بحران كشمير آينده اى مبهم
دكتر محمد رضا حافظ نيا
كشمير, بخشى از فلات مرتفعى است كه در حد فاصل چهار يا پنج قلمرو جغرافيايى مشخص قرار گرفته است. اين منطقه مرتفع كه در بخش شمالى آن به پامير يا بام جهان شهرت دارد, به صورت گره گاهى بسيار بلند در سطح كره زمين درآمده كه قلمروهاى جغرافيايى مزبور را به هم پيوند مى دهد.(1)
در غرب و شرق اين منطقه فلات هاى معروف ايران و تبت و در شمال و جنوب آن صحراهاى تركستان چين و تاكلاماكان و قره قوم و شبه قاره هند قرار گرفته است. منطقه مرتفع پامير و كشمير بر كليه قلمروهاى جغرافيايى ياد شده تسلط طبيعى دارد. اين منطقه هم چنين سرچشمه رودخانه هاى معروف آسياى جنوبى و مركزى را تشكيل داده كه حيات و زندگى صدها ميليون انسان به آن وابسته است: رودخانه هايى نظير سند, پنجاب, ياركند و حوضه تاريم, سيحون و جيحون و رودخانه هاى شمال هند و شرق افغانستان.
گذر از اين منطقه مرتفع مشكل است و فقط از طريق محور اسلام آباد به كاشغر امكان عبور از بخش شمالى اين منطقه مقدور است. از اين رو جنوب آسيا به آسياى مركزى و غرب چين از طريق محور مزبور به هم پيوند مى خورند, لذا از اهميت استراتژيك فوق العاده اى برخوردار است كه بهره بردارى از آن براى مقاصد ارتباطى, اقتصادى, اجتماعى و نظامى در كنترل دولت هاى پاكستان و چين قرار دارد.
منطقه مرتفع پامير و كشمير از نظر سياسى بين دولت هاى پيرامونى تقسيم شده است:
بخشى از اين منطقه در اختيار چين, افغانستان, تاجيكستان, پاكستان و هند مى باشد.(2) بنابراين كشورهاى مزبور در منطقه مرتفع پامير و كشمير با يكديگر تماس ارضى پيدا مى كنند, اما به جز پاكستان وهند ساير دولت ها نزاع ارضى در اين منطقه ندارند. از نظر ژئوپلتيكى كشمير و پامير قبل از فروپاشى شوروى سابق, سطح اصطكاك قدرت هاى بالقوه اتمى هند و پاكستان و داراى سلاح هاى هسته اى يعنى چين و شوروى بود كه امروزه اين منطقه تنها در حوزه رقابت قدرت هاى چين, هند و پاكستان قرارگرفته و تاجيكستان و افغانستان نقش تعيين كننده اى در آن ندارند.(3) اين سه قدرت پيرامونى روابط نامتوازنى با يكديگر دارند; بدين معنى كه هند با چين و پاكستان هر دو مشكل داشته و به چشم رقيب و منبع تهديد به آن ها نگاه مى كند. پاكستان و چين كه متحدان سنتى و استراتژيك دوره جنگ سرد به حساب مىآيند هنوز هم روابط استراتژيك و سياسى با يكديگر دارند كه بر الگوى رابطه هند و پاكستان تاثير مى گذارد.
بحران كشمير, از آن جهت كه در بخش جنوبى منطقه مرتفع مورد اشاره قرار دارد, مساله اى مربوط به جنوب آسيا تلقى مى شود كه بازيگران آن نيز متعلق به قلمرو جغرافيايى جنوب آسيا مى باشند. ريشه بحران كشمير نيز به زمان تقسيم شبه قاره; يعنى اوت سال 1947م برمى گردد(4) كه انگلستان در طرح تقسيم, تكليف اين منطقه را روشن نكرد و در هاله اى از ابهام باقى گذاشت و زمينه را براى شكل گيرى نزاع مستمر بين پاكستان و هند فراهم كرد. به طورى كه تاكنون اين دو كشور براى سه بار; يعنى سالهاى 1948, 1965, 1971(5) و چهارمين بار در سال 1999 با يكديگر درگيرى نظامى پيدا كرده و در طول اين مدت نيز بارها درگيرىهاى پراكنده مرزى در منطقه كشمير داشته اند. از سوئى ديگر اين بحران به رقابت تسليحاتى گسترده در جنوب آسيا و دو قدرت مزبور كمك نموده و نوعى تكامل سلاح هسته اى را باعث گرديده است كه در يك سال گذشته رقابت آزمايش هاى موشكى و اتمى نگرانى هايى را براى صلح و امنيت منطقه جنوب آسيا و نيز كل جهان به وجود آورده است. از سويى ديگر دولت هاى هند و پاكستان بارها با يكديگر بر سر اختلافات دوجانبه مذاكره نموده و حتى پس از جنگ 1971 موافقت نامه معروف سيملا را در 1972 به امضا رساندند(6) و سازمان ملل متحد نيز طى دو قطعنامه در سال هاى 1948 و 1949, سرنوشت مردم كشمير را به عهده خود آن ها گذاشت.(7) ولى هند از انجام آن استنكاف ورزيده و هر نوع دخالت دولت ها و مجامع بين المللى را در امور كشمير رد مى نمايد, زيرا آن را مسئله داخلى خود تلقى مى كند.
منطقه كشمير را در حال حاضر مى توان به سه بخش تقسيم كرد:
1ـ منطقه شمالى كه جزو سرزمين و خاك دولت پاكستان شناخته مى شود و از همان آغاز تشكيل كشور پاكستان در 1947 جزو آن به حساب آمده و مورد ادعاى دولت هاى ديگر نيز نمى باشد. اين بخش شامل محور ارتباطى اسلام آباد ـ كاشغر (درغرب چين) و مناطق بلتستان, اسكردو, گلكيت و جز اين ها مى باشد كه عموما مسلمان و اكثريت شيعه مذهب هستند.
2ـ منطقه كشمير آزاد كه در اختيار مجاهدين كشميرى بوده و مركز آن مظفرآباد است و در شرق اسلام آباد قرار داشته و در حوزه نفوذ پاكستان قرار گرفته است.
3ـ منطقه جامو و سرينكر كه در شمال هند قرار داشته و در اشغال و كنترل دولت هند واقع است. در اين منطقه هر چه به شمال حركت كنيم به اكثريت مسلمانان مى رسيم. چنان كه اكثريت قريب به اتفاق مردم سرينكر مسلمان هستند.
اين منطقه با قلمروهاى سه گانه مزبور صحنه رويارويى نيروهاى دفاعى پاكستان و هند مى باشد كه خط حائل را در حد بين كشمير اشغالى با منطقه شمالى پاكستان و نيز منطقه كشمير آزاد تشكيل مى دهد و عموما رويارويى نيروهاى مزبور در مناطق سياچين و بلندترين مرتفعات منطقه مى باشد; يعنى جاهايى كه زمين بين 8100 تا 8600متر ارتفاع دارد.(8) به واقع هريك از طرفين سعى بر كنترل مرتفع ترين نقاط منطقه را داشته كه از ارزش نظامى برخوردار است.
منطقه كشمير به دو دليل جزو مناطق توسعه نيافته و عقب مانده تلقى مى شود:
1ـ انزواى جغرافيايى و توپوگرافى بسيار پيچيده و صعب العبور و به عبارتى برخوردارى از موقعيت حاشيه اى در كشورهاى مربوطه به طورى كه دولت هاى مختلف منطقه اعم از پاكستان, هند, چين, تاجيكستان و افغانستان اين منطقه را به صورت حاشيه اى مى بينند و كمتر براى توسعه آن فكر مى كنند و لذا منطقه شاهد برخوردارى از كمك هاى برون دولتى نظير امريكا و تشكيلات آقاخان و عربستان سعودى مى باشد.
2ـ مورد منازعه بودن منطقه و به زعم دولت هاى هند و پاكستان فقدان امنيت و آرامش كه پيش نيازهاى توسعه و سرمايه گذارى مى باشند.
از اين رو منطقه كشمير على رغم طبيعت زيبا و برخوردارى از پتانسيل هاى طبيعى مناسب, جزو مناطق عقب افتاده آسيا محسوب مى شود و مردم آن از مزاياى توسعه محروم مانده اند.(نسبت به فضاهاى جغرافيايى پيرامون).
آيا منطقه كشمير محكوم به تداوم بحران است؟
منطقه كشمير به دليل اختصاصات خاص خود داراى پتانسيل بلندمدت بحران است. بلاتكليف رها شدن آن در جريان تقسيم شبه قاره در سال 1947م و تمايل بعدى حاكم تحميلى(9) كشمير به الحاق به هند, هم موج مخالفت اكثريت مردم مسلمان منطقه را برانگيخت و هم دولت جديدالتاسيس پاكستان را كه منافع استراتژيك خود را از چنين الحاقى در خطر مى ديد وادار به واكنش شديد كرد, و اولين جنگ بين دو كشور در سال 1948م. را شكل داد و زمينه را براى پديدار شدن جنبش هاى رهايى بخش كشميرى كه از حمايت علنى و غير علنى پاكستان نيز برخوردار بودند, فراهم نمود.
از سوى ديگر, كشمير داراى ويژگى هاى ژئواستراتژيك بااهميتى است كه آن را در چرخه رقابت همسايگان و قدرت هاى جهانى وارد مى كند:
1ـ كشمير در نقطه تلاقى حداقل سه قدرت هسته اى جهان ; يعنى هند, پاكستان و چين قرار دارد كه از الگوى رابطه نامتوازن نسبت به يكديگر برخوردارند.
2ـ بزرگ ترين محور ارتباط زمينى بين جنوب آسيا با چين و آسياى مركزى از بخش شمالى كشمير كه جزو خاك پاكستان محسوب مى شود, عبور مى نمايد. اين محور ارتباطى كه پاكستان و چين را به هم ارتباط داده و در بالاى سر دهلى نو مى تواند به يك اتحاد استراتژيك معنا ببخشد باعث حساسيت و نگرانى هند مى گردد و آن كشور را بيش تر نسبت به امنيت خود حساس مى نمايد, به ويژه اين كه پاكستان و چين متحد استراتژيك و سنتى يكديگر بوده و حتى در برنامه مذاكرات مستقيم دو كشور هند و پاكستان در دهلى نو و ارتباط با درگيرىهاى جارى (خرداد 1378) بين آن ها, ملاحظه مى گردد كه سرتاج عزيز وزير امورخارجه پاكستان, به منظور هماهنگى مواضع, قبل از ورود به دهلى نو به چين رفته و با همتاى خود در پكن ديدار و گفتگو مى نمايد. سرتاج عزيز, پس از اين ديدار بر سنتى بودن اتحاد چين و پاكستان و حمايت پكن از مواضع پاكستان براى پايان دادن به بحران جديد منطقه كشمير با هند, تاكيد كرد.
3ـ منطقه كشمير به دليل مرتفع بودن امكان تسلط دارنده آن را بر پيرامون فراهم مى كند. به ويژه اين كه كشور پاكستان آسيب پذيرترين همسايه آن است. زيرا شهرهاى بزرگ آن كشور نظير لاهور, فيصلآباد, راولپندى, سيالكوت و پايتخت ; يعنى اسلامآباد به راحتى از آن تهديد مى شوند.
به علاوه اين كه هند نيز در درجه بعد به مرتفعات كشمير نزديك است به ويژه شهرهاى بزرگى چون دهلى نو, امريسار, چنديگر, جامو و غيره.
تنها, كشور چين است كه سكونت گاههاى عمده شهرى و تاسيسات مهم آن, دور از دسترس منطقه كشمير مى باشد.
4ـ وابستگى شديد منابع آبى پاكستان, به منطقه كشمير از موارد مهمى است كه هميشه پاكستان و امنيت ملى آن را نگران مى كند, زيرا به دليل وحدت توپوگرافيك كشمير و پاكستان و جهت گيرى دره هاى اين منطقه به سوى دشتهاى پنجاب, باعث شده است كه رودخانه هاى سند وپنجاب كه حدود 80 % منابع آبى پاكستان به آن ها متكى است از كشمير و به ويژه مناطق تحت كنترل هند سرچشمه بگيرند.
اين وضعيت به هند اين امكان را مى دهد كه هر موقع بخواهد بر پاكستان فشار آورده و مواضع آن كشور را منفعل نمايد.(10) (ژئوپلتيك آب در جهان در حال بازخيزى است.)
همان طور كه ملاحظه مى شود, هند و پاكستان هر دو علائق استراتژيكى براى خود در منطقه كشمير قائلند. هند به دليل خصومت ديرينه خود با پاكستان و چين, نگران تحكيم روابط استراتژيكى آن دو كشور در بالاى سر آن بوده و نگران امنيت ملى خود از كاربرد منطقه كشمير توسط آن ها مى باشد. به همين دليل با تمام قوى كنترل منطقه را به دست گرفته و نسبت به كوچكترين حركتى به شدت حساس بوده و واكنش نشان مى دهد و از بين المللى شدن آن پرهيز مى كند و آن را مسئله داخلى تلقى مى نمايد.
پاكستان نيز نگران امنيت پايتخت و شهرهاى عمده و سلامت تامين منابع آبى حياتى خود كه در ارتباط با كشمير قراردارد و تحت كنترل دشمن شماره يك آن ; يعنى هند واقع شده, مى باشد و سعى بر بهره گيرى از خصومت چين با هند و نيز ظرفيت مردمى مسلمان داخل كشمير براى فشار بر هند را دارد.
بنابراين, پايان اين درگيرى و رقابت چندان روشن نيست و معلوم نيست مردم منطقه كشمير چه وقتى مى توانند روياى تعيين سرنوشت خود را كه سازمان ملل نيز آن را تاييد كرده است در آغوش بگيرند.!؟
پى نوشت ها:
Encyclopedic Atlas of the world , New Barlington books , London,1991,P.B8 – 1
I did , P.142, – 2
2ـ اطلس كامل گيتاشناسى, سازمان گيتاشناسى, چاپ نهم, تهران, 1376,ص 44.
crisis, South Asran Studies Journal , volumell No.1, Jan1994,PP.125-130 Hafeznia , M.Geopolitical Analysis of kashmir -3
New Dehli, 1996,P.3 – kuteshy.k.u- Geography of pakistan,National Book, Lahor,1995,P.1 4- Singh, Gopal , AGeography of India , Atma Ram and Sons,
Dispute (1997-1990), Pakistan Study contre, Lahore, 1994,P,1(preface) Hussani Mirza, So,kashmir -5
India Relations , Centre for south Asian studies, Lahore, 1989, P.5 . Ahmad R., Pakistan -6
Hafeznia , M.,op.cit, p.125 . -7
Encyclopedic Atlas of the world, op.cit, P.138 -8
9ـ حاكم كشمير از سيك هاى خاندان دوگره ها بود كه با اقدامات استعمار انگليس خود را به زور بر اكثريت مسلمان كشمير تحميل نموده بودند. گلاب سينك دو گره در سال 1846م. كشمير را به مبلغ ناچيزى از انگلستان خريدارى كرده و بامردم مسلمان آن به شكل بردگان رفتار مى كرد و اين رفتار تا دوره استقلال هند و پاكستان و حتى بعد از آن نيز ادامه يافت.
10ـ روزنامه اطلاعات, شنبه 22 / 3 / 1378, شماره 21645, ص16 ـ آخر.
11ـ مسئله آب رودخانه ها پس از استقلال دو كشور در سال 1947م., هميشه مورد اختلاف دو كشور بوده و موضوع مذاكرات دو جانبه و يا با دخالت سازمانهاى بين المللى را تشكيل داده است. هند با احداث كانال ها و سدها سعى بر كنترل آب سرشاخه هاى پنجاب را داشته و پاكستان اين اقدامات را عامل روز قحطى و خشكى در سراسر پنجاب مى داند. اولين قرارداد مربوط به مسئله آب بين دو كشور در سال 1948م. منعقد گرديد و بعدها نيز نشست هاى دو جانبه و يا با حضور سازمان ملل و بانك بين المللى توسعه انجام پذيرفته است.