جاودانگي راه
امام
حجة الاسلام
و المسلمين اسدالله بيات
آزادي و
اهميت آن از ديدگاه اسلام و امام
در قسمت
گذشته مطالبي در ارتباط با بحث آزادي در فلسفه سياسي اسلام، مورد بررسي قرار گرفت
و در نتيجه درباره مجازات کساني که با خدا و رسول محاربه مي کنند و در پي مخالفت و
نبرد با نظام مشروع اسلامي هستند، مطالبي به عرض رسيد که اينک، به ادامه آن بحث مي
پردازيم:
بنابراين با
اين نوع مخالفتها برخورد محاربه خواهد شد، اعم از آنکه محاربه را کساني سازماندهي
کنند که اصل اصول و ايدئولوژي اسلام را قبول داشته باشند و با اين همه دست به چنين
کار خطرناکي زده باشند و يا اينکه اصل اصول و ايدئولوژي اسلامي را قبول نداشته
باشند و براي اين کار اقدام کرده باشند.
در هر صورت
اگر دست بکار مسلحانه بزنند، مجازات همان است که در آيه محاربه ملاحظه کرديم. و
اگر مخالفت آنان در اين حد نيست و بصورت برخورد مسلحانه و عملي و براندازي نمي‌باشد،
بلکه مخالفت براي اين است که در اثر بعضي از نابسامانيها و ضعفهاي اجرائي و
برخوردهاي غلط سياسي و باندي، يکسري معضلات فکري و نظري پيدا شده است و اين معضلات
موجب بعضي از نگرانيها و ابراز نظرها و انتقادها و حتي مخالفتها شده است؛ و در اين صورت براي آنان هيچ مشکلي و محذوري
وجود نخواهد داشت و با بحث وبررسي و تدبر در قرآن کريم و مراجعه به آناني که رهبري
اسلام و خلافت رسول خدا(ص) را به عهده دارند، آن معضلات بر طرف خواهد شد.
اين معني در
دوران رهبري امام معصوم(ع) روشن و واضح است اما در دوران ما اگر حکومت مشروعي روي
کار آمد و امتي با مقدسات و علل منطقي و قانوني نظامي را محقق ساختند و افرادي
درباره عملکرد و نحوه برخورد حاکمان ودولتمردان، مطالبي داشتند، مي توانند اظهار
نظر کرده و انتقادات لازم را بعمل آورند و هشدارهاي ضروري را بدهند؛ نه تنها
مزاحمتي براي آنان پيش نخواهد آمد و بخاطر مخالفت و اظهار نظر مخالفت تحت پيگرد
قرار نخواهند گرفت، بلکه بخاطر شهامت و شجاعت ابراز نظرشان و بجهت نصيحت کردنشان،
مورد حمايت قانون و مسئولان هم قرار خواهند گرفت. و اگر خداي ناکرده چنين نباشد و
برخوردها با مخالفان دلسوز علاقمند و ناصح مانند برخورد با مخالفان توطئه گر يکسان
باشد و حکومت تاب تحمل هيچ نوع انتقاد و اظهار نظري را نداشته باشد، نشان دهنده
انحراف اساسي و بنياني از اصول و مکتب مي باشد و در اين صورت برخوردها با حکومت از
حدود نصيحت و تذکر خواهد گذشت و نوع ديگري خواهد بود.
جمع بندي
مطلب
در پايان اين
بحث لازم است از باب جمع بندي و نتيجه گيري به آراء و نظراتي که از طرف متفکران
بشري در سراسر جهان درباره آزادي ابراز
شده است و هر کدام از آنان با ديد خاصي که درباره انسان و جهان داشته اند، درباره
آزادي هم اظهار نظر کرده اند، اشاره شد و نوعي مقايسه ميان آنها و تعريفي که اسلام
از آزادي دارد، بعمل آيد تا بطور منطقي درباره هر کدام از آراء و نظرات و تعاريف
آزادي تحليل صورت پذيرد. جالب اين است که آزادي در عين اينکه مطلوب همه است و هر
متفکر و انديشمندي که وارد اين ميدان شده، نتوانسته است از کنار آن با بي تفاوتي و
بي خيالي عبور کرده حرفي درباره آزادي نزده باشد حتماً بخاطر جاذبه زيادي که آزادي
براي همه دارد نوعي از آزادي سخن به ميان آورده و تعريفي از آن- ولو ناقص- بگمان
خويش ارائه کرده است و لذا تفاوت ميان آنها کم نبوده و خيلي زياد است و تحليل هر
کدام از آنها نيز وقت زيادي را مي طلبد؛ لذا ما با رعايت اختصار به اهم آنها
اشارت کرده و از تطويل و تحليل مفصل پرهيز
مي نمائيم و علاقمندان را به مراجعه به کتابهائي که اختصاصاً در اين مقوله برشته
تحرير در آمده است، موکول مي نمائيم.
اما آراء و
نظراتي که درباره آزادي وجود دارد:
1-
دانز اسکوتس درباره
آزادي اينطور گفته است: «آزادي، کمال اراده است».[1]
2-
هابز: «آزادي، چنانچه
شايد، دال بر غيبت مخالفت است».[2]
3-
لاک: «آزادي… قدرتي
است که انسان براي انجام يا احتراز از عملي خاص دارا است».[3]
4-
هيوم: «از آزادي مي
توانيم فقط عمل کردن بر حسب تعيين اراده را مراد گيريم».[4]
5-
کانت: «آزادي عبارت
است از استقلال از هر چيز سواي فقط قانون اخلاقي».[5]
6-
لايبنيتس: «آزادي
خود! بگيختگي عقل است».[6]
7-
هگل: «آزادي ضرورت
تبديل شکل يافته است».[7]
8-
کوهن: «آزادي نيروي
اراده است».[8]
9-
پاولزن: «آزادي براي
انسان، حکومت روح است».[9]
10-
بونه: «آزادي قوه‌اي
است که با آن ذهن اراده اش را اجراء مي کند».[10]
11-
هايدگر: «آزادي عبارت
است از مشارکت در افشاي آنچه- چنان است».[11]
12-
اسپينوزا:«آزادي کسي
است که تنها به موجب حکم عقل مي زيد».[12]
13-
سلينگ: «آزادي چيزي
نيست جز تعيين مطلق امر نامتعين از طريق قوانين طبيعي ساده هستي».[13]
14-
انگلس: «آزادي عبارت
است از نظارت و اختيار داري بر خودمان و بر طبيعت بيروني که بر معرفت طبيعي بنيان
گرفته است».[14]
شخصيتهاي
علمي و فلسفي و سياسي که درباره آزادي اظهارنظر کرده اند منحصر به اين افراد نمي
باشند و باز هستند کساني که در اين باره سخن گفته اند و اظهار نظر کرده اند مانند
ارسطو و ديگران. خيلي هم لازم نيست در اين مقاله به همه آنها بپردازيم و نقل کنيم
و مورد تحليل قرار دهيم. آنچه که لازم است مورد تأکيد قرار گيرد و يادآوري شود اين
است که اين متفکراني که نظرات و آرائشان درباره آزادي آورده شد، اگرچه عباراتشان
خيلي رسا و گويا نبود، ليکن مجموع آنها به دو مطلب و نظريه برگشت مي نمايد:
الف: آزادي،
قوه و نيروئي است که در درون انسان قرار دارد.
ب: آزادي
براي اشخاص آدمي حکومت عقل است و درواقع در سايه حاکميت عقل زندگي کردن است.
و هر دو گروه
درباره اينکه انسان آزاد است و حتي بعضي ها تصريح کرده اند که انسان مي تواند با
قوانين ساده طبيعي، امور مطلق و نامتيقن را متيقن و مشخص نمايد و اين همان آزادي
است هر کدام از اين تعاريف اگر چه داراي قوت ها و جهات مثبت و قابل دفاعي است ليکن بنظر مي رسد چون اينها نشئت گرفته از نوع
طرز فکر و جهان بيني و انسان شناسي است که اين آقايان دارند، لذا وقتي که وارد بحث
آزادي انسان مي شوند، آن گونه از آزادي اسم مي آورند و تعريف مي نمايند که با طرز
فکر و انديشه اي که درباره جهان و انسان دارند، همسوئي و هماهنگي داشته باشد. به
همين جهت تمامي تعاريف فوق، داراي نقاط ابهام و کوري هم هستند و از جهات مختلف
قابل نقادي و بررسي مي باشند و چون تحليل همه آنها از حوصله اين مقاله بيرون است،
لذا با بيان نظر اسلام درباره آزادي انسان اين فراز از بحث را بپايان مي بريم و
وارد مباحث ديگر وصيت نامه الهي سياسي حضرت امام(ره) مي شويم.
و اما اجمال
نظر اسلام درباره آزادي انسان
اسلام جوهره
انسان از عقل تنها نمي داند اگرچه براي عقل اهميت بالائي قايل است و او را اول ما
خلق الله مي داند.[15]
و او را ملاک تکاليف الهي و مسئول بودن مي شناسد و از همه موجودات عالم، برتر و
بالاتر مي داند، ليکن براي انسان مخزني معتقد است که در مهر و کينه و بغض و حب و
عشق و نفرت و ايمان و کفر و وجد و فرح و
شادي و اندوه و غمگين و… جاي گرفته و به وي حالت ديگري اعطاء مي نمايد، همانطور
که انسان از عقل مدد مي گيرد و با پرواز عقل و فکر و انديشه در اوج واقع مي شود از
عشق و محبت هم لذت مي برد با آن به زندگي خود روح مي دمد و حيات انساني بدست مي
آورد. اگر انسان بدون عقل نمي تواند قدرت تسخير و تسلط بر عالم پيدا کند، بدون عشق
و ايمان هم نمي تواند قدرت تسخير و تسلط بر عالم پيدا کند، بدون عشق و ايمان هم
نمي تواند به تلاشها و حرکتهاي خود جهت خاصي بخشيده و بآنها استمرار بخشد. آدم
معجوني از عقل و عشق است. انسان مرکبي از فهم و درک و عقل و ايمان و محبت است. با
عقل تشخيص مي دهد و طرف اصلي را علامت گذاري مي نمايد و با عشق و محبت، بر مي
گزيند و دنبال مي نمايد و مستمراً در لباس عمل پوشيدن آن دست از پا نمي شناسد. پس
انسان با فهم و شعوري که خداي عالم داده است و قدرت تشخيص اصلح را به وي اعطاء کرده
است و از عشق و علاقه به کمال خويش برخوردار نمودهاست، انتخابگر است و هيچ قدرتي
نمي تواند اين انتخابگري را از وي سلب نمايد و او را مجبور به انتخاب کند. چون او
بايد بفهمد و ارزيابي دقيقي از فهم و نتايج کار داشته باشد و به آن کار علاقه و
ميل هم داشته باشد و بخواهد از روي فهم و ميل و علاقه آن را انجام دهد.
اين معني
آزادي انسان در ديد اسلامي است و اين نوع آزادي اگرچه فردي است ليکن در محيط
اجتماعي و در شرايط حاکم سياسي سازماندهي ها و برنامه ريزيها، طوري بايد صورت
گيرند که نه تنها مشکلاتي و موانعي براي اعمال اختيار و انتخابگري بصورت جمعي و
همگاني در سطح عموم تأمين گرديده و افراد از قدرت تشخيص کافي و کامل و انتخاب اصلح
و مناسب برخوردار گردند.
درواقع در
ديد اسلام انسان کدخداي زمين و جانشين[16]
پروردگار جهان در عالم مي باشد وهمان اختياري که پروردگار جهان دارد، در سطح محدود
و متناسب با ظرفيت وجودي انسان، افراد بشر هم آن نوع اختيار را دارند. ادامه دارد