تفسير سوره رعد
كيفر آخرت
آية اللَّه جوادى آملى
“بل زيّن للذين كفروا مكرهم و
صدّوا عن السّبيل و من يضلل اللّه فما له من‌هادٍ لهم عذاب فى الحيوة الدنيا و
لعذاب الآخرة اشقُّ و ما لهم من اللّه من واق.” (سوره رعد، آيه 34)
بلكه كافران را مكر و كيدشان،
برايشان جلوهاى دارد و از راه خدا مردم را باز مىدارند و همانا كسى را كه خدا
گمراهش كرده، ديگر هيچ كس نمىتواند هدايتش كند و چنين گمراهان هم در زندگانى دنيا
(با انواع بلا معذبند) و هم در آخرت به سختترين عذاب گرفتار، و از عقاب قهر خدا
ابداً نگهدارى ندارند.
بعد از اين كه خداى سبحان
شبهات منكران توحيد و بىدليل بودن سخنانشان و نيز زيبا جلوه كردن كفر آنان و زينت
يافتن مكر و دسيسهشان را بيان فرمود، آن گاه فرمود: هيچ عاملى نمىتواند آنان را
هدايت كند: “و من يضلل الله فما له من‌هاد” اگر كسى با تمام شدن حجّت ظاهر و باطن؛
يعنى عقل و وحى، كتاب خدا را زير پا گذاشت و خداى سبحان به او مهلت داد كه برگردد
و برنگشت، توفيق اهتدا را از او سلب مىكند. نه اين كه اگر چيز داشت خدا از او
مىگيرد بلكه مقصود اين است كه اين فيض را بقاءاً خدا به او نمىدهد و درِ رحمت را
به روى او باز نمىكند.
آن گاه خداى سبحان، كيفر
دنيايى و اخروى آنان را بيان مىكند و مىفرمايد: “لهم عذاب فى الحيوة الدنيا”
كفّار در دنيا مُعذّب خواهند شد “و لعذاب الآخرة اشقّ” به عذاب اخروى هم معذّبند،
ولى عذاب اخروى مشقّتش از عذاب دنيوى بيشتر است “و مالهم من الله من واقٍ” چيزى،
حافظ آنها از عذاب نيست.
در اين آيه دو مطلب است: يكى
اين كه عذاب دنيا شاق است و عذاب آخرت اشق و دوّم اين كه: هيچ واقى و حافظى براى
كفّار نيست نه در عذاب دنيا و نه در عذاب آخرت؛ يعنى براى انسان هيچ كسى ضمانت نمىكند
مگر خود انسان؛ حافظ انسان، خودِ انسان است وَ لا غير.
نحوه تعذيب كفّار را قرآن كريم
با چند زبان بيان مىكند: گاهى مىفرمايد آخرت به سود پارسايان است؛ يعنى كافر از
اين فيض بهره نمىبرد: “و العاقبة للمتّقين”1 يا در همين سوره رعد – كه بحثش قبلاً
گذشت – فرمود: براى مؤمنين عُقبىَ الدّار است؛ يعنى پايان اين دار به نفع مؤمنين
است. اين گرچه بشارت به نفع مؤمنين است ولى اِشْعار به يأس كفّار دارد؛ يعنى كافر
از اين فيض، محروم است.
بيان تندتر در اين مورد در
همين سوره رعد است كه مىفرمايد: “وعقبى الكافرين النار”2، پايان كافران آتش است،
يا “لهم سوء الدار”3 كه قبلاً بحث شد. اين، تهديد مستقيم است.
گاهى مىفرمايد: عذاب آخرت
براى كافران اشقّ است، امّا چرا عذاب آخرت براى آنان اشقّ است؟ قرآن كريم عذاب
دنيا را نسبت به عذاب آخرت كوچك و كم مىداند. با اين كه عذاب دنيا گرچه مانند غرق
فرعونيان باشد كه “فغشيهم من اليمِّ ما غشيهم”4 اين را كوچك مىداند، يا درباره
قوم عاد و ثمود كه خداى سبحان آن صاعقه و آن صيحه را بر آنان مسلّط كرد كه: “سخّرها
عليهم سبع ليالٍ و ثمانية أيام”5 آن توفان هوايى را بر آنان مسلّط كرد كه “فهل ترى
لهم من باقيه”،6 چيزى از آنها باقى نگذاشت. اين را عذاب كوچك مىداند. باز آن
عذابى را كه فرمود: “فدمّرناهم تدميراً”7، هم كوچك مىداند و عذاب آخرت را بزرگ
مىشمارد، “عذاب عظيم” و “عذاب اليم” براى آخرت است.
عذاب آخرت چه چيزى است كه قرآن
با عظمت از آن ياد مىكند؟ مگر سوزاندن، غرق كردن، صاعقه فرستادن و زنده به گور
كردن عذاب كمى است كه عذاب آخرت از آنها شديدتر است؟
تعبير قرآن كريم گاهى اين است
كه: “و لعذاب الآخرة أشدّ و أبقى”،8 انسانِ مُسرفِ كافر را، خداى سبحان به عذاب
آخرت – كه شديدتر و پايدارتر از عذاب دنياست – معذّب مىكند و گاهى مىفرمايد:
گرچه آنها در دنيا معذّبند ولى عذاب دنيا نسبت به عذاب قيامت قابل قياس نيست، زيرا
“والساعة ادهى و اَمَرّ”9 در سوره قمر مثل همين آيه محل بحث از سوره رعد، دو عذاب
را براى كفّار مقرّر مىفرمايد: عذاب دنيا و عذاب آخرت. در سوره رعد، آيه محل بحث
مىفرمايد: عذاب آخرت اشقّ است؛ يعنى عذاب دنيا شاقّ است و عذاب آخرت اشقّ، همين
معنا را با تعبيرى ديگر در سوره قمر آيه44 به بعد بيان مىكند و مىفرمايد: “أم
يقولون نحن جميع منتصر”، كفّار مىگويند: ما با هم هستيم و جمعمان فراوان است و
پيروزيم، ولى “سيهزم الجمع و يُوَلُّونَ الدُّبُر” اينها جمعشان شكست مىخورد و
ناچار مىشوند كه عقب نشينى كنند.
اين عذاب دنيايى كافران است كه
در دنيا شكست مىخورند و اما عذاب آخرت: “بل السّاعة موعدهم” قيامت قرارگاه عذاب
آنهاست، در اين جا، “بل” براى ترقى است نه اين كه صرف نظر از گذشته باشد؛ ماقبل
محفوظ است به عنوان وعده الهى كه كُفار يقيناً شكست مىخورند، امّا عذاب مهمتر در
انتظارشان است و آن اين است كه: “بل السّاعة موعدهم و السّاعة أدهى وأمّر” قيامت
از هر داهيهاى داهيهتر است، مصيبت جانگدازِ غير قابل تحمل را “داهيه” مىگويند
نه هر مصيبتى را، ولى قيامت از هر داهيهاى ادهى است و از هر امر تلخى تلختر است،
تلخى دنيا از هر تلخى بيشتر و داهيه قيامت هم از هر داهيهاى توانفرساتر است. اگر
اين چنين است كه در سوره رعد مىفرمايد: “و لعذاب الآخرة أشقّ” عذاب آخرت مشقتش
بيشتر است، در سوره طه مىفرمايد: “و لعذاب الآخرة أشدّ و أبقى”، و در سوره قمر
مىفرمايد: “بل السّاعة موعدهم و السّاعة أدهى وأمّر” سرّش چيست كه اين همه عذاب
آخرت را تشديد مىكند و در بعضى از موارد هم از او به اين كه اكبر از دنياست ياد
مىكند؟ در اين كريمه مىفرمايد: ما كفّارى را كه عليه اسلام به مبارزه
برخاستهاند قبل از عذاب بزرگتر به عذاب ادنى گرفتار مىكنيم تا برگردند: “و
لنذيقنّهم من العذاب الأدنى دون العذاب الأكبر لعلّهم يرجعون”10 عذاب دنيا را ادنى
مىداند و عذاب آخرت را اكبر. مناسب با ادنى ابعد است و مناسب با اكبر، اصغر، از
اين كه فرمود: “و لنذيقنّهم من العذاب الأدنى دون العذاب الأكبر” معلوم مىشود كه
عذاب دنيا نسبت به عذاب آخرت هم اصغر است، چون او اكبر است، هم ادنى است چون او
اَبْعَد است؛ يعنى عذاب دنيا نزديك است و كوچك، عذاب آخرت دور است و بزرگ منتهى
اين تناسُب در اين آيه رعايت نشده است؛ يعنى در برابر عذاب اكبر نفرمود ما عذاب
اصغر را به آنان مىچشانيم بلكه فرمود عذاب نزديكتر. همچنين در برابر نزديكتر،
دورتر است بايد مىفرمود: دون العذاب الأبعد، اين تناسب هم رعايت نشده است؛ يعنى
نفرمود ما عذاب ادنى را اوّل مىچشانيم قبل از عذاب ابعد. درباره دنيا كه عذابش دو
صفت دارد: يكى اصغر و ديگرى ادنى، ادنى را انتخاب فرمود. درباره آخرت كه دو صفت
دارد: اكبر و اَبْعد، اكبر را انتخاب فرمود، چون مقام، مقام تهديد است. در مقام
اِنذار و تهديد شايسته نيست انسان بگويد عذاب كوچكتر بلكه بايد گفت عذاب نزديكتر،
در مقام تهديد نبايد گفت عذاب دورتر بلكه بايد گفت عذاب بزرگتر.
بنابراين، دو صفتى كه انتخاب
شده با بلاغت سازگار است و به گونهاى است كه مقتضاى حال را تفهيم مىكند و شدّت
تهديد را مىرساند.
از اين معنا روشن مىشود كه
عذاب دنيا نسبت به عذاب آخرت اصغر است، و عذاب آخرت اكبر است. پس عذاب آخرت “اشقّ”
است، دنيا “شاقّ”، عذاب آخرت “اشدّ” است، دنيا “شديد”، عذاب آخرت “اكبر” است، دنيا
“كبير”، عذاب آخرت “اَدْهى” است، عذاب دنيا “داهيه”، عذاب آخرت “امرّ” است، عذاب
دنيا “مُرّ”. اين جا اگر تلخ است آن جا تلختر است.
چرا خداى سبحان عذاب آخرت را
با اين عظمت مىستايد؟
چون در دنيا هر نوع تعذيبى كه
محقق بشود آن نحوه تعذيب به اذن خدا مقدور ديگران هست اگر سوزاندن است كافر هم
مىتواند مؤمن را بسوزاند، انسانى هم مىتواند انسان ديگر را بسوزاند و مانند آن،
اگر غرق كردن است، مقدور ديگران هم هست به اذن الله، ولى در قيامت يك نوع تعذيبى
است كه خدا مىفرمايد هيچ عذاب كنندهاى به اين نحوه كه من عذاب مىكنم نمىتواند
عذاب كند: “فيومئذٍ لا يعذّب عذابه أحد و لايوثق وثاقه أحد”11. اين آيات در آخر
سوره فجر است، در آيه قبلش مىفرمايد: “يقول يا ليتنى قدّمت لحيوتى” معلوم مىشود
دنيا عالَمِ حيات نبود كه حيات مربوط به آخرت است چون مىگويد: اى كاش من براى
زندگيم پيش فرستى تهيّه مىكردم.
هيچ كسى نمىتواند مانند خدا
عذاب كند و انسان را در بند قرار دهد. در دنيا هر كس براى خدا گرفتار رنج و عذاب
شود، آن اميد پاداش، اين رنج را براى او تحمّل پذير مىكند، مىگويد اين رنج موقّت
را تحمل مىكنم براى آن سعادت ابدى، بنابراين درد، خيلى كم احساس مىشود چون عذاب
كه به معناى قطعه قطعه كردن بدن و مانند آن نيست بلكه يك امر ادراكى است، اگر روح
ادراك نكند عذابى در كار نيست، لذا افرادى را كه بىهوش و جرّاحى مىكنند و بدنشان
را قطعه قطعه مىكنند اينها احساسى ندارند، دردى ندارند و تا انسان درك نداشته
باشد رنجى نيست و اگر به اميد يك آينده با موفقيت اين درد را تحمل كند، رنجش آسان
است؛ لذا بين شهدا آنهايى كه به مقام شهود كامل رسيدند كه اصلاً درد احساس
نمىكنند آنهايى هم كه در بين راهند درد را احساس مىكنند اما نه چندان، هيچ دردى
براى شهيد به آن معنا نيست. و اگر كسى در راه باطل رفت و گرفتار انتقام شد كه “زيّن
للّذين كفروا مكرهم”12 اين هم گرفتار يك واهمه است كه تاريخ در آينده براى ما
پيروزى قايل است، عدّهاى هم به دنبال ما حركت مىكنند همين اوهامى كه دامِ كفّار
و منافقان بوده و هست نمىگذارد كه آنها عذاب را درست درك كنند، به اين وَهْم كه
آينده خوب به انتظار آنهاست، اين از لحاظ درك. از لحاظ واقعيّت خارج، عذاب براى
كافر يا غير كافر در دنيا بيش از چند لحظه نيست بالاخره مىميرد، وقتى مرد درد
احساس نمىكند، كسى را كه مىسوزانند در همان لحظات اوّل درد را احساس مىكند وقتى
حياتش را از دست داد، ديگر دردى احساس نمىكند. اين دو چيز در دنيا هست لذا عذاب
دنيا را كوچك و شاقّ و مانند آن قرار مىدهد.
اما چرا عذاب آخرت اشّد و اشقّ
و ادهى و امرّ و امثال ذلك است؟
در آخرت كافر و منافق وقتى كه
معذّب مىشوند، برايشان روشن مىشود كه بيراهه رفتهاند، از اين رو، نه اميد آينده
دارند نه مىتوانند با اين عملشان كسى را فريب دهند چون تمام حق بر آنان روشن شده
است: “ذلك اليوم الحقّ”13 چيزى مخفى نيست. پس وَهْم را در آن روز راهى نيست. پس
اين گونه اوهام كه باعث خفّت درك باشد در آنجا نيست و از طرفى هم اين عذاب تمام
شدنى نيست، مگر مثل عذاب دنياست كه انسان وقتى وارد آتش شد بسوزد و بميرد و از بين
برود: “ثمّ لايموت فيها و لايحيى”14 بنابراين اين عذاب قيامت نسبت به عذاب دنيا
اصلاً قابل فرض نيست.
اگر اين مسائل براى يك انسان
روشن شد و باز هم بيراهه رفت در روايات معصومين – عليهم السلام – مىفرمايند: او
ديوانه است، آيا تعبير به جايى است يا نه؟ اگر در سوره اعلى فرمود: “ثم لايموت
فيها و لايحيى” يعنى لا يموت فيها ليستريح و لا يحيى حياةً طيّبة، نه مىميرد كه
راحت بشود، بلكه همواره در حال عذاب است و به همين جهت است كه در سوره “طه” فرمود:
اين قابل زوال نيست. انسانى كه مىسوزد و نمىميرد با انسانى كه مىسوزد و چند
لحظه بعد مىميرد يقيناً فرق مىكند و اصلاً قابل قياس نيست. آن عذاب، طورى نيست
كه انسان بتواند لا اقلّ يك روزش را تحمل بكند، در آتشهاى دنيا انسان وقتى مبتلا
شد بعد از چند لحظه مىميرد وقتى هم كه مرد ديگر احساس و دركى ندارد، درك كه نبود
دردى هم احساس نمىكند، اين همه چوبها را مىسوزانند مگر چوبها معذّبند، خير، چون
عذاب مربوط به درك است وقتى اين رابطه قطع شد ديگر دردى ندارد.
در آخرت نوع ديگرى از عذاب هست
كه نمونهاش در دنيا نيست و آن، عذاب روحى است؛ يعنى همان “نار اللّه الموقدة
الّتى تطّلع على الافئدة”15 اين آتش و نارى كه در اين آيه آمده غير از آتش جهنّم
است، بلكه نارى است كه به اللّه و به علّت فاعلى نسبت داده شده و قلب و روح را
مىسوزاند. ما در دنيا عذابهاى روحى مثل خجالت، غم و اندوه و مانند آن داريم، اما
اينها با بسيارى از خاطرات درونى همراه است كه نمىگذارد انسان درست درك بكند،
گاهى كه خَجِلْ و يا غمگين مىشود اين اندوه و انفعال، عذاب روحى است امّا با
توجيههاى مختلف ممكن است اين عذاب، سرپوش داشته باشد لذا آن طورى كه بايد و شايد
انسان احساس نمىكند، ولى در قيامت كاملاً روشن مىشود نه آيندهاى در پشت سر دارد
نه مىتواند توجيه كند. بنابراين روز ظهور حق است و آن ناراللّه را احدى تاب
تحمّلش را ندارد: “لايعذّب عذابه أحد و لايوثق وثاقه أحد” اين همان عذاب آخرت است
كه اشقّ است؛ در برابر عذاب دنيا كه شاقّ است.
در داستان مشهور ملاقات عقيل
با على(ع) كه حضرت – سلام اللَّه عليه – آن آهن را گُداخت و در دست او نهاد يا
برخوردى با دست او داشت و دادِ عقيل در آمد، فرمود: “أتئنّ من الأذى و لا أئنّ من
لَظى”16 استدلال حضرت اين است كه تو آتشى را كه انسان افروخت نمىتوانى تحمّل كنى
من چگونه آتشى كه جبّار (يعنى خدايى كه به اسمِ جبّار ظهور كرد) افروخت، تحمّل
كنم، اين اصلاً قابل تحمّل نيست. استدلال حضرت اين است كه اين طور نيست كه در آخرت
يك آهن گداخته باشد مثل آهن گداخته در دنيا، اگر مثل هم بودند كه اين همه تعبيرات
قرآن كريم كه مىفرمايد: عذاب آخرت، ادهى، امّر، اشدّ، اشقّ و ابقى است، كه نبود.
بنابراين چنين عذابى در دنيا ممكن نيست كه با عذاب آخرت، قابل مقايسه باشد، قهراً
اين چنين خواهد شد كه “و لعذاب الآخرة أشقّ” يعنى عذاب آخرت شاقتر از عذاب دنياست
به گونهاى كه قابل بيان نيست.
كفّار هميشه گرفتار دو عذابند:
يا به جان هم مىافتند، يا مقهور مسلمين هستند. در ذيل آيه كريمه “و كذلك نُولّي
بعض الظّالمين بعضاً”17 امام باقر – سلام اللَّه عليه – مىفرمايد: سنّت خدا هم بر
اين است كه از كافر به وسيله كافر انتقام بگيرد، آنها همواره به جان هم افتادهاند
و هميشه كشته مىدهند. بنابراين كافر كه بخواهد دست به ستم دراز كند به دو عذاب
معذّب است، كافرى كه مثل حيوانات زندگى مىكند همه چيزش نظير حيوانات است، چه فرقى
است بين كافرى كه در لاك خود خزيده است با حيوانى كه در آشيانه خود آرميده است.
اين قسمت از بحث مربوط به قسمت
اول آيه كه “لهم عذاب فى الحيوة الدّنيا و لعذاب الآخرة أشقّ”.
و اما اين كه فرمود: “و ما لهم
من اللَّه من واقٍ”، هيچ كسى نمىتواند جلوى عذاب الهى را بگيرد، ظاهر اين جمله
اخير مطلق است هم نسبت به عذاب دنيا، هم نسبت به عذاب آخرت. اگر گروهى مستحق عذاب
دنيا شدند هيچ كسى آنها را حفظ نمىكند و اگر سخن از استحقاق عذاب آخرت است، هيچ
كسى حافظ آن نيست، تنها تقواى خودِ انسان حافظ اوست. اين كه اگر خداى سبحان اراده
تعذيب كرد نه كسى آنها را از عذاب دنيا حفظ مىكند نه از عذاب آخرت.
آيات قرآن كريم در خصوص عذاب،
چند دسته است: بعضى در خصوص عذاب دنيا است كه كسى آنها را از عذاب دنيا حفظ
نمىكند، و برخى در خصوص عذاب آخرت است كه در آخرت اينها حافظى ندارند، بعضى مثل
اين آيه جامع و مطلق بين العذابين است؛ يعنى نه در دنيا اينها حافظى دارند نه در
آخرت. در سوره غافر آيه 21 – كه مربوط به عذاب دنياست – اين چنين آمده است: “أولم
يسيروا فى الأرض فينظروا كيف كان عاقبة الّذين كانوا من قبلهم كانوا هم أشدّ منهم
قوةً و آثاراً فى الأرض فأخذهم اللَّه بذنوبهم و ما كان لهم من اللَّه من واقٍ”
فرمود: چرا اينان در زمين، سير نمىكنند، نه تنها چرا كتاب تاريخ نمىخوانند، كتاب
تاريخ يك گوشهاى از جريان را حلّ مىكند حضور در صحنه و موفقيّت اراده الهى را
ديدن، گوشه ديگر را تبيين مىكند. مىفرمايد اينها هم بروند ببينند عنايت خدا چه
كرد؟ و چگونه به حيات كفّار خاتمه داد، آنها كه قبلاً معذّب شدند و از بين رفتند
از كسانى كه فعلاً در برابر وحى به مبارزه برخاستهاند قدرتمندتر بودند آثارشان هم
بيشتر بود، روز خطر هيچ عاملى آنان را از عذاب الهى حفظ نكرد. تحت وقايت و حفظ هيچ
كسى قرار نگرفتند، اين عذاب دنيا.
× جاودانى عذاب
درباره عذاب آخرت آيات فراوانى
است كه مىگويد عذاب آخرت هرگز از كفّار دور نخواهد بود. در سوره معارج آيه 2
مىفرمايد: “سئل سائلٌ بعذابٍ واقع × للكافرين ليس له دافع × من اللّه ذى المعارج”،
هيچ دافعى براى عذاب اخروى نيست. آياتى كه دلالت بر غير قابل دفع بودن عذاب خدا
بكند، كم نيست. در سوره طور آيه 8 اين چنين آمده است: “انّ عذاب ربّك لواقع × ماله
من دافع” چه موقع اين عذاب واقع مىشود؟ “يوم تمور السماء موراً” اگر اين بَعد
نبود انسان به اطلاقش تمسّك مىكرد امّا بعد، ظرف اين عذاب است، چه وقت اين عذاب
واقع مىشود؟ “يوم تمور السّماء موراً”، روزى كه آسمانها مىلرزد كه ناظر به عذاب
آخرت است. بنابراين، نه عذاب اخروى الهى و نه عذاب دنيوى الهى هيچ كدام قابل دفع
نيست.
اينها آياتى در مورد عذاب دنيا
و آخرت بوده اما آنچه كه جامع هر دو باشد همين آيه سوره رعد است كه محل بحث است و
فرمود: “لهم عذاب فى الحيوة الدّنيا و لعذاب الآخرة أشقّ و ما لهم من اللَّه من
واق” اين فراز آخر آيه جامع هر دو است، نه عذاب دنيا و نه عذاب آخرت، هيچ كدام از
اينها دفع نمىشود و كسى انسان را حفظ نمىكند، تنها يك عامل است كه انسان را حفظ
مىكند و آن را در سوره تحريم آيه6 بيان فرموده است: “يا أيّها الّذين آمنوا قُوا
أنفسكم و أهليكم ناراً” خودتان را حفظ كنيد و تا آن جايى كه ميسور است اهلتان را
حفظ كنيد آن نارى كه آتش گيرش مردمند و سنگها، “وقودها النّاس والحجارة” وقود آن
آتشگير است، آتشگيره آن هيزمهاى بزرگىاند كه آتششان خاموش نمىشود و تا مدّت
زيادى مىماند، اين هيزمهاى كوچك كه پژمرده شدند و خاكستر شدند اگر بخواهند هيزم
جديد بياورند و آتش روشن كنند آن آتشگيره كه مثلاً تنه يك درخت بزرگى است، آن
هنوز داراى آتش است و اين هيزمهاى بعدى را با آتش آن روشن مىكنند. آن ريشه و آن
تنه درختهاى بزرگ را آتشگيره مىگويند كه ديگران را با او مىسوزانند.
اين “فقاتلوا أئمة الكفر”18 به
خاطر اين است كه كافران هم در دنيا وَقُودند و هم در آخرت، گاهى انسان خودش
مىسوزد، ديگران را هم مىسوزاند، چنين شخصى در قيامت “وَقوُدْ” مىشود و زمانى هم
هيزمى است كه فقط خودش مىسوزد. فرمود: در قيامت، آتشى است كه وقودش مردمند، امّا
چه دسته از مردم؟ نمونههايش را ذكر فرمود: “كدأب آل فرعون”19 تصريح مىكند كه
آنها وقودند. وقتى كه چراغهاى نفتى و وسايل ديگر نبود، مردم هيزم و تنهها و
كُندههاى تنومند درختها را به عنوان “وقود” در اجاق مىگذاشتند، اينها چند شبانه
روز روشن است و هيزمهاى كوچك را با آنها روشن مىكنند. در قيامت هم وقودِ جهنّم
ائمه كفرند. وقتى قرآن وقود را يك جا معرّفى مىكند مىفرمايد: وقودش مردمند جاى
ديگر هم نشانه ذكر مىكند، وقتى جريان فراعنه را ذكر مىكند، مىفرمايد: “هُم وقود
النّار”20 در چند مورد قرآن فراعنه را وقود النّار مىداند.
بنابراين هيچ واق و
نگهدارندهاى نيست مگر تقواى خود انسان.
روشن است كه چرا هيچ كسى واقى
نيست؟ چون تمام موجودات سپاهيان خدايند، بنابراين كسى نمىتواند جلوى اراده خدا را
بگيرد لذا فرضى براى واقى نمىماند، چون همه مشغول انجام مأموريّت الهىاند و كسى
نمىتواند جلوى اراده خدا را بگيرد نه خود شخص مُعَذَّبْ و نه ديگران، زيرا خود
اين شخص معذّب، هم مانند ديگران، جزو مأموران الهى است كه: “للَّه جنود السّموات
والأرض”21 اگر همه جُنْد الهىاند و دستور حق را اجرا مىكنند فرض ندارد كه كسى در
مقابل امر خدا مقاومت كند و جلوى او را بگيرد.اعاذنا الله من شرور انفسنا
پاورقيها:
1) اعراف (7) آيه128
2) رعد (13) آيه 33.
3) رعد (13) آيه35.
4) نبأ (78) آيه 39.
5) همان، آيه 25.
6) اعلى (87) آيه 13.
7) طه (20) آيه 78.
8) همزه (104) آيه 7.
9) الحاقه (69) آيه 7.
10) نهج البلاغه صبحى صالح خطبه 224.
11) همان، 12
12) انعام (6) آيه 129.
13) فرقان (25) آيه 36.
14) فجر (89) آيات 27 – 26.
15) طه (20) آيه 127.
16) آل عمران (3) آيه 11.
17) قمر (54) آيه 46.
18) همان، آيه 10.
19) سجده (32) آيه 21.
20) فتح (48) آيه 4 و 7.
21) توبه (9) آيه 12.