اصول اعتقادی اسلام معاد
میزان روز قیامت
موضوع حساب رو زقیامت درمقاله های قبل مورد بحث قرارگرفت و دراین رابطه مطالبی
با توفیق خداوند متعالمورد تذکرواقع شد اکنون دردنبالۀ آن بحث باید توجه داست که
انجام حساب دقیق درصحنۀپرشکوه قیامت درپیشگاه عدلالهی با این دو موضوع بستگی کامل
دارد:
1ـ تعیین کمیّت و مقدار اعمال نیک و بد انسان.
2ـ تعیین کیفیّت تو درجات اعمال .
موضوع دوّم یعنی روشن شدن کیفیّت اعمال ازاین نظرشایان اهمّت است که ایمان
واعتقاد انسانها به هریک ازاصول و مبانی اسلامیو تخلّق انسان به هریک از اخلاق نیک
و ملکات فاضله از قبیل سخاوت ،صبر،شجاعت تواضع و رأفت ونیزانجام هریک از اعمالنیکو
ازقبیل نماز،روزه ،انفاق،جهاد و حج ازلحاظ کمال و فضیلت دارای مراتب ودرجات
بسیارمختلفی است که درپیشگاه خداوند عادل همۀ اینها به حساب خواهد آمدچنانکه اخلاق
پست و اعمال بد نیزدارایدرجات مختلفی میباشند وهمۀ آنها درموقع حساب مورد نظر
خواهد بود. ودیگر مطلب مهمّ این است که برای تعیین و تشخیص مقدار و درجاتایمان و
اخلاق و اعمالوجود یک آلت و ابزار که به عنوان میزان برای سنجش با ید به کارگرفته
شود ضروری است ولذا یکی از موضوعاتی که جرء معارفاعتقادیما مسلمانان محسوب می شود
ایمان به (میزان روز قیامت)است یعنی همانطور که انسانها دراین دنیا برای اندازه
گیری هرچیزی میزانی که به وسیلۀ آن مقدار و اندازۀ آن چیزرا میسنجند و تعیین
میکنند مثلا برایسنجیدن مقدار حرارت، (گرما سنج )و برای اندازه گیری دایره و قوس
(پرگار) و برای سنجیدن خط عمود(شاقول) و برایتعیین مقدارفشارخون(دستگاه فشارخون) و
بهمنظوربه دست آوردن اوزان اشعار(علم عروض) و بالاخره برای تعین استحکام مطالب علم
فلسفه (منطق) ،ـ را به وجود آورده اند.خداوند متعال نیزدرآنجهانمیزانهائیقرارداده
است که به وسیله آن اعمال انسانها ودرجات و مراتب آنها مورد اندازه گیری قرار
میگیرد و تعیین میشود.البته برای ما اکنون ندراین جهان خصوصیّات آن میزانها روشن
نیست ولی به اصل وجود آنها به جهت اینکه قرآن مجید و احادیث و آثار اهلبیت عصمت
سلام الله علیهم ازآن خبرمی دهند ونقش آنها را درروز قیامت با زگو میکنند ایمان و
اعتقاد داریم.علامۀ مجلسی رضوان الله علیه میگوید:ما به میزان روز قیامت ایمان
داریم ولی علم به کیفیّت آنرابه ائمه (ع) وامیگذاریم.[1]قرآن
مجید درمواردی از وجود میزانها درروز قیامت و به کارگرفته شدن آنها سخن گفته است
ومخصوصا(حساب روزقیامت) را با به کا رگرفته شدن آنها ربط داده است:مثلا دریک مورد
فرموده است:(ونضعُ الموازین القسط لیوم القیمة فلاتظلمُ نفسُ شیئا و ان کان
مثقال حبّة من خردل آتینا بها و کفی بنا
حاسبین)[2]یعنی
: ما میزانهای عدل را برای روزقیامت نصب می کنیم و یه هیچ کس ستم نخواهد شدواگرعمل
انسانها به اندازۀ دانه خردلیهم باشد به حساب می آوریم
وماخود برایحسابرسی کافی خواهیم بود.دراین آیه همانطورکه ملاحظه میکنید موضوع
نصب وبه کارگرفته شدن میزانها را با حساب روز قیامت مربوط ساخته است.ونیز
میفرماید:(والوزن یؤمئذ الحقّ فمن ثقُلت موازینُه فأولئک هم المفلحون ومن خفّت
موازینه فاؤلئک الذین خسرُوا انفسهم بما کانوا
بآیتنا یظلمون)[3]یعنی
:وزن درروزقیامت حق است و بنابراین ،آنانکه میزانهای آنها سنگین و وزین باشد
رستگار خواهند بود و آنانکه میزانهای آنان سبک باشد برخود زیان رسانیده و به آیات
الهیستم کرده تاند.دراین موردباید توجّهداشت که قرآن مجید همانطور که اصل وجود
میزان را برایروز قیامت و به کارگرفته شدن آنرا برای سنجش اعمالانسانها تثبیت
میکند گروهیرانیزازاین موضوع استثنا مینماید و میفرماید:(اولئک الذین کفروا بآیات
ربّهم و لقائه فحبظت اعمالهم فلانُقیمُ لهم یوم القیامة ورنا) یعنی:کسانی که نسبت
به آیات پرورگار کفرورزیده و ملاقات با خدا را (یعنی معاد و جزایاعمال را )قبول
ندارند اعمال آنها به طو رکلی باطل و بی اثرمی گرددو روزقیامت برای اعمال آنها
سنجشیبه عمل نخواهد آمد.استاد بزرگوارعلّامۀ طباطبائی رضوان الله علیه درتفسیر
المیزان میگویند:تنها اعغمال افرادی که گرایش به کفرندارند درروز قیامت مورد سنجش
قرار میگیرد منتها قرآن مجید درتعبیرات خود دربارۀاعمال نیک،ثقل و سنگینی و دربارۀ
اعمال بد،خفّت و سبکی را به کارمیبرد(همانطورکه درآیاتی کهذکرگردید ملاحظه
کردید)مثلا میگوید:(فاذا نُفح فی الصُّور فلا انساب بینهم یومئذ و لا یتسائلون فمن
ثقُلتموازینه فاولئک هم المفلحون ومن خفُت موازینُهُ فاولئک الذین خسرُوا انفُسهم
فی جهنّم خالدُون تلفحُ وجُوهمهُم النّار وهم فیها کالحون).[4]یعنی
هنگامی که تفخۀ صورقیامت دمید دیگر پیوندهای خویشاوندی به درد نمیخورد و کسی حال
کسی را نمیپرسد درآنروز کسانی که میزانهای اعمالشان سنگین باشد جزء رستگاران
خواهند بود وکسانیکهمیزان اعمالشان سبک باشد اززیانکاران خواهند بود و درجهنم
مخلّد خواهند گشت. و نیزمیفرماید: (فامّا من ثقُلت موازینه فهُو في عیشه راضیة و
امّا من خفّت موازینُهُ فامّهُ هاویةُ و ما ادریک ماهیة نارُ حامیهُ). [5]
یعنی :کسیکه میزانهای اعمالش سنگین باشد درزندگانی رضایت بخش به سرخواهد برد و
کسیکه میزانهایش سبک باشد جایگاه او (هاویه)است و توچه میدانی که هاویه چیست؟آتشی
سخت سوزنده وگذازنده است.بنابرآنچه ذکر شداین مطلب همانطورکه گفته شد مسلّم میشود
که قرآن مجید همواره دربارۀ حسنات(اعمال نیک) به ثقل یعنی سنگینی تعبیرمی کند و
درجانب سیّئات (گناهان )همیشه به خفّت یعنی سبکی تعبیر مینماید. براین اساس این
مطلب درنظر مورد تأیید قرارمیگیرد که درروز قیامت چیزی وجود دارد که اعمال انسانها
به وسیله آن مورد سنجش قرار میگیرد و سنگینی ذاتا تعلّق به آن دارد و درمیان اعمال
انسان آنچه کهخوب است با آن منطبقمیشود و مورد سنجش قرار میگیرد و آنچه که بد است
با آن منطبق نمی شود و مورد سنجش قرار نمیگیرد و از این موضوع به خفّت و سبکی
میزان تعبیرشده است چنانکه ما همین موضوع ا ردرموازین معمولی می بینیم مثلا یکی از
مقیاسهائی که واحد ثقل است و به آن وسیله سنگینی اشیاء را می سنجیم (مثقال)است و
آنرا درکفّه ای میگذاریم و متاعی را درکفّۀ دیگر قرار میدهیم اگر آن متاع معادل آن
مثقال باشد آنرا قبول می کنیم و گرنه آنرا کنا رمیگذاریم.و این نکته ار نیز
میدانیم کهدرحقیقت میزانی که به آن وسیله اشیاء سنجیده میشوند و وزن آنها معلوم می
شود همان (مثقال )است و ترازو و امثال آن مقدّمۀ سنجیدن است و نیزمثلا یکی از
میزانهائی که طول را با آن می سنجیم (متر)است ما موقعیکه چیزی را با آن می سنجیم
اگر معادل آن باشد به عنوان یک متر آنرا قبول میکنیم و گرنه کنا رمیگذاریم.به این
ترتیب برای اعمال نیز اعمّ از عقائد و اخلاق و کردار بلکه برای هریک ازاصول
اعتقادی و فضائل اخلاقی و اعمال نیک واحدهائی به عنوان مقیاس وجود دارد و هرآنچه
که با آن مقیاس منطبقشود مورد توجّه وقبول قرار میگیرد و گرنه مردود میشود.مثلا
برای (نماز)که یکیاز فرائض اسلام است میزانی هست کهباید نمازها با آن سنجیده شود و
آن (نمازکامل کهحقّ نمازاست)می باشد وهمچنین برای زکاة و انفاق درراه خدا وهمچنین
برای هریک ا زاعمال ارزنده میزانی وجود دارد که باید هریک ازآنها با میزان خود که حقّ
است سنجیده شود و آن گفتار(حق)است وهرگفتاری کهبا اسن میزان (گفتار حق)تطبیق کرد
دارایوزن است ومورد قبول واقع میشود و گرنه مردود خواهد شد.بنابراین،منظور خداوند
که درآیۀ 8سورۀ اعراف فرمود:(والوزن یومئذ الحقّ) این است که اعمال انسانها درروز
قیامت با میزان حق سنجیده میشود و به هر اندازه که مستملبرحق باشد به همان اندازه
اعتبار و قیمت دارد وچون حسنات مشتمل برحق
میباشند ثقل و وزن دارند ولی چون گناهان همگی باطل میباشند وازاشتمال برحق خالی
میباشند ثقل و وزنی ندارند.و منظور از آیۀ 69سوره زمر نیزکه فرموده است:(واشرقت
الارضُ بنُورربّها ووُضع الکتابُ وجییّ بالنّبیین و الشُهداء وقُضی بینهُم بالحقّ
وهم لایُظلمُون)نیزهمین معنا است و معنای آیه این است که زمین با نور پروردگارش
روشن می گردد و کتاب مخصوصیگذارده میشود و پیغمبران و گواهان اعمال انسانها نیزبه
آن صحنه آورده میشوند و میان آنها قضاوت براساس حق صورت میگیرد وآنها هرگز مورد
ظلم قرار نمیگیرند و مقصودا زکتاب دراین آیه کتاب مخصوصی است که حق را از باطل
درهمه امور و اینکه چه اندازه ازهمر عملی مشتمل برحق میباشد معیّن میکند و سنجیدن
اعمال با آن ،مشخّص می کند که این اعمالچه اندازه مشتملبرحقمیباشند تا بههمان
مقداردارا ی ثقل و وزن باشند.بنابرآنچه که ذکرگردید کلمۀ 0وزن)درآیۀ 8سورۀاعراف به
معنای ثقل است نه به معنای (مصدری وزن)و تعبیر به (موازین)به صیغه جمع درموارد
متعدد قرآن کریم که فرموده است:(من ُثقُلت موازینُهُ)و (من خفتُ موازینُهُ)براین
مطلب دلالت دارد که برای هرفردی میزانهای متعدّدی به کار گفرته میشود واین تعدّد
ازاین جهت است که اعمال نیک انسانی ازقبیل نماز،زکوة،تقوا روزه ،جهادزیاد استو
برای هریک از آنها به شرحی که گفته شد میزان مخصوصی وجود دارد که باید با آن
سنجیده شود و محک زده شود.[6]
به این مطلب نیز با ید توجّه داشته باشیم که درکتبتفسیر و حدیث ازحضرت صادق
علیه السلام نقل شده است کهحضرتش موازین روزقیامت را به پیغمبران و اوصیای آنها
سلام الله علیهم تفسیرکرده اند[7]
و این تفسیرنیز با آنچه که دربارۀ میزان روزقیامت گفته شد منافات ندارد زیرا مقصود
از موازین اعمال همانطور که گفتیم موازین حق است وپیغمبران و ائمّه علیهم السلام
نیز میزانهای حقمیبا شند که اعمال نیک انسانها با آنان سنجیده می شود و مورد تشخیص قرار میگیرد و لذا درزیارت
معصومین علیهم السلام نیز(السّلام علیک یا میزان الاعمال) آمده است.
ادامه دارد