آموزش دينى دختر بچگان
قسمت دوم
مينا‌هاشمى
2 –
روشها و ابزارهاى آموزش دينى دختر بچهها
اساس يادگيرى، بر شنيدن و
ديدن، استوار است، از اين رو، در آموزش دين، از روشهاى مبتنى بر ديدن و شنيدن – كه
در ذيل مىآيند – مىتوان بهره گرفت:
2 – 1 – ديدن نقاشيها و
تصاوير
طى تجربه عملى نگارنده، هيچ يك
از روشهاى به كار برده شده، مانند روش مذكور به دريافت و يادگيرى كودك سرعت و
پايدارى نمىبخشد. در نقاشى بايد با استفاده از روان شناسى رنگ، اشيا و اشخاص
مطلوب را با رنگهاى هماهنگ با خواسته كودك و اشيا و اشخاص نامطلوب را، با رنگهاى
خلاف آن، رنگ آميزى نمود. خصوصاً از آن جا كه دختر بچگان در جزئيات نقاشى دقت
فراوان مىكنند و از آن سؤال مىنمايند، لازم است نقاشيها و تصاوير به دست افراد
آگاه و متخصص طرّاحى و تهيه گردند.
استفاده از جلوههاى جذاب براى
دختر بچگان – به عنوان مثال نوع لباس و صورت افراد در نقاشى و چهرههاى بشاش و
شاداب و … – در اثر بخشى نقاشى بر كودك، نقش عمدهاى ايفا مىكنند.
2 – 2 – داستان سرايى
به عقيده افلاطون، داستان
سرايان بايد تحت كنترل باشند تا داستان خوب بسازند و مادران را بايد وادار كرد كه
حكايتها را خوب ياد بگيرند و براى كودكان خود نقل كنند. كودك به قصه، علاقه
فراوانى نشان مىدهد و در هنگام شنيدن آن، از خود غافل شده، آنچنان داستان را
واقعى مىپندارد، كه گويى خود در آن قصه نقش دارد، به خاطر آثار ژرف داستان بر
كودك است كه سفارش مىشود، هر كسى داستان ننويسد و هر داستانى براى كودك نقل نشود.
در تهيه داستان، اصول روان شناسى اجتماعى، ويژگيهاى سنى، ذهنى و گرايشهاى روانى –
عاطفى و شرايط فرهنگى – اجتماعى مخاطبان بايد مد نظر قرار گيرد و حتى الامكان از
بيان مستقيم و شيوه تبليغى صرف پرهيز گردد.
كودك داستانهاى خيال انگيز را
دوست دارد، ليكن اين داستان نبايد او را خيالاتى بار آورد و يا ترس بىمورد در او
ايجاد كند. در داستان از ذكر خلاف كاريها و صفات نكوهيده بايد اجتناب ورزيد تا
بدآموزى نداشته باشد. داستانهاى زيباى قرآنى – كه به گونهاى بيان شده كه همه
افراد در سنين مختلف نتايج مطلوب و مناسب با احوال خويشتن را بگيرند – مىتوانند
اساس طرح و بيان قصههاى دينى براى كودكان باشند.19
2 – 3 – مضامين موزون و
اشعار
كودك شعر را دوست دارد و متون
موزون را براحتى ياد مىگيرد. با رعايت كوتاهى جملات و گويايى كلمات، مىتوان از
وزن و لطافت شعر براى آموزش مفاهيم دينى سود جست.
2 – 4 – تلويزيون (فيلم و
كارتون)، سينما، ويدئو، راديو و اسلايد
موارد ياد شده از وسايلىاند
كه به خاطر جذابيتى كه براى كودك دارند، مىتوانند از ابزارهاى آموزشى دينى قرار
گيرند؛ ليكن بايد توجه داشت كه گفت و گوها و اطوار، حامل كوچكترين بدآموزى براى
كودك نباشند كه در غير اين صورت، اثرات تخريبى آنها اجتناب ناپذير است. مدت هر
برنامه بايد متناسب با اوج يادگيرى كودك – كه حدود 10 تا 20 دقيقه است – تنظيم
شود.
2 – 5 – مشاهدات تجربى
مشاهدات تجربى از شيوههاى
مرسوم در سيره نبى اكرم (ص) و ائمه (ع) است؛ به عنوان نمونه پيامبر اسلام (ص) براى
آموزش سخت بودن حساب در روز قيامت، به هر يك از دو صحابى خويش پولى را مىدهند تا
آن را خرج كنند. يكى تمام را در راه خدا انفاق مىكند و ديگرى چند وسيله مورد نياز
خويش را خريدارى مىكند. چون زمان حسابرسى فرا مىرسد، دستور مىدهند بر روى سنگ
داغى ايستاده و حساب پس دهند. طى اين آموزش تجربى، شاهدان واقعه، آشكارا در
مىيابند داشتن حسابى پيچيده، در روز قيامت موجب اطاله حسابرسى و زحمت بسيار است.
امام صادق (ع) مىفرمايد: روزى
پيامبر اسلام (ص) در زمين بى گياهى فرود آمد و به اصحابش فرمود: قدرى هيزم
بياوريد. گفتند: يا رسول اللّه! در زمين بى گياه آمدهايم، در اين جا هيزم نيست.
پيامبر (ص) فرمود: هر كسى، هر چه را پيدا كرد، بياورد. آنها كم كم هيزم آوردند و
در برابر آن حضرت انباشته كردند.
رسول خدا (ص) فرمود: “گناهان
اين گونه جمع مىشوند”20 و بدين ترتيب با روش تجربى به آنان نماياند كه قطره قطره
جمع گردد وانگهى سيلى شود!
2 – 6 – نمايش عروسكى
علاوه بر آن كه نمايش عروسكى
براى كودكان نشاط آور است، چون دختربچگان علاقه خاصى به عروسك دارند، نمايش با آن،
اثر بخشى بيشترى بر آنان دارد.
در قالب شخصيتهاى عروسكى،
ارزشها و شخصيتهاى حقيقى و الگوهاى نيك را مىتوان به كودكان آموزش داد. بهرهگيرى
از شعر و متون موزون بر نشاط و پايدارى يادگيرى خواهد افزود. لباس و صورت عروسكها
در نمايش عروسكى براى دختر بچهها اهميت خاصى دارد كه در تهيه اين گونه برنامهها
بايد دقت لازم را مبذول داشت.
2 – 7 – ارائه الگوى مناسب
الگو خواهى و تقليد در كودك
امرى فطرى است، از اين انگيزه فطرى در جهت راهنمايى او مىتوان بهره برد و مسائل
رفتارى و اخلاقى را با سرعت و بسيار آسان آموزش داد. اگر مربى خود، الگو و مجسمه
اهداف تربيتى باشد، بيشترين اثر را خواهد گذاشت.
2 – 8 – كمك به كسب مهارت
و تجربه
دختر بچهها در انجام پارهاى
از وظايف و تكاليف دينى، نياز به مهارت و تجربه دارند آموزش بايد اين نياز را
مرتفع سازد.
2 – 9 – پرورش قوه تفكر و
خلاقيت در كودك
تفكر، قوه تميز ميان انسان و
حيوان است. يكى از بزرگترين اهداف دين به تفكرِ صحيح واداشتن بشر است، كه در آيات
بى شمارى از قرآن درباره آن سخن رفته است. واداشتن كودك به تفكر – از طريق پرسش و
مواجه نمودن او با پديدهها – است كه كنجكاوى او را تحريك مىكند. بالا بردن سطح
معلومات حسى و تجربى، ايجاد محرك ذهنى – مثل طرح يك مشكل در برابر ذهن او – ايجاد
محرك حسى و واداشتن فرد به سر در آوردن از آن، ايجاد روحيه كنجكاوى و نقد در
مواجهه با مشكلات، تلاش در رها سازى كودك از چهارچوبهاى پيش ساخته، ايجاد آرزوهاى
بزرگ كه فرد را به تلاش و تفكر وا مىدارد و پرورش قوه تخيل از طريق بازيهاى فكرى
و آموزشى و نقاشى و كاردستى و …، مىتوانند از روشهاى مذكور باشند. ترس، اضطراب،
تحميل كارهاى بيش از طاقت فرد، نابسامانيهاى منجر به سر به هوا شدن كودك و احساس
بى كفايتى مىتوانند از مهمترين
موانع تفكر و
انديشه در كودك به شمار آيند.21
2 – 10 – بازى
بازى عامل مهمى براى سلامت و
رشد بدن و موجبى براى آموزش اصول و قواعد زندگى است. كودك بازى را بسيار دوست دارد
و اگر بازى به خوبى طرح ريزى شده باشد، به كودك مهارت، يادگيرى، فهم اجتماعى و
تربيت اخلاقى مىبخشد. ضرورت توأم كردن برنامههاى آموزشى با بازى در هفت سال اول
زندگى بيشتر است و مورد سفارش پيشوايان اسلامى؛ از اين رو فرمودهاند:
“الغلام يلعب سبع سنين …؛22 بچه بايد تا هفت
سالگى بازى كند”.
در بازى، كودك شخصيت خود و
الگوهايى را كه برگزيده بروز مىدهد كه با تشخيص مثبت يا منفى بودن آن، مىتوان به
تقويت يا اصلاح كودك اقدام كرد. در عين آن كه مىتوان از طريق آن الگوها كودك را
با رفتارها، صبر و بردبارى، اعتماد به نفس، استقلال و چارهجويى براى مشكلات آشنا
ساخت و با او تعاون و همكارى، مهربانى، نظم وانضباط و تن دادن به قوانين را تمرين
كرد.
بازى علاوه بر آن كه بايد براى
كودك نشاط آور باشد، لازم است اثر مطلوب و هدف مشخص را دنبال نمايد. در آموزش
دختران با استفاده از بازى بايد علاقه خاص آنها به عروسك و وسايل خانه و كارهاى
ظريف و… مد نظر قرار گيرد.23
2 – 11 – برگزارى سنتهاى
مذهبى
انجام سنتهاى مذهبى و ايجاد
خاطراتى خوش و به ياد ماندنى از آن در ذهن كودك، اثرات عميقى بر علاقهمندى و پاى
بندى او به دين و انجام وظايف دينى و تعادل روحى و روانى آينده او خواهد گذارد.
اين مهم اگر چه متوجه اعياد بزرگ اسلامى – همچون روزهاى جمعه، عيد فطر و قربان و
غدير خم و ايام ميلاد ائمه (ع) – است ليكن شامل شركت در نمازهاى جماعت و جمعه و
مراسم سوگوارى اهل بيت (ع) هم مىشود كه در اين باره توضيح مختصرى خواهد آمد:
الف – اعياد بزرگ اسلامى
در اسلام، ايام عيد از ديگر
مذاهب و مكاتب و ملل، بيشتر است زيرا كه از هر هفته يك روز آن (جمعه) عيد بزرگ
اعلام شده است.
امام صادق (ع):
قال رسول اللّه (ص): “اطرفوا
اهاليكم فى كل جمعة بشىء من الفاكهة او اللحم حتى يفرحوا بالجمعة؛24 پيامبر خدا فرمود: در هر جمعه با
ميوه يا گوشتى (غذايى كه تازگى دارد) فرزندانتان را تازگى ببخشيد تا با آمدن جمعه
شادمان شوند”.
استحباب نظافت و پاكيزگى و به
كار بردن بوى خوش و پوشيدن لباس پاكيزه و تصدق به فقيران و خريدن چيزى تازه و
مطبوع براى اهل و عيال – كه آمدن جمعه موجب شادمانى آنها شود – و نيز صله رحم و
… در كنار استحباب مؤكد ادعيه و عبادات در اين روز شريف – بويژه شركت در نماز
جمعه – دلالت بر آن دارد كه همگام با معنويت در خانواده و بخصوص براى كودكان فضايى
دلپذير و به ياد ماندنى ايجاد شود.
اعياد بزرگ ديگر نيز آدابى
مشابه جمعه دارند در عين آن كه خانواده مىتواند به مقتضاى وضع و امكانات خود
آدابى مخصوص هر يك از اين اعياد براى خود ترتيب دهد؛ مثل رفتن به ديدن بزرگان دين
و فاميل، مكانهاى ديدنى و تفريحى، بر پا كردن ضيافت و … . همين طور، خريد
لباسهاى جديد يا وسايل مورد نياز و علاقه كودك را مىتوان به اين روزها موكول كرد
و يا در قالب هديه به او اعطا نمود.
ب – جشن تكليف
از ديگر مراسمى كه براى دختر
بچگان مىتواند شورانگيز و به ياد ماندنى باشد و اثرات خوشايند معنوى بسيار بر
آنان بگذارد، مراسم جشن تكليف است.
از يكى دو سال قبل از سنِ مكلف
شدن كودك، والدين – خصوصاً مادر – مىتوانند وسايل و امكانات اين جشن را بتدريج
فراهم آورند و براى آن برنامهاى جذاب و متنوع و شاد ترتيب دهند.
مراكز فرهنگى كشور، بايد در
تهيه محتواى غنى و زيبا در اين اعياد تلاش نمايند و حتى اسباب بازيها و وسايل مورد
نياز يك دختر تازه به تكليف رسيده همچون جانماز، سجاده، چادر نماز، مقنعه، مانتو،
مسواك، شانه، آينه، ناخنگير، كتب آموزشى به زبان ساده و دفتر خاطرات – براى تشويق
او به محاسبه و مراقبه و مشارطه – به شكلى جديد و مخصوص جشن تكليف تهيه و در
اختيار خانوادهها و مدارس قرار گيرد.
ج – سوگواريهاى مذهبى
سوگواريهاى اهل بيت (ع) –
بويژه سالار شهيدان حسين بن على (ع) – براى خانوادهها و مشاركت كودكان در آن
اهميتى فوق العاده دارد؛ اما براى شركت دادن كودكان در اين مراسم بايد اولاً:
ساعاتى انتخاب گردد كه سر حال بوده، كسالت و يا نياز جسمى همچون گرسنگى و تشنگى
شديد نداشته باشند و ثانياً: مدت شركت آنان در اين گونه مجالس، بيش از ظرفيت و
طاقت آنها نباشد و در صورت ابراز خستگى كودك فوراً او را به منزل باز گردانند.
د – ماه رمضان
ايام ديگر همچون ماه مبارك
رمضان را با كمى ظرافت و نيك طبعى، مىتوان به گونهاى در خاطر كودك سپرد كه هرگز
خاطره روزهدارى در ماه قرآن را از ياد نبرد و با رسيدن به تكليف در انجام وظايف
خويش در مقابل اين ماه، اشتياق نشان دهد.
2 – 12 – ايجاد عادت
مطالعه در كودكان
اين عادت تنها در سنين مدرسه
ايجاد نمىشود بل مىتوان كودك را از سن كودكستان با كتاب انس داد. مطالعه به او،
وسعت ديد و افزايش خزانه لغات، مىدهد. روزنامهها و مجلهها مىتوانند در قالب
قصه، مسابقه، بازى و كاردستى و … نقش مؤثرى در ايجاد عادت مطالعه ايفا نمايند.
2 – 13 – تلقين، پند و
اندرز، تذكر، تدريس
گاه در حين آموزش، روشهاى
مستقيم نيز مورد استفاده قرار مىگيرند.
2 – 14 – تشويق
تشويق، در امر آموزش مىتواند
بسيار ثمربخش باشد و كودك را به تكرار تجربه مثبت وا دارد، ولى اولاً بايد نوع آن
با خواستهها و سن كودك تناسب داشته باشد و ثانياً: مراقب باشيم كه صورت رشوه به
خود نگيرد و براى اجتناب از آن بهتر است جنبه مادى نداشته باشد، همين طور زياد از
حد و تكرارى نشود تا براى كودك حالت عادى پيدا كند.
2 – 15 – تكرار
بچهها عاشق تكرارند، تكرار
همان قصههاى دلنشين، تكرار همان بازيهاى دفعه قبل يا تكرار هر گونه مراسمى كه
خودشان نيز در آن شركت داشتهاند. قدرت يادگيرى با تكرار دوچندان مىشود… تكرار
در مغز بچه اطمينان ايجاد مىكند و وقتى متوجه مىشود كه آنچه در بيرون از او
جريان دارد با آنچه در درون خويش به عنوان حقيقت مىشناسد منطبق است، اعتماد به
نفس پيدا مىكند و احساس مىكند كه بر اوضاع مسلط است.25 در اين جهت، تكرار و حفظ
آيات قرآن و احاديث و مضامينى كه در گذشته به او آموزش داده شده است مانند
داستانهايى كه پيشتر برايش نقل شده يا اشعارى كه يادگرفته و حتى فيلم يا كارتون و
… هر آنچه براى آموزش به كار برده مىشود، مفيد است.
2 – 16 – ايجاد رقابت
ايجاد رقابت، از عوامل محرك
كودكان بويژه در سنين 6 الى 9 سالگى است. ليكن بايد در حد سالم باقى مانده تبديل
به حسادت و كينه و دشمنى نشود. مسابقات آموزشى – كه هدف آن آموزش قسمتى از مفاهيم
دينى است – متناسب با وضعيت كودك، بسيار مفيد است.
2 – 17 – خوشرويى و خوش
اخلاقى
پيامبر اكرم (ص) با استفاده از
اين ابزار، عرب جاهلى را كه سخت دربند آداب و سنتهاى غلط و غير انسانى بود، به
اسلام جذب كرد و از آنان سربازانى خوش فكر و فداكار و ايثارگر ساخت. قرآن اين
واقعيت را چنين بيان مىفرمايد:
“و لو كنت فظاً غليظ
القلب لا نفضوا من حولك …؛26 اگر تو بد خُلق و سخت دل بودى، مردم از اطرافت پراكنده مىشدند”.
رعايت اين امر در آموزش به
كودكان بسيار مهم و مؤثر است زيرا هر اندازه پيوندهاى عاطفى ميان كودك با والدين
يا با مربيان بيشتر باشد، همانند سازيها، افزون مىگردد.
2 – 18 – خوش سليقگى و
ظرافت طبع
در نحوه دعوت انبيا و رسل اين
نكته به خوبى مشهود است، معجزه عيسى، در عصر پيشرفت طب، شفاى مريضان و معجزه موسى
در عصر رواج سحر و جادو، يدبيضا عصاى او بود و معجزه پيامبر اسلام (ص) در زمان
رواج ادبيات و فن سخنورى، قرآن مجيد است. بنابر اين در انتخاب روش آموزش، وضعيت
اجتماعى، خانوادگى، سنى، علايق فردى و … كودك بايد مورد نظر قرار گيرند.
2 – 19 – ايجاد ارتباط
كلامى قوى با كودك
آموزش به كودكان هرگز نبايد يك
جانبه و از سوى مربى به آنها باشد بلكه بايد به ايشان اجازه داد تا نظرات و
احساسات و سؤالات خود را بيان كنند و پاسخ مناسب دريافت نمايند. اگر بچه چنين
موقعيتى نيابد، هرگز نمىتوان از وضعيت درونى او آگاهى لازم را به دست آورد. كودك
بايد مربى را آينه احساسات خويش بداند و اطمينان پيدا كند كه مربى او را درك
مىكند و احساساتش را مىفهمد واين تنها راه آماده ساختن طفل براى فراگيرى مفاهيم
دينى است.
خاتمه: مراجع عهدهدار تنظيم و
اجراى برنامههاى تعليمات دينى دختر بچگان كدامند؟
در انجام اين امر مهم و حياتى،
والدين نقش اصلى و مستقيم را ايفا مىكنند. پيامبر اكرم (ص) فرمودند:
“واى بر فرزندان آخر الزمان از دست پدر و مادرشان
كه به آنها فرايض دينى را نمىآموزند”.
امّا وزارت آموزش و پرورش،
وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامى، صدا و سيما، مطبوعات و در صدر همه، حوزههاى علميه
بانوان – با توجه به ملايمت و اطلاع كافى از خواستهها و نيازهاى دختران – از نقش
مهمى در همكارى و همگامى با والدين و ارائه آگاهيهاى لازم – چه در بعد محتوا و چه
از حيث روشهاى آموزشى – برخوردارند.
پاورقيها:
1) بحار الانوار، ج1، ص224،
ح13.
2) همان، ج2، ص17، ح39.
3) رك: على قائمى، خانواده و
تربيت كودك، چاپ نهم، انتشارات اميرى، تابستان 1370، ص249 – 248.
4) امى. ب. هريس،تامس.ا. هريس،
ماندن در وضعيت آخر،ترجمه اسماعيل فصيح، چاپ هفتم، نشر فاخته، 1372، ص351.
5) ر ك: على قائمى، همان كتاب،
ص131.
6) ر ك: محمد رضا شرفى، با
فرزند خود چگونه رفتار كنيم؟، چاپ اول، انتشارت جهاد دانشگاهى دانشگاه تهران، بهار
1371، ص57.
7) ر ك: موريس دبس، مراحل
تربيت، ترجمه كاروان، انتشارات دانشگاه تهران.
8) ر ك: على قائمى، همان كتاب،
ص70.
9) ر ك: غلامعلى افروز، روشهاى
پرورش احساس مذهبى “نماز” در كودكان و نوجوانان، چاپ دوم، انتشارات انجمن اوليا و
مربيان جمهورى اسلامى ايران، زمستان 1371، ص13.
10) ر ك: على قائمى، همان
كتاب، ص361 – 358.
11) ر ك: محمد رضا شرفى، همان
كتاب، ص84.
12) ر ك: شهيد مرتضى مطهرى،
نظام حقوق زن در اسلام، چاپ چهاردهم، پائيز 69، ص203 – 202.
13) ر ك: على قائمى، اسلام و
تربيت دختران، چاپ سوم، انتشارات اميرى، تابستان 1363، ص46 – 38.
14) ر ك: شهيد مرتضى مطهرى،
همان كتاب، ص216 – 215.
15) ر ك: اسلام و تربيت
دختران، پيشين، ص41.
16) خانواده و تربيت كودك،
پيشين، ص230 – 227.
17) ر ك: جيمز براون و ديگران،
تكنولوژى رسانهها و روشها، ص2، به نقل از مقدمات تكنولوژى آموزشى، ص11.
18) ر ك: غلامعلى افروز، همان
كتاب، ص11.
19) ر ك: خانواده و تربيت
كودك، پيشين، ص289 و غلامعلى افروز، همان كتاب، ص28.
20) اصول كافى، ج3، ص295 –
294، ح3.
21) ر ك: خانواده و تربيت
كودك، پيشين، ص303 – 298.
22) فروع كافى، ج6، ص46؛
مستدرك الوسايل، ج15، ص165.
23) ر ك: خانواده و تربيت
كودك، پيشين، ص240 – 234.
24) فروع كافى، ج6، ص299، ح9.
25) امى.ب.هريس، تامس .ا.
هريس، همان كتاب، ص338.
26) آل عمران (3) آيه 159.