- لازم است هر انسانی پیش از آنکه بآنجهان
منتقل شود و در موقف حساب روز قیامت حضور بیابد، به حساب خود برسد دفتر زندگی خود
را بگشاید و درباره ی معارف اعتقادی خود و همچنین اعمالی را که روزانه انجام میدهد
اعم از اینکه مربوط به حق خداوند یا حق مردم باشد تحت مطالعه قرار بدهد تا اگر
کمبود و تقصیری در آنها وجود دارد جبران کند و به عواقب گناهان خود نیز توجه نماید
تا از آنها توبه کند که:
حضرت امیرمومنان (ع) فرمودند: «عباد الله زنوا
انفسکم من قبل ان توزنوا وحاسبوا من قبل ان تحاسبوا»[6].
یعنی: بندگان خدا خودتان را بسنجید پیش از
آنکه شما را بسنجند و خود را محاسبه کنید پیش از آنکه شما را مورد محاسبه قرار
بدهند.
حضرت کاظم (ع) فرمودند: «لیس منا من لم یحاسب
نفسه فی کل یوم فان عمل حسنا استزادالله و ان عمل سیئا استغفرالله»[7].
یعنی: از ما (منظور پیروان کامل است) نیست
کسیکه روزی یک مرتبه بحساب خود نرسد که اگر کار نیکی انجام داده است از خداوند
توفیق اضافه کردن و افزودن بر آنرا بخواهد و اگر مرتکب کار زشت گردیده است توبه
کند.
ادامه دارد