انفاق در سيره پيشوايان
حجة الاسلام و المسلمين محمدى اشتهاردى
اشاره
بدون ترديد طبيعت انسان اقتضا مىكند كه زيست اجتماعى داشته باشد، و روابط تنگاتنگ با انسانهاى ديگر برقرار كند، و مسائل اجتماعى خود را سامان بخشد، و جامعه فاضله مدنى به وجود آورد. و نيز بدون شك، حوادث و گرفتارىهاى مختلف كه در جامعه رخ مىدهد، موجب شكست و نابهسامانىهاى گوناگون در بعضى از انسانها و خانوادهها مىگردد، در نتيجه آنها به طور طبيعى نياز به كمك و مساعدت ديگران خواهند داشت، و بايد به آنها كمك نمود و زندگيشان را آبرومندانه تأمين كرد، چرا كه همه افراد جامعه همانند اعضاء يك پيكرند، كه اگر يك يا چند عضو به درد آيد، اعضاء ديگر را بىتاب مىكند، و آدميت انسان مىطلبد كه نسبت به محنت ديگران بىغم نباشد، بلكه با تعاون و همكارى به يارى رسانى پردازد.
خداوند در قرآن مىفرمايد: «وتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى؛ در راه نيكى و پرهيزكارى با هم تعاون و همكارى كنيد.»(1)
تعاون يك اصل كلى اسلامى در سراسر مسائل اجتماعى، حقوقى، اخلاقى و سياسى است. طبق اين اصل همه مسلمانان موظفند، دردهاى جامعه را بشناسند، و به سامان بخشى و گره گشايى بپردازند، و با همدلى و همفكرى، چالشهاى مختلف، از جمله چالشهاى اقتصادى و مالى را پر كنند. و تعبير «برّ و تقوا» در آيه فوق بيانگر آن است كه اين تعاون بايد از يك سو همراه نيكىها باشد، و از سوى ديگر با هر گونه فساد و بدىها مبارزه كرده و از آنها جلوگيرى نمايد. براساس خلوص و نيت پاك باشد، و در آن هيچ گونه منّت گذارى و آزاردهى نباشد.
امام صادق(ع) فرمود: «المؤمن اخو المؤمن، كالجَسَدِ الواحِد، اِن اشتَكى شيئاً وَجَدَ الم ذلك فى سائر جَسَدِه؛ مؤمن برادر مؤمن است، همانند اعضاء يك پيكر نسبت به همديگر پيوند دارد، كه اگر يكى از اعضاء درد گرفت، ساير اعضا نيز آن درد را احساس مىكنند.»(2)
اينجا است كه به اهميت مسائل اعتقادى و لزوم و ضرورت انفاق پى مىبريم، بر همين اساس، اسلام داراى قوانين محكم پيرامون انفاقهاى واجب و مستحب است، و آن را تحت عناوين مختلف مانند: زكات، خمس، نذر، قَسَم، آزاد كردن برده، قرض الحسنه، صدقه، كفّارات و جرائم و… مطرح نموده است.
در قرآن در آيات متعدد به مسأله انفاق پرداخته شده، تا آن جا كه آن را به عنوان جهاد مطرح نموده «وَجَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ؛ و با انفاق مال و ايثار جان، در راه خدا جهاد كنيد.»(3)
بنابراين اسلام به مسأله انفاق، بسيار توجه نموده، و مسلمانان قطعاً بايد در زندگى داراى انفاقات گوناگون باشند؛ و آن را در سرلوحه زندگى خود قرار دهند.
بر همين اساس، يكى از امورى كه در زندگى درخشان پيشوايان و چهارده معصوم(ع) بسيار مىدرخشد، و در كنار توحيد و نماز و ساير برنامههاى نخستين آنها قرار دارد انفاق با مال است، تا آنجا كه انفاق آنها در بسيارى از موارد، به ايثار، و مقدم داشتن ديگران بر خود، مىرسيد، كه آيات قرآنى در شأن اين فداكارىهاى خالصانه آنها نازل شد، به عنوان نمونه، نظر شما را به چند رخداد زير جلب مىكنيم:
1. ماجراى معروف نذر روزه گرفتن سه روز حضرت على(ع) و فاطمه(س) و فضّه براى شفاى بيمارى حسن و حسين(ع) است، آنها سه روز روزه گرفتند، در آن وقت حضرت على(ع) در شدّت تهى دستى به سر مىبرد، سه من جو قرض كرد، فاطمه(س) آن را آرد نموده و از آن نان پخت، شب اول هنگام افطار مسكين به در خانه على(ع) آمد و غذا طلبيد، آنها غذاى خود را به او دادند، و گرسنه ماندند، روز دوم هنگام افطار، يتيمى آمد و تقاضاى غذا كرد، آنها غذاى خود را به او دادند، و گرسنه ماندند. روز سوم نيز هنگام افطار اسيرى گرسنه آمد، آنها غذاى خود را به او دادند، و آن شب را نيز با گرسنگى شديد به سر آوردند. صبح حضرت على(ع) دست حسن و حسين (ع) را گرفت و نزد پيامبر(ص) آورد، پيامبر(ص) ديد آنها از شدت گرسنگى مىلرزند. به خانه فاطمه(س) رفت، او را در محراب عبادت ديد، در اين هنگام سوره دهر (هفتاد و ششمين سوره قرآن) نازل شد، كه آيات پنجم تا يازدهم اين سوره در ستايش انفاق و ايثار خاندان حضرت على(ع) است در آيه 8 مىخوانيم:
«وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا؛ اينها غذاى خود را با اين كه به آن غذا علاقه و نياز دارند، به مسكين و يتيم و اسير مىدهند.»(4)
2. شيخ طوسى به سند خود از ابوهريره نقل مىكند كه گفت: مرد فقيرى به محضر رسول خدا(ص) آمد، و از شدّت گرسنگى خود شكايت كرد، پيامبر(ص) دستور داد از منزل غذايى براى او بياورند، ولى در نزد هيچ يك از همسران او غذا نبود، حضرت در مسجد چنين اعلام كرد:
«چه كسى امشب اين مرد را مهمان مىكند؟»
حضرت على(ع) عرض كرد: من.
آن گاه على(ع) آن مستمند گرسنه را به خانهاش برد، به فاطمه (س) فرمود: «آيا غذايى در خانه هست؟»
فاطمه(س) فرمود: «چيزى جز به اندازه غذاى شب خودمان و بچهها وجود ندارد، ولى ما امشب مهمان را بر خود مقدّم مىداريم.»
على(ع) فرمود: اى دختر رسول خدا! چراغ را خاموش كن، و كارى كن كه بچهها بخوابند. حضرت زهرا(س) چنين كرد. آن شب غذاى خود را به مهمان دادند و خود و بچهها گرسنه خوابيدند. صبح على(ع) به محضر رسول خدا(ص) آمد، و ماجرا را خبر داد. در همين هنگام اين آيه در تمجيد و شأن ايثار و انفاق على(ع) و افراد خانوادهاش نازل گرديد: «وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ؛ آنها گرسنگان را بر خودشان مقدم مىدارند، هرچند خودشان بسيار در سختى و نياز باشند.»(5)
3. انفاق و ايثار رسول خدا(ص) به محرومان و مستمندان در حدّى بود كه هيچ كسى را نزد خود نااميد رد نمىكرد، فقيرى به محضرش آمد و درخواست كمك كرد، در نزد آن حضرت چيزى نبود، به او فرمود: مشكل تو به خواست خدا حل خواهد شد. او عرض كرد: پيراهنت را كه پوشيدهاى به من بده، آن بزرگوار، پيراهنش از تنش بيرون آورده و به او داد. در نتيجه در تنگنا قرار گرفت و از خانه بيرون نيامد. خداوند اين آيه را توسط جبرئيل بر او نازل نمود: «وَلاَ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلاَ تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا؛ هرگز دستت را بر گردنت زنجير نكن (و ترك انفاق ننما) و بيش از حد هرگز (نيز) دستت را مگشا، تا مورد سرزنش قرارگيرى و از كار فرو مانى.»(6)
4. روزى فقيرى به محضر امام صادق(ع) آمد و تقاضاى كمك كرد، آن حضرت برخاست و كنار زنبيلى كه پر از خرما بود آمد، دو دستهايش را از خرما پر كرد و به او داد، فقير ديگرى آمد، باز آن حضرت اين گونه به او كمك كرد، به همين ترتيب چندين فقير را كمك كرد، و اندكى از خرما ماند، و آن را براى خود نگهداشت. آنگاه فرمود: پيامبر(ص) هر چيزى را كه نزدش بود، به محرومان انفاق مىكرد، بانويى پسرش را براى درخواست كمك نزد پيامبر(ص) فرستاد، و گفت: اگر چيزى نداشت، پيراهنش را مطالبه كن، آن پسر نزد پيامبر(ص) آمد و تقاضاى كمك كرد. پيامبر(ص) فرمود: چيزى در نزدم نيست تا به شما بدهم. او عرض كرد: پيراهنت را بده. آن حضرت پيراهنش را از تن بيرون آورد و به او داد. در اين هنگام آيه (29 اسراء) نازل شد «وَلاَ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ…» و آن حضرت را به اعتدال در انفاق امر فرمود.(7)
منظور امام صادق(ع) اين بود كه به حاضران خبر دهد كه من به پيامبر(ص) اقتدا مىكنم، و مطابق آيه اندكى را براى خودم باقى مىگذارم.
5. در يكى از جنگها، سرباز دشمن كه از كَرَم و سخاوت على(ع) خبرهايى شنيده بود، نزد آن حضرت آمد و گفت: «هَبْ لى سيفك؛ شمشيرت را به من ببخش.» حضرت على(ع) شمشيرش را به او بخشيد. او تعجّب كرد كه در چنين موقعيتى على(ع) خود را خلع سلاح كرد، و دشمن را مسلّح نمود، با تعجّب پرسيد: آيا در چنين موقعيتى به سؤال من پاسخ مثبت دادى؟
آن حضرت در پاسخ فرمود:
«يا هذا انّك مددت يد المسألة الىّ و ليس من الكرم ان يردّ السّائل؛ اى شخص! تو دست سؤال به سوى من دراز كردى، و از كرم نيست كه سائل رد شود.»
آن سرباز آن چنان تحت تأثير بزرگوارى حضرت على(ع) واقع شد كه هماندم شمشير را به زمين نهاد و گفت: «اگر مكتب اسلام اين چنين درس جوانمردى و سخاوت مىآموزد، مرا از تاريكى كفر نجات بده.»
آنگاه در حضور على(ع) مسلمان و هدايت شد.(8)
6. روزى يك نفر عرب فقير و چادرنشين از حضرت على(ع) كمك خواست، حضرت به نمايندهاش فرمود: «هزار به او بده» پس از ساعتى نماينده نزد على(ع) آمد و عرض كرد: «هزار دينار (طلا) به او بدهم يا هزار درهم (نقره)؟»
حضرت على(ع) در پاسخ فرمود: «كلاهُما عندى حجران، فاعط الاعرابىّ انفعهما له؛ طلا و نقره هر دو در نزد من، مانند دو سنگ (دو جماد) است، آنچه را كه براى آن فقير نافعتر است، همان را به او بده.»(9)
7. روز ديگرى ابن زبير نزد على(ع) آمد و گفت: در دفتر حسابرسى پدرم (زبير) ديدم كه هشتاد هزار درهم از پدرت (ابوطالب) طلب دارد، و هنوز ابوطالب آن را نپرداخته است.
حضرت على(ع) فرمود: «پدرت راستگو است»؛ آنگاه دستور داد، همين مبلغ را به ابن زبير دادند.
پس از مدتى ابن زبير نزد على(ع) آمد و گفت: اشتباه كردم، بلكه در آن دفتر حساب نوشته، پدرم اين مبلغ را به پدرت ابوطالب، بدهكار است. على(ع) فرمود: «پدرت را از بند بدهكارى آزاد كردم (و آن مبلغ را بخشيدم) و آنچه را نيز از من اشتباهاً بابت بدهكارى پدرم گرفتهاى، به تو بخشيدم.»(10)
3. روزى رسول اكرم(ص) سيصد دينار كه براى او هديه آورده بودند، به على(ع) داد، على(ع) آن را گرفت و با خود گفت سوگند به خدا اين پول را در راه خدا آن چنان صدقه مىدهم كه خداوند آن را قبول كند، شب بعد از آن، نماز عشا را به جماعت با پيامبر(ص) خواند، سپس از مسجد بيرون آمد، در مسير راه با بانويى روبرو شد، صد دينار آن را به آن بانو داد، شب بعد صد دينار به مرد فقيرى عطا كرد، شب سوم نيز چنين كرد، در نتيجه همه پولهاى اهدايى رسول خدا(ص) را به محرومان داد.(11)
به اين ترتيب مىبينيم حضرت على(ع) انفاقهاى كلان به افراد مختلف داشت.
8. در مدينه مردى به نام عبدالرحمن زندگى مىكرد و مكتب خانه داشت و به كودكان درس مىداد، امام حسين(ع) يكى از پسرانش به نام جعفر(12) نزد او براى آموختن فرستاد، معلّم سوره حمد (و يا آيه الحمد لله رب العالمين) را به جعفر ياد داد. جعفر به خانه آمد و آن را براى پدرش امام حسين(ع) خواند.
امام حسين (ع) معلّم را به حضور طلبيد و احترام شايانى به او نمود، و هزار دينار و مقدار بسيار لباس و لوازم زندگى به او بخشيد، و دهان او را پر از دُرّ (مرواريد) نمود.
بعضى به عنوان اعتراض به امام حسين(ع) گفتند: اين چه كارى بود كه كرديد؟ آن همه بخشش؟!
آن حضرت در پاسخ فرمود: «اين بخشش من از كجا با ارزش كار آن معلم برابرى مىكند كه او به پسرم «الحمدلله رب العالمين را ياد داده است؟»(13)
9. امام حسين(ع) هنگام فراغت به مسجدالنبى(ص) مىرفت و در آن جا مشغول نماز مىشد، روزى فقيرى بياباننشين به مدينه آمد، و از مردم پرسيد: «كريمترين و بزرگوارترين مرد كيست؟»
مردم گفتند: حسين بن على(ع).
او به جستجوى حسين(ع) پرداخت، گفتند: حسين (ع) اكنون در مسجد مشغول نماز است. فقير به مسجد رفت، ديد امام حسين در نماز است، در مقابل آن حضرت ايستاد و اين اشعار را خواند:
لم يجب اليوم منرجاك و مَنْ
حرَّك مِنْ خلْفِ بابك الْخَلْقَةِ
أنْتَ جوادٌ و انتَ معتمدٌ
أبوكَ قدْ كان قاتلُ الفَسَقَةِ
امروز كسى كه اميد به تو داشته باشد، و حلقه درِ خانه تو را حركت دهد نااميد نخواهد شد. تو سخاوتمند و پناه بىپناهان هستى، پدرت كشنده فاسقان است.»
امام حسين(ع) نماز را كوتاه كرده به پايان رسانيد، قنبر را صدا زد، قنبر به محضر امام رسيد، قنبر عرض كرد: دويست درهم باقى مانده كه به من فرمودى آن را بين بستگان تقسيم كنم. امام(ع) فرمود: آن را بياور، كسى كه از بستگان سزاوارتر است آمده است. قنبر رفت و آن را آورد، امام حسين(ع) آن مبلغ را به آن فقير داد، و در جواب اشعار او، اشعارى خواند…
وقتى كه آن فقير آن پولها را گرفت، سخت گريه كرد، حضرت به او فرمود: «گويا عطاى ما را اندك دانستى؟» او عرض كرد: «نه، بلكه علت گريهام آن است كه چگونه رواست دست با اين گونه جود و كرَم، زير خاك برود؟»(14)
10. امام سجاد(ع) عازم بود، وقتى كه مدينه را به عزم مكه ترك كرد، خواهرش حضرت سكينه(س) هزار درهم براى آن حضرت فرستاد، تا در سفر حج، مصرف كند، در سرزمين حَرّه (دو كيلومترى مدينه) اين پول به دست آن حضرت رسيد. امام (ع) آن را پذيرفت، هنوز چندان از آن جا دور نشده بود، كه عدهاى از فقرا را در مسير راه ديد، همه آن هزار درهم را بين آنها تقسيم نمود، و حتى يك درهم از آن براى خود نگه نداشت.(15)پاسخ به يك سؤال
اينك اين سؤال مىشود كه طبق آنچه در روايات مختلف و در نهج البلاغه آمده حضرت على(ع) و ساير امامان(ع) در مصرف بيت المال حتى يك درهم از حريم عدل و مساوات خارج نمىشدند، پس اين انفاقات كلان از چه مالى بوده است؟ و با توجه به اين كه همه امامان داراى اين گونه انفاقها بودهاند، منابع اين انفاقها چه بوده است؟
پاسخ: اين انفاقات كلان، قطعاً از بيتالمال نبوده است، چرا كه حضرت على(ع) و امامان ديگر نهايت دقت عادلانه را در صرف بيت المال مىنمودند، بلكه اين انفاقها از محصول باغها و نخلستانها و مزرعه هايى بود كه خود آن حضرت با دسترنج خود احداث نموده بود، و گاهى نيز از هدايايى بود كه دوستان امامان(ع) به آنها مىرساندند، مانند سيصد دينارى كه به رسول خدا(ص) اهداء شده بود، و آن حضرت به على(ع) داده و على(ع) در راه خدا انفاق نمود، كه روايت آن خاطرنشان گرديد.
حضرت على(ع) باغها و مزارع متعددى را كه حاصل دسترنجش بود، وقف كرد، امامان ديگر نيز از اين موقوفات سرپرستى نموده، و محصول آنها يا پول به دست آمده از محصول آنها را در راه خدا انفاق مىكردند. حضرت على(ع) باغها و مزرعههايى به نامهاى: ابىنيزر، بُغَيبغَه، اُرَينه، رَغَد، رزين، رياح و… و چاههاى قنات آب براى كشاورزى در راه مكه و كوفه، و در سرزمين مسجد فتح در مدينه، و در نزديك مرقد حضرت حمزه(ع)، و در ميقات و در بصره و آبادان و… حفر نمود.(16)
مرحوم عالم بزرگ سيد بن طاووس (متوفاى سال 664 ه.ق) در كتاب كشف المحجّه نقل مىكند كه اميرمؤمنان على(ع) فرمود: هنگامى كه با حضرت زهرا(س) ازدواج كردم، فرش زير پا نداشتم، ولى اكنون باغهاى موقوفهاى كه آن را وقف كردهام آنقدر است، كه هزينه زندگى همه بنىهاشم را تأمين مىكند. آن حضرت اموالى كه ارزش غلاّت محصول يك سال آن معادل چهل هزار دينار بود، وقف كرد، در همين هنگام شمشيرش را در معرض فروش قرار داد، و مىفرمود: «اگر به اندازه هزينه نان شبم را مىداشتم شمشيرم را نمىفروختم.»(17)
امام صادق(ع) فرمود: «اميرمؤمنان على(ع) زمينها را آماده كشاورزى مىكرد، و مزرعه هايى احداث كرد، و از دسترنج خود، هزار برده خريد و آزاد نمود.»(18)در يكى از سالها امام حسين(ع) مقروض شد، معاويه خواست از اين فرصت سوء استفاده كند، براى آن حضرت پيام داد كه دو باغ ابونيزر و بُغَيبغَه را به دويست هزار دينار خريدار هستم، امام حسين(ع) در پاسخ فرمود: «اين دو باغ فروشى نيست، پدرم آنها را بر عموم فقرا و محرومان وقف نموده است، تا چهرهاش از آتش دوزخ محفوظ بماند، بنابراين من آنها را به هيچ قيمتى نمىفروشم.»(19)
نتيجه اين كه انفاقهاى مختلف و كلان حضرت على(ع) و امامان(ع) از بيت المال نبود، بلكه بيشتر از اموال خالص خود، و از موقوفاتى بود كه خود وقف كرده بودند، و خود متولّى آن بودند وبخشى از هداياى دوستانشان بود.
آخرين سخن اين كه امام غزالى در كتاب احياء العلوم مىنويسد: «حضرت على(ع) از بيت المال مصرف نمىكرد، تا آنجا كه براى تأمين مخارج مورد نياز زندگىاش، شمشيرش و نيز پيراهنش را فروخت به گونهاى كه تنها يك پيراهن داشت، و هنگام غسل، جز همان يك پيراهن را نداشت.»(20) صبر مىكرد تا خشك شود، سپس آن را بپوشد.پىنوشتها: –
1. سوره مائده، آيه2.
2. الاختصاص شيخ مفيد، ص22؛ بحارالانوار، ج74، ص277.
3. سوره توبه، آيه41؛ نظير اين مطلب در سوره صف، آيه11 آمده است.
4. الغدير، ج3، ص107 تا 111؛ احقاقالحق، ج3، ص157 تا 171.
5. تفسير نورالثقلين، ج5، ص286، حديث53، ذيل آيه 9 حشر.
6. همان، ج3، ص159، ذيل آيه 29 سوره اسراء.
7. همان، ص158، حديث176.
8. مناقب آل ابيطالب، ابن شهر آشوب، ج1، ص298.
9. بحارالانوار، ج41، ص32.
10. همان، ص32.
11. اقتباس از مناقب آل ابيطالب، ج2، ص75.
12. جعفر يكى از پسران امام حسين(ع) بود كه در كودكى از دنيا رفت (كشف الغمّه، ج2، ص214)
13. بحارالانوار، ج44، ص91.
14. همان، ص190.
15. همان، ص32.
16. همان، ص43.
17. فروع كافى، ج5، ص74.
18. مستدرك الوسائل، ج2، ص514.
19. مناقب آل ابيطالب، ج2، ص97.
20. فصول المهمه، چاپ نجف، ص189.
