تاريخ قرآن

تاريخ قرآن

قسمت دوم

آية الله معرفت

 

 جمع آورى قرآن به وسيله

 على بن ابى‏طالب(ع)

 

 اولين كسى كه پس از درگذشت
پيامبر(ص) جمع آورى قرآن را به طور مستقيم و به وصيّت آن حضرت به عهده گرفت،
على‏بن‏ابى‏طالب(ع) بود.18 وى در خانه نشست و به جمع‏آورى و مرتّب كردن آن، حسب
نزول، با شرح و تفسير موارد مبهم از آيات و بيان علل و زمان نزول پرداخت و آن را
بر اين روش بديع، تكميل كرد.

 ابن نديم به طور مسند نقل كرده
است: “على(ع) پس از درگذشت پيامبر(ص) سوگند ياد كرد كه تا قرآن را جمع نياورد، عبا
بر دوش نگيرد. او سه19 روز در خانه نشست تا قرآن را جمع آورى كرد و آن اولين مصحفى
است كه تمامى قرآن از قلب20 (يعنى حافظه) او، در آن جمع آمده است. اين مصحف در
خاندان جعفر نگهدارى مى‏شد.”

 همو مى‏گويد: “به عهد خود
مصحفى را به خطّ على بن ابى‏طالب(ع) كه اوراقى از آن از بين رفته بود، نزد ابويعلى
حمزه حسنى، ديده است كه به ارث در خاندان حسن حفظ مى‏شد.”21

 احمد بن فارس از سدّى و او از
عبد خير و او از على(ع) موضوع را به همين نحو روايت كرده است.22

 محمد بن سيرين از عكرمه روايت
كرده است: “با آغاز خلافت ابى‏بكر، على‏بن‏ابى‏طالب(ع) در خانه نشست و به جمع آورى
قرآن مشغول شد. وى اضافه مى‏كند، از عكرمه پرسيدم: آيا اين قرآن غير از آن است كه
از اوّل نازل شده است؟ گفت: اگر جنّ و انس گرد آيند كه همانند آن را تأليف كنند،
از عهده بر نخواهند آمد. ابن سيرين مى‏گويد: و من در پى به دست آوردن اين كتاب
بودم، ولى بدان دست نيافتم.”23

 ابن جزى كلبى گفته است: “قرآن،
در عهد پيامبر(ص) در صحيفه‏ها و در سينه مردم پراكنده بود و با رحلت پيامبر(ص)،
على‏بن‏ابى‏طالب(ع) آن را بر حسب نزول، جمع آورد كه اگر به دست آيد در آن دانش
بسيار است، ولى در دست نيست.”24

 امام باقر(ع) مى‏فرمايد: “هيچ
كس نمى‏تواند ادّعا كند كه قرآن را آنچنان كه خداوند نازل كرده جمع آورده است، مگر
آن كه سخن به دروغ بگويد، زيرا هيچ كس جز على(ع) به جمع‏آورى و حفظ آن، آنچنان كه
خداوند نازل فرموده، موفق نبوده است.”25

 شيخ مفيد در “سائل السرويه”
گفته است: “اميرالمؤمنين(ع) قرآن مُنْزَل را از اوّل تا آخر به نحوى كه بايد، جمع
آورد. مكّى را بر مدنى و منسوخ را بر ناسخ مقدّم داشت و هر چيز از آن را در آنجا
كه بايد، جاى داد.”

 علاّمه بلاغى مى‏گويد: “از
مسلّمات بين شيعه است كه اميرالمؤمنين على(ع) پس از درگذشت پيامبر(ص)، رداء بر دوش
نينداخت مگر براى نماز، تا قرآن را حسب نزول آن و بر اساس تقدّم منسوخ بر ناسخ جمع
آورد. ابن‏سعد در “طبقات” و ابن عبدالبرّ در “استيعاب” – كه هر دو از عالمان بزرگ
عامه‏اند – از محمّد بن سيرين روايت كرده‏اند كه على(ع) از بيعت با ابوبكر سرباز
زد و او به على(ع) گفت: امارت مرا نمى‏پسندى؟ على(ع) فرمود: من قسم ياد كرده‏ام كه
عبا بر دوش نگيرم، مگر براى نماز تا قرآن را جمع آورم و گفته‏اند كه وى آن را به حسب
نزول آن بنوشت. ابن سيرين اضافه كرده است: اين كتاب اگر به دست آيد محتواى دانش
عظيمى است.”27

 ابن‏حجرگفته‏است:”على(ع)براثردرگذشت
پيامبر(ص) قرآن را به ترتيب نزول، جمع آورد، ابوداود اين چنين روايت كرده است.”28

 ابن شهر آشوب مى‏گويد: از
شگفتيها اين كه، هيچ علمى نيست مگر اين كه اهل آن، على(ع) را در آن علم رهبر
مى‏دانند، گفته او در شريعت مسموع و نخستين مصدر دريافت قرآن بوده است. شيرازى در
نزول القرآن از ابن‏عباس نقل كرده است: خداوند به پيامبر(ص) تضمين داد كه پس از
وى، على‏بن‏ابى‏طالب(ع) قرآن را جمع آورَد. خداوند قرآن را در قلب على(ع) جمع آورد
و على(ع) پس از درگذشت پيامبر(ص) طى شش ماه به جمع‏آورى آن موفق شد. وى مى‏گويد:
در اخبار ابورافع است كه پيامبر(ص) در هنگام بيمارى و قبل از فوت خود، كتاب خدا را
به على(ع) سپرد، على(ع) آن را در پارچه‏اى پيچيد و به خانه برد و چون پيامبر(ص) از
دنيا رفت، قرآن را آنچنان كه خداوند نازل كرده بود، تأليف كرد كه به آن عالم بود.
او اضافه مى‏كند كه ابوالعلاء العطّار و الموفق، خطيب خوارزم، در كتب خود مسنداً
از على بن رباح نقل كرده‏اند كه: پيامبر(ص) على(ع) را به تأليف و جمع‏آورى قرآن
امر كرد و على(ع) تأليف و كتابت آن را به پايان برد.

 و نيز ابونعيم در “حليه” و
خطيب در “اربعين” – كه هر دو از علماى اهل سنت هستند – بطور مسند از سُدّى و او از
عبد خير و او از على(ع) روايت كرده است كه: چون پيامبر(ص) درگذشت، سوگند ياد كردم
كه رداء بر دوش نگيرم، تا قرآن را در يك مجلّد جمع آورم و رداء خود را به دوش
نگرفتم تا اين كه قرآن را جمع كردم.

 وى اضافه مى‏كند: در اخبار اهل
بيت(ع) است كه على(ع) به قيد قسم، خود را مقيّد كرد كه جز به هنگام نماز رداء بر
دوش نگيرد، تا قرآن را جمع‏آورى كند و زمانى از آنان (سران قوم) كناره گرفت، تا
اين كه آن را جمع آورد و در پارچه‏اى پيچيد و به هنگامى كه در مسجد اجتماع كرده
بودند، آن را به مسجد بُرد. آنان از تغيير وضع بازگشت على(ع)، پس از قطع رابطه او
با جمع، در شگفت شدند و گفتند: ابوالحسن، براى كار مهمّى به مسجد آمده است! در اين
وقت على(ع) كتاب را در بين آنان گذاشت و يادآور شد كه پيامبر(ص) فرمود: من چيزى را
در بين شما باقى مى‏گذارم كه اگر به آن تمسّك كنيد، هرگز گمراه نخواهيد شد: كتاب
خدا و عترت و اهل بيتم و اين است كتاب و منم عترت. آنگاه خليفه دوم، در برابر على(ع)
ايستاد و گفت: اگر قرآن پيش توست، همانند آن نيز پيش ماست و نيازى به تو و آن
نداريم. على(ع) كتاب را برداشت و بازگشت، پس از آن كه حجّت را بر آنان تمام كرده
بود.

 در خبر مفصّلى از امام صادق(ع)
است: در حالى كه على(ع) قرآن را به سوى خانه خود مى‏برد، مى‏گفت: “فَنَبذوُه وراءَ
ظُهُورِهم واشْتروا بِه ثمناً قليلاً فَبِئْس ما يَشْتَرون؛29 پس آن را پشت سر
خويش افكندند و آن را به بهاى كم فروختند و چه بد معامله بود.”30

 

  توصيف مصحف امام على(ع)

 امتيازات اين مصحف بدين شرح
است:

 1- ترتيب موضوع، برحسب ترتيب
نزولى، به نحوى كه از اوّل بوده است، با دقّتى تمام.

 2- ضبط نصوص كتاب به شكلى كه
بوده بدون هيچ تغيير و تحريفى و بدون آن كه در ضبط كلمه و يا آيه‏اى از آن، از اين
قاعده عدول شده باشد.

 3- ضبط قرائت آن، آنسان كه
پيامبر(ص) حرف به حرف قرائت كرده است.

 4- داشتن توضيحات (قهراً در
حاشيه) و ذكر مناسبتى كه موجب نزول آيه بوده و مكانى كه آيه در آنجا نازل شده و
ساعت نزول آن و افرادى كه آيه درباره آنان نازل شده است.

 5- تشريح جوانب عمومى آيات، به
نحوى كه به زمان و مكان و شخص معيّنى اختصاص ندارد و عامّ و هميشگى است و مقصود از
تأويل در گفته حضرتش: “ولقد جئتهم بالكتاب مشتملاً على التّنزيل و التّأويل”31
همين است تنزيل، همان مناسبتِ زمانى است كه موجب نزول آيه‏اى بوده و تأويل، بيان
مجراى عمومى آن است.

 مصحف حضرت على(ع) مشتمل بر
دقايقى اين چنين بوده كه همه آن دقايق را على(ع) از پيامبر(ص) فرا گرفته است، بدون
آن كه در ضبط آن كوچكترين تغييرى و يا كمترين اشتباهى رخ داده باشد.

 امام على(ع) خود مى‏گويد:
آيه‏اى بر پيامبر(ص) نازل نشد، مگر آن كه آن را براى من قرائت كرد و به اِملاى
حضرتش(ص) آن را به خط خود نوشتم و تأويل و تفسير، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه آن
را به من آموخت و از خدا خواست كه فهم و حفظ آن را بر من ارزانى دارد و از آن
هنگام كه پيامبر(ص) درباره‏ام دعا فرمود، من آيه‏اى از كتاب خدا و مختصّات آن را،
كه رسول خدا(ص) به من املا كرده و نوشته‏ام، فراموش نكردم.32

 از اصبغ بن نباته نقل شده است
كه: وقتى اميرالمؤمنين(ع) به كوفه آمد چهل صبحگاه با وى نماز گزارديم و او فقط “سَبّح
اسم ربّك الأعلى” را در نماز مى‏خواند، منافقان گفتند: به خدا سوگند كه فرزند
ابوطالب قرآن را به خوبى نمى‏داند و اگر مى‏دانست غير از اين سوره را نيز
مى‏خواند. اين خبر به على(ع) رسيد و فرمود: واى بر اينان، من ناسخ و منسوخ، محكم و
متشابه قرآن و هر مقطع از مقاطع و هر حرف از معانى آن را مى‏دانم. به خدا سوگند كه
هيچ حرفى بر محمد(ص) نازل نشد، جز اين كه من مى‏دانم درباره چه كسى و در چه روزى و
در چه مجلسى نازل شده است. واى بر اينان، آيا نخوانده‏اند: “انّ هذا لَفِى
الصُّحُفِ الاولى صُحُفِ ابراهيمَ و موسى”33 به خدا سوگند ميراث ابراهيم و موسى كه
پيامبر(ص) از آن دو گرفته، پيش من است. واى بر اينان، به خدا سوگند درباره من نازل
شده است: وَتَعِيَها أُذُنٌ واعِيَة؛34 و آن را گوشهاى شنوا بشنوند و حفظ كنند.”
من با چند تن ديگر، در محضر پيامبر(ص) بوديم كه ما را به نزول وحى خبر دادند، آنچه
وحى شده بود من و ديگران حفظ كرديم. به محض اين كه از محضر پيامبر(ص) خارج شديم،
همه فراموش كرده بودند و مى‏پرسيدند: موضوع وحى چه بود؟35

 ما اوصاف مصحف على(ع) را
برشمرديم و اوصافى را كه يعقوبى36 از اين مصحف برشمرده، به دور از واقع است.

 

  سرنوشت مصحف حضرت على(ع)

 سليم بن قيس هلالى از سلمان
فارسى روايت كرده است كه چون اميرالمؤمنين(ع) با عدم وفاى خلق روبه‏رو شد، در خانه
نشست و به جمع و تأليف قرآن پرداخت و تا پايان كار از خانه بيرون نيامد و تمام
قرآن را در صفحاتى از انواع مختلف، گرد آورد. در اين مدت، نمايندگانى از مردم به
وى مراجعه كردند تا به خلافت با او بيعت كنند و او به عذر اشتغال به جمع‏آورى
قرآن، آن را نپذيرفت. ايّامى درباره او ساكت بودند، تا اين كه اين كار را به پايان
برد و قرآن را در يك جا گرد آورد. آن گاه از خانه بيرون آمد و به سوى مردم رفت و
به روايت يعقوبى، اوراق قرآن را بر شترى حمل كرد و نزد مردمى كه در مسجد، اطراف
ابوبكر جمع بودند رفت و خطاب به آنان فرمود: من پس از درگذشت پيامبر(ص) و فراغ از
دفن او به جمع‏آورى قرآن مشغول شدم، تا اين كه آن را در يك جا جمع آوردم. خداوند
آيه‏اى از قرآن را بر پيامبرش(ص) نازل نكرده، مگر آن كه آن را گرد آورده‏ام و
آيه‏اى از قرآن نيست مگر آن كه پيامبر بر من قرائت كرد و تأويل آن را به من آموخت.
فردا نگوييد كه ما از چنين امرى غافل بوديم. آن گاه مردى از بزرگان قوم ايستاد و
به روايت ابوذر: فلان، نگاهى پُر معنى به على(ع) كرد37 و گفت: آن را باز ببر، كه
ما را به آن نيازى نيست و آنچه از قرآن پيش ماست، ما را از آنچه تو مى‏گويى
بى‏نياز مى‏كند. و على(ع) به خانه خود بازگشت.38

 و در روايتى ديگر آمده است كه
على(ع) گفت: قسم به خدا كه از اين پس، هرگز آن را نخواهيد ديد. من پس از آن كه آن
را جمع آوردم خواستم به شما خبر دهم، تا در قرائت از آن استفاده كنيد.39

 قبلاً به نقل از ابن نديم گفته
شد كه مصحف على(ع) به عنوان ميراث در خاندان حسن(ع) نگهدارى مى‏شد،40 امّا اعتقاد
ما اين است كه اين‏مصحف،ميراث‏ائمه(ع)يكى‏پس‏ازديگرى بود و آن را به هيچ كس نشان
ندادند.41

 در زمان عثمان كه مصحفهاى
مختلف، اعتراض مسلمانان را برانگيخته بود، طلحه به امام اميرالمؤمنين گفت: اگر
مصحفى را كه پس از پيامبر(ص) جمع آورده‏اى، بر مردم عرضه كنى، خواهند پذيرفت. ولى
على(ع) آن را رد كرد. طلحه گفت: چه چيز مانع شماست كه كتاب خدا را بر مردم عرضه
كنى؟ على(ع) پاسخى نداد. طلحه موضوع را تكرار كرد و گفت: من معتقدم پاسخى جز اين
كه قرآن را به مردم عرضه كنى، ندارى. آن گاه على(ع) به طلحه گفت: من عمداً از دادن
جواب خوددارى كردم. به من بگو آنچه را اين مردم نوشته‏اند، تمام آن، قرآن هست يا
نيست؟ طلحه پاسخ داد: تمامى آن قرآن است. على(ع) گفت: بنابراين اگر به همان عمل
كنيد، از آتش نجات مى‏يابيد و به بهشت داخل مى‏شويد. و در اين وقت طلحه گفت: مرا
كافى است، اگر آن قرآن است مرا كفايت مى‏كند.42

 و اين چنين است علاقه امام و
اوصياى او(ع) نسبت به حفظ وحدت امّت و از اين پس اختلافى در بين مسلمانان درباره
قرآن رخ نداد.

 

پاورقیها:

 18 )
رك: تفسير قمى، ص 745؛ بحارالانوار ج92، ص28 و 59.

 19 ) شايد اشتباه از راوى
باشد، زيرا درست آن است كه حضرتش قرآن را در شش ماه جمع آورد و در اين مدت رداء بر
دوش نگرفت مگر براى اداى نماز “مناقب ج2، ص40”.

 20 ) ابن عباس مى‏گويد:
خداوند قرآن را در قلب على(ع) جمع آورد و على(ع)، پس از درگذشت پيامبر(ص) طى شش
ماه آن را جمع آورى كرد “مناقب، ج2، ص40”.

 21 ) فهرست ابن نديم، ص48
– 47.

 22 ) كتاب الصاحبى، ص69؛
حاشيه تأويل شكل القرآن، (چاپ دوم)، ص275.

 23 ) سيوطى، همان،ج1،ص57؛ الطبقات،
ج2، ق2، ص101؛ الاستيعاب‏درحاشيه‏الاصابه، ج2، ص253.

 24 ) التسهيل لعلوم
التنزيل ج1، ص4.

 25 ) بحارالأنوار، ج92،
ص88.

 26 ) همان.

 27 ) آلاء الرحمان، ج1،
ص18، حاشيه الطبقات، ج2، ق2، ص101؛ الاستيعاب در حاشيه الاصابه، ج2، ص253.

 28 ) سيوطى، همان، ج1، ص72
– 71.

 29 ) آل عمران (3) آيه
187.

 30 ) مناقب ابن شهر آشوب،
ج2، ص41 – 40 و نيز بحارالانوار، ج92، ص52 – 51.

 31 ) آلاء الرّحمان ج1،
ص257.

 32 ) تفسير البرهان، ج1،
ص16.

 33 ) اعلى (87) آيات 18 و
19.

 34 ) الحاقه (69) آيه12.

 35 ) تفسير العياشى ج1،
ص14.

 36 ) تاريخ يعقوبى ج2،
ص123.

 37 ) احتجاج طبرسى، ص82.

 38 ) كتاب سليم بن قيس،
ص72.

 39 ) تفسير صافى، ج1، ص25.

 40 ) فهرست ابن نديم، ص48.

 41 ) بحارالانوار ج92، ص43
– 42.

 42 ) سليم بن قيس، ص110؛
بحارالانوار ج92، ص42.