تفسیر سوره رعد
دکر الله آرامش بخش
انسان
قسمت شصت و دوم
آیت الله جوادی آملی
«الذین آمنوا و تطمئن
قلوبهم بذکر الله، الا بذکر الله تطمئن القلوب* الذین آمنوا و عملوا الصالحات طوبی
لهم و حسن مآب». (سوره رعد – آیه 28-29)
آنان که ایمان آوردند و
قلوبشان به ذکر خدا آرامش می یابد، همانا تنها به ذکر خدا است که دلها آرام می
گیرند. آنان که ایمان آوردند و کارهای نیک داشتند، بشارت باد بر آنها و چه خوش
بازگشتی دارند.
طمأنینه جز در سایه ذکر
خدا ممکن نیست. چیزی دل را آرام نمی کند مگر یاد هما کسی که قلب را آفرید و چیزی
هم دل را مضطرب نمی کند، مگر همان موجودی که در برابر هدایت انسان، مصمم به اضلال
و گمراهیش شده که او شیطان است.
شیطان است که می کوشد
قلب را از طمأنیه و ارامش بیانداز د و یاد خدا است که قلب را مطمئن و آرام می کند
لذا قرآن دستور می دهد که هر وقت شیطان می خواست فشاری بر شما وارد کند و دلتان را
بلرزاند، به یاد حق متذکر شوید چرا که ذکر الله شما را از خطر وسوسه شیطان نجات می
دهد. کار شیطان، ایجاد اضظراب و آشوب است خواه انسان را در مسائل عملی به تحیر و
سرگدانی بکشاند و خواه یک امت را مضطرب نماید و نظم جامعه را از بین ببرد. پس اگر
انسان بخواهد خود یا جامعه را از اضطراب نجات بحشد، باید به یاد خدا بیافتد و مردم
را به آن دعوت کند، چه در مقام دفع و چه در مقام رفع. در مقام دفع یعنی برای اینکه
گرفتار آشوب و اضطراب نگردد، پیوسته به یاد خدا باشد و در مقام رفع به این معنی
است که اگر آشوب و اضطرابی به سراغش آمد، با ذکر خدا، آن را برطرف و زایل نماید.
و به عبارت دیگر: به یاد
خدا باشید تا گرفتار آشوب نشوید و به یاد خدا باشید تا آشوب پیدا شده را رفع کنید
و از بین ببرید.
در آیه 200 از سوره
اعراف می فرماید: «و اما ینزغنک من الشیطان نزغ فستعذ بالله انه سمیع علیم» – اگر
شیطان می خواست وسوسه ای ایجاد کند و فشاری بر شما وارد آورد پس به خدا و یاد خدا پناه ببرید که خداوند
هم دعای شما را می شنود و هم می داند که چگونه مشکل شما را حل کند. نزغ که عامل
اضطراب است با ذکرالله که عامل طمأنینه است درمان می شود.
در میان یک امت اسلامی
هم که با آرامش و اطمینان بسر می برد، دستور داده می شود کاری نکنند که شیطان بین
آنان ایجاد شوب و اضطراب کند و اطمینانشان را از بین ببرد. تک تک افراد جامعه،
باید به ذکر خدا باشند تا بلوا و آشوب پدید آمده از سوی شیطان و عواملش را نابود
سازند.
در سوره اسراء، آیه 53
می فرماید:
«و قل لعبادی یقولوا
التی هی احسن، ان الشطان ینزغ بینهم» – به
بندگانم بگو طریقه حسنی و بهتر را در سخن گفتن، انتخاب کنند، چرا که شیطان می
خواهد، آرامششان را بر هم بزند. طریقه حسنی در سخن گفتن همین است که انسان به یاد
خدا باشد و خدا را ناظر و حاضر بداند تا خدای نخواسته سخنی که موجب اضطراب است
برزبان جاری نکند.
پس مؤمن متذکر به ذکر
الله از شر ابلیس در امان است، لذا به آنان دستور می دهد که پیوسته به یاد خدا
باشنید تا گرفتار نزغ شیطان نشوید.
در پایان سوره اعراف می
فرماید:
«و اذکر ربک فی نفسک
تضرعاً خیفه» – هم با ناله و لابه و هم با ترس و خوف، پروردگارت را به یاد آور و
متذکر باش. این ذکر الله است که طمأنینه را می آورد و تضرع را به دنبال دارد. آن
کسی که مطمئن است می فهمد چه خبر است؟ اشک می ریزد و ناله می کند. در ادامه آیه می
فرماید: «و دون الجهر من القول» لازم نیست در یاد حق، صدا را بلند کنید. آهسته به
یاد حق باشید و آرام ذکرالله بر زبان جاری سازید »بالغدو و الاصال» – هم صبحگاهن و
هم شامگاهان یعنی همیشه به یاد خدا باشید «ولا تکن من الغافلین»- و از این امر هرگز غفلت مکن و جزء غافلان مباش.
نباید از ذکر خدا غفلت کنی که این غفلت موجب می شود شیطان در تو نفوذ و رخنه کند.
اگر تو غفلت کردی، دشمنت که شیطان و نفس اماره است بیدار است و هشیار.
بنابراین، مقصود از
«غدو» و «آصال» (صبح و شب) این نیست که فقط انسان اول صبح و اول یا آخر شب به یاد
خدا باشد و این کافی است؟! خیر؛ مقصود این
است که شبانه روز و همه وقت انسان باید به یاد خدا باشد «و لا تکن من الغافلینم
یعنی لحظه ای از غافلان مباش ولی بهر حال صبح و شام خصوصیتی دارد. اگر انسان از
اول صبح متذکر «الله» بود، سعی می کند تمام روز را هم مواظب باشد. اگر طلیعه شب به
یاد خدا بود، تلاش می کند تمام شب را جبران کند.
در آیه 37 از سوره نور
می خوانیم:
«فی بیوت اذن الله أن
ترفع و یدکر فیها اسمه، یسبح له فیها بالغدو و الاصال رجال لا تلهیهم تجاره و لا
بیع عن ذکر الله».
در اینجا سخن از افاضه نور الهی است که این نور
بر هرکس بتابد، هدایت می شود و جایگاه این نور اختصاصی خانه های خدا است.
مساجد و مشاهد مشرفه
ائمه معصومین سلام الله علیهم است. در خانه هائی است که حق در آن خانه ها احیا و
زنده می شود. در مراکزی است که سخن از علوم اهل بیت به میان می آید. آن خانه هائی
که خداوند اجازه داده است که برپا شود و در آن نماش برده شود، ذکر الله خوانده
شود. در آنجا است که هر صبح و شب مردانی به یاد حق هستند که تجارت و کسب، آنان را
از ذکر الله دور نمی سازد. اینان دائماً به یاد خدا هستند و سرگرمیشان ذکرالله
است. اینها حتی وقتی که مشغول کسب و کار می شوند و تجارت می کنند، باز هم از یاد
خدا غفلت نمی ورزندغ در حین عمل هم از خدا غافل نیستند. و اگر کسی بخواهد که در
وقت کار و کسب نیز اضطراب نداشته باشد، باید در آن وقت و ر تمام اوقات خدا را در
نظر داشته باشد و لحظه ای از یاد حق غفلت نورزد. آنان که به یاد حق هستند، از ترس
خدا می نالند «یخافون یوما تتقلب فیه القلوب و الابصار» – از روزی می ترسند که
دلها و دیدگان دگرگون می شوند.
این مؤمن است که هم در
کارش مصمم است و هم در حالی که به یاد خدا است، از او می ترسد؛ از عذابش، از
فراقتش و از روز جزایش، ترس دارد. همه کارها را با تصمیم و قاطعیت و انجام می دهد
در عین حال زار زار می نالد. ناله کردن با طمأنینه مخالف نیست. مضطرب بودن در
تصمیم گیری و شک و تردید داشتنف با طمأنینه سازگار نیست. لذا در سوره انفال، می
فرماید: وقتی در برابر جنگهای نابرابر دشمن قرار می گیرید، تنها چیزی که شما را
آرامش می بخشد ذکر الله است. «یا ایها الذین آمنوا اذا لقیتم فئه فاثبتوا و اذکروا
الله کثیراً» – ای مؤمنان، اگر با دشمن روبرو شدید، پس ثابت قدم بمانید و بسیار
خدا را یاد کنید ثابت بودن و نلرزیدن چگونه ممکن است؟ در پاسخ می فرماید با ذکر بسیار خدا است که می توانید ثبت قدم
بمانید و استقرا داشته باشید.
ذکر الله موصوف به کثرت
است
تنها عبادتی که موصوف به
کثرت است، ذکر الله می باشد ما مأموریت نیافته ایم که نماز یا روزه یا حج را با
کثرت بجا آوریم. نماز همان پنج بار در روز واجب است و روزه همان یک ماه در سال و
حج هم چند روزی بیشتر نیست که در تمام عمر یک بار کافی است ولی ذکر الله را باید
بسیار انجام داد. در اینجا مأموریت یافته ایم که بسیار به یاد خدا باشیم. این
مانند سایر عبادات نیست که نصاب مشخص داشته باشد.
در سوره چجمعه ایه دهم
می خوانیم
«فاذا قضیت الصلاه
فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل الله، و اذکروا الله کثیراً لعلکم تفلحون» –
وقتی نماز جمعه پایان یافت، در زمین پخش شوید و کسب و کار کنید تا فضل الهی
نصیبتان شود و بسیار خدا را به یاد آورید تا شاید رستگار گردید.
بنابراین، ما مامور به
تکثیر در ذکر الله هستیم زیرا هر لحظه که انسان غفلت کندف ممکن است مورد یورش و
حمله شیطان قرار بگیرد.
در آیه 27 از سوره اعراف
می فرماید:
«انه یراکم هو م قبیله
من حیث لا ترونهم» – شیطان ، خودش و سپاهیانتش شما را می بینند، در حالی که شما
آنها را نمی بینید. آن راهی که انسان نمی بیند، راه غفلت است. شیطان از راه غفلت
می آید و لا غیر. لذا می فرماید که شما زیاد به یاد حق باشید که هرگز گرفتار این
خطر نشوید. و در میدان جنگ چیزی که انسان را تثبیت می کند ذکر الله است. چه این
میدان جنگ، جهاد اصغر باشد و یا جهاد اکبر باشد. اگر انسان، گروهی از شیاطین را
دید که از هر راهی بر قلبش هجوم آورده اند، او در جهاد اکبر است و لازم است
استقامت داشته باشد و با بسیار یاد خدا کردن ، می تواند ثابت و استوار بماند و
آرمش حاصل کند. در برابر بیگانگان و دشمنان نیز، تنها ذکر الله است که عامل تثبیت
می باشد.
در اوائل بحث معروض
داشتیم که انسان مطمئن چه در حال غضب و چه در حال نشاط، همواره آرام است و از جا
در نمی رود. در حال جنگ و خشم، و در هر حال انسان مؤمن نباید، آرامش خود را از دست
بدهد.
در سوره انفال آیه 47 می
فرماید:
«و لا تکونوا کالذین
خرجوا من دیارهم بطراً و رئاء الناس» – مانند آنان نباشید که وقتی از خانه ها خارج
شدند (برای جنگ) با عیاشی خارج شدند یا می خواستند، ریا کنند و به خاطر تعریف و
ستایش مردم، خارج شدند.
آنها که گرفتار یک سلسله
امکانات مادی هستند، رفاه آنها را از جا در می برد. غضب آنها را از خود بی خود می
سازد. انسان متدکر به ذکر حق، چه در حال رفاه و چه در حال سختی و دشواری، در هر دو
حال آرام است. پس آنان که در حال جنگ و غضب هم، قدرت کنترل را از دست می دهند،
مضطرب و سرگردان اند.
لذا تنها ذکر الله است
که در تمام موارد انسان را تثبیت می کند و
آرامش می بخشد.
ادامه دارد