بر ساحل معرفت
پرسش: آيا درست است كه خداوند از روح خود در انسان دميده است؟ اگر چنين است چگونه روح انسان در جهنم مىسوزد در حالى كه روحش قسمتى ازخداست؟
پاسخ: در سه جاى قرآن روح انسان منسوب به خدا شده است (حجر/29 و ص/72)
«و نَفَخْتُ فيهِ مِنْ روحى» و از روح خود در او دميدم.
و (سجده/9) «و نُفخ فيهِ مِن روحه» و از روح خود در او بدميد.
منشأ پرسش شما در اين است كه ياء اضافه به روح چه معنايى را دربردارد و اين اضافه براى چيست. بايد دانست خدا خالق همه چيز است و همه چيز مخلوق خداست و روح يكى از مخلوقاتست. از اين روى اضافه روح به خدا «روحى» به معناى تكريم و تشريف است(1) يعنى از آن جا كه روح، مسأله بسيار مهمى است و خلقت آن بسيار پيچيده، خدا آن را به خود نسبت داده است. بنابراين روح جزء و قسمتى از خدا نيست كه اين اشكال پيش آيد كه چرا عذاب مىشود(2) آنچه نبايد از آن غفلت كرد اين است كه خداوند متعال يك موجود بسيط است يعنى هيچ جزئى ندارد و تقسيمپذير نيست. و هرچه هست همه مخلوق است و بس. اين مسأله در فلسفه با دلائل محكم عقلى به راحتى اثبات مىشود.(3)
در پايان به اين نكته اشاره مىكنيم كه انسان در بهشت و جهنم با هر دو جزء خود (روح و جسم) حاضر است و با هر دو متنعم و يا عذاب مىشود.* * *
پرسش: منظور از محل اعراف و اصحاب اعراف در آيه شريفه «و على الأعراف رجالٌ يعرفون كلاً بسيماهم»(4) چيست؟
پاسخ: اعراف، از قراينى كه در آيات و روايات آمده روشن مىشود كه اعراف همچون حجاب و زمين مرتفعى بين بهشت و جهنم است؛ به طورى كه افراد روى آن، بر بهشت و دوزخ مشرفند و هر دو گروه را مشاهده مىكنند، و مىتوانند آنها را از چهرههاى روشن و تاريك هر يك بشناسند.
بنابراين در اعراف كه گذرگاه صعبالعبورى بر سر راه بهشت جاويدان است، دو گروه وجود دارند: ضعيفان و آلودگانى كه در رحمتند، و پيشوايان بزرگى كه در همه حال چون فرماندهان لشكر يار و ياور ضعيفانند. صالحان و پاكان، از اين گذرگاه با سرعت عبور مىكنند؛ امّا افرادى كه خوبى و بدى را به هم آميختهاند در اين مسير وامىمانند.
آيات و روايات نيز دو دستهاند: يك دسته آنها ناظر به گروه اوّل، يعنى ضعفا است كه آرزو دارند وارد بهشت شوند؛ ولى موانعى (گناهانشان) آنها را از رفتن باز مىدارد و دسته ديگر ناظر به گروه دوم يعنى بزرگان و انبياء و امامان و صالحان است.
در بعضى از روايات نيز شاهدى بر اين جمع بخوبى ديده مىشود؛ مانند روايتى كه در تفسير برهان، ج 2، از امام صادق(ع) نقل است كه فرمود: «اعراف، تپهاى ميان بهشت و دوزخ است، و امامان آن مردانى هستند كه در كنار پيروان گنهكارشان قرار مىگيرند؛ در حالى كه مؤمنان خالص بدون نياز به حساب، در بهشت جاى گرفتهاند…»
البته بايد توجه داشت: دخالت انبياء و امامان در قيامت در وضع گروهى (ضعفا) كه نه جزو معاندانند و نه جزء مؤمنانى كه به آرامش كامل رسيدهاند، همانند دخالتشان در زمينه رهبرى در اين دنيا هيچگونه منافاتى با قدرت مطلق پروردگار و حاكميت او بر همه چيز ندارد؛ بلكه هر چه مىكنند به اذن و فرمان اوست.* * *
پرسش: با يك عمل ساده رياضى مىتوان به زمان تقريبى آفرينش حضرت آدم(ع) پى برد كه چيزى حدود يك تا دو ميليون سال قبل است؛ در حالىكه باستان شناسان، اجداد اوّليه انسان را كه مربوط به ميليونها سال قبل از اين تاريخ است كشف كردهاند؛ پس تكليف آنها چيست آيا آنها چيزى جدا از آدم و حواى ما هستند؟
پاسخ: مرحوم علامه طباطبايى(ره) در ذيل آيه 1 سوره نساء مىفرمايد: «از ظاهر سياق برمىآيد كه مراد از «نفس واحده»، آدم و مراد از «زوجها» حوا است كه پدر و مادر نسل انسانند و ما نيز از آن نسل هستيم، و به طورى كه از ظاهر قرآن كريم برمىآيد، همه افراد نوع انسان به اين دو تن منتهى مىشوند. از آيه شريفه برمىآيد كه نسل موجود از انسان، تنها به آدم و همسرش منتهى مىشود و جز اين دو نفر، هيچ كس ديگرى در انتشار اين نسل دخالت نداشته است.
«در تاريخ يهود آمده است كه عمر نوع بشر از روزى كه در زمين خلق شده تا كنون، بيش از حدود هفت هزار سال نيست كه اعتبار عقلى هم با اين تاريخ مساعد است؛ ليكن دانشمندان طبقاتالارض و به اصطلاح «ژئولوژى» معتقدند كه عمر نوع بشر بيش از ميليونها سال است، و بر اين گفتار خود، از فسيل آثارى از انسانها و نيز ادلّهاى از اسكلت سنگ شده خود انسانهاى قديمى آوردهاند، كه عمر هر يك از آنها طبق معيارهاى علمى خودشان بيش از پانصدهزار سال است.
اين اعتقاد ايشان است؛ امّا ادلّهاى كه آوردهاند قانع كننده نيست. دليلى نيست كه بتواند اثبات كند اين فسيلها، بدن سنگ شده اجداد همين انسانهاى امروزى است، و دليلى نيست كه بتواند اين احتمال را رد كند كه اين اسكلتهاى سنگ شده مربوط به يكى از ادوارى است كه انسانهايى در زمين زندگى مىكردهاند، چون ممكن است چنين بوده باشد، و دوره ما انسانها متصل به دوره فسيلهاى نامبرده نباشد. بلكه انسانهايى قبل از آفرينش آدم ابوالبشر در زمين زندگى مىكردهاند و سپس منقرض شده باشند، و اين پيدايش انسانها و انقراضشان تكرار شده باشد تا پس از چند دوره، نوبت به نسل حاضر رسيده باشد. قرآن كريم به طور آشكار، كيفيت پيدايش انسان در زمين را بيان نكرده كه آيا ظهور اين نوع موجود (انسان) در زمين، منحصر در همين دوره فصلى است كه ما در آن قرار داريم، و يا دورههاى متعددى داشته، و دوره ما انسانهاى فعلى آخرين ادوار آن است؟
ممكن است از بعضى آيات شريفه قرآن استشمام كرد كه قبل از آفرينش حضرت آدم، ابوالبشر و نسل او، انسانهايى ديگر در زمين زندگى مىكردهاند؛ مانند آيه شريف «و اذ قال ربك للملائكة انّى جاعل فى الارض خليفة قالوا اتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدّماء…»(5)
«و زمانى كه پروردگارت به فرشتگان فرمود: مىخواهم در زمين جانشينى بگذارم، گفتند [باز] در زمين كسانى مىگذارى كه در آن فساد كنند و خونها بريزند»
كه از آن برمىآيد، قبل از آفرينش بنى نوع آدم، دوره ديگرى بر انسانيت گذشته است.
در بعضى از روايات وارده از ائمه(ع) مطالبى آمده كه سابقه ادوار بسيارى از بشر را قبل از دوره حاضر اثبات مىكند.
در كتاب (توحيد، ص 277، ج 2، چاپ تهران) از امام صادق(ع) روايتى آورده كه در ضمن آن به راوى فرموده: شايد شما گمان مىكنيد كه خداى عزوجل غير از شما هيچ بشر ديگرى را نيافريده است. نه، چنين نيست؛ بلكه هزار هزار آدم آفريده كه شما از نسل آخرين آنها هستيد.
مرحوم صدوق در كتاب، (خصال، ج 2، ص 652، ح 54) از امام باقر(ع) روايت كرده كه فرمود: خداى عزوجل از روزى كه زمين را آفريده، هفت عالم را در آن خلق (و سپس منقرض كرده است) كه هيچيك از آن عوالم از نسل آدم ابوالبشر نبودهاند و خداى تعالى همه آنها را از پوسته روى زمين آفريد و نسلى را بعد از نسل ديگر ايجاد كرد و براى هر يك، عالمى بعد از عالم ديگر پديد آورد تا در آخر، آدم ابوالبشر را بيافريد و ذريهاش را از او منشعب ساخت…(6)* * *
پرسش: بعضى آيات قرآن، خلقت انسان را از گل و برخى ديگر از آب ذكر فرموده، توجيه معقول آن چيست؟
پاسخ: آياتى كه مبدأ پيدايش انسان را آب مىدانند، با عبارتهايى مانند: آب (فرقان، 54)، آب جهنده (ماءدافق؛ طارق، 6) بيان شده است.
[با تقدير از مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات اسلامى كه در تهيّه پرسشها و پاسخهاى قرآنى، مجله را همراهى كردند.
«ماء» در اصطلاح قرآن، منحصر به ماده ويژهاى كه از تركيب اكسيژن و ئيدروژن به دست مىآيد نيست؛ بلكه اصطلاحى است با گستره وسيع كه شامل نطفه هم مىشود و تقريباً «ماء» در اين موارد به معناى مايع است و مىتوانيم بگوييم: منظور از «ماء»، آب شناخته شده و معروف است و اگر در برخى آيات گفته شده كه انسان از آب آفريده شده، با توجه به آيه: «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَآءِ كُلَّ شَىْءٍ حَىٍّ»(7) بوده است كه انسان موجودى زنده است و آب در حيات يافتن او سهم عمدهاى دارد.
امّا آياتى كه مبدأ پيدايش انسان را خاك مىدانند، با عبارات: خاك، گل، گل بدبو و تيره رنگ، چكيده گل، گل چسبنده و گل خشكيده آمده است كه اين تعبيرات هم قابل جمع است؛ چون ماده واقعى در انسان، يك چيز است كه همان خاك مىباشد و خاك با افزودن آب، «گل» مىشود؛ وقتى آبش كم شود و خشك گردد، «صلصال» مىگردد و…
امّا جمع بين آياتى كه پيدايش انسان را از آب مىدانند و بين آنها كه آفرينش انسان را به «تراب» نسبت مىدهند، اين است كه: اصولاً اصل نطفه كه قرآن از آن به ماء تعبير مىكند، از مواد غذايىاى كه از خاك مىرويد، به وجود مىآيد.
اين آيات حصر را نمىفهماند؛ يعنى وقتى مىفرمايد: «شما را از خاك خلق كرد» اگر بدين معنا بود كه تنها و تنها از خاك آفريده شدهايد و يا در جايى كه مىگويد: «شما را از آب خلق كرد»، يعنى تنها از آب آفريده شدهايد؛ اختلاف باقى بود؛ ولى مىدانيم كه براى معرفى منشأ پيدايش يك موجود، گاهى مجموع عناصر تشكيل دهنده آن موجود را ذكر مىكنند و گاهى به اقتضاى بلاغت، برخى از آنها را يادآور مىشوند و اين در عرف، معمول است؛ بنابراين جمع بين اين دو دسته از آيات، چنين است كه در گروهى از آيات به برخى عناصر تكيه شده كه «تراب» يا «ماء» باشد و در برخى ديگر به مجموع آن دو كه «طين» باشد، اشاره شده است.
وجه جمع ديگر، اين است كه اين آيات، اشاره به مراحل پيدايش انسان دارد؛ انسانِ نخستين، تنها از خاك يا گل خلق شده، ولى انسانهاى مراحل بعدى از نطفه آفريده شدهاند كه با ساير انسانها به لحاظ مبدأ بعيد، مىتوان گفت: از تراب آفريده شدهاند.
ضمناً خوانندگان گرامى مىتوانند براى دريافت پاسخهاى قرآنى به اين آدرس مكاتبه، يا تماس حاصل نمايند:
قم – صندوق پستى 3775 – 37185 نمابر: 7736270 – تلفن: 7742160 – 7742150]پىنوشتها: –
1) مرحوم علامه طباطبائى در تفسير الميزان در ذيل هرسه آيه اضافه ياء به روح را اينگونه معنا كردهاند.
2) خدا روح را با آن پيچيدگى كه دارد مختار آفريده، يعنى اين روح با خلقت پيچيدهاى كه دارد، مىتواند راه كمال را بپيمايد و به مراحل بالايى از آن دست يابد و از همه مخلوقات به خدا نزديكتر شود و مىتواند به راه گمراهى بيافتد و از همه مخلوقات پستتر شود و اينها همه بخاطر عظمت خلقت آن است كه مىتواند چنين اوج گيرد و يا تا آن حد سقوط نمايد.
3) به نهايةالحكمة، تأليف علامه طباطبائى، ص 275 – 279 مراجعه شود.
4) سوره اعراف، آيه 46.
5) بقره، آيه 30.
6) ترجمه تفسير الميزان، همان، ج 4،ص 221 – 231.
7) سوره انبياء، آيه 30.
